Mooie vrede, mooie vrijheid
iGIDS ggïKfflB
i*§.
Historicus
Sebastian
Haffner:
oim
h
leden
Correpondent
Mein Kampt'
Fascistisch Europa
Hoge posities
Vervolg Gids/Weekend 1
Corruptie
Waakzaam
KATERDAG 4 ME11985
W5
e kolom zou het
|emen om van de
^den, die ons al-
el waren, de na-
Irmelden en van
u de zekerheid
Jt zij nooit meer
Iden zullen terug-
Ddgernarteld door
(vijanden.
|en in vrede rus-
nens de familie:
all de Vries
fie de Vries-Stem
28
tuin 1948.
I gebeurd is, als paria's
problemen wordt de
ndacht gevraagd. Dat
Ie dan maar niet de na-
Ivan de slachtoffers van
arom en waartoe zijn
Indaag achtervolgen.
Iren moeilijk om zich in
llandse samenleving van
I. Als ze dat al zouden
Ewapeningswedloop, de
[jd, van het milieu en de
Tie materiële en immate-
len zullen zij eerder over
leen dan over het verle-
Jverleden hun een vraag,
(toekomst van het aller-
1 zijn, de vraag namelijk
Jkken van de juiste grens
marges tussen Goed en
:n de meeste Nederlan-
eken door de kat uit de
t ruim honderdduizend
n zijn volgens het spoor-
at er aan - groots - on-
geweest bestond voorna-
in van het eersteu ur. Zij
tonde af aan de verdor-
ationaal-socialisme. Qua
n politieke overtuiging
teenlopende achtergron-
punt waren zij het vol-
:ns: de mens, ieder mens
unnen leven. Die opvat-
lfsprekend maar veertig
rie-kwart van de wereld-
id van een gekooide vo-
s en elders, staat de vrij-
uk van allerlei -ismen. In
oord- en Zuid, draait de
aerie van de psychologi-
l al weer op voóe toeren
:nde mens volgzaam ge-
tige tonicum van weder-
f het valium van het con-
gaat nu niet meer om de
t of Moskou' maar om de
n het spanningsveld tus-
orde en (gewelddadige)
ioorzaamheid tussen de
n vrijheid en die van het
ucleaire chaos, tussen het
ste en een eerlijke verde-
irt.
voor alle tijden aangeven
>rens ügt tussen Goed en
en waarden verschuiven in
ttingstijd laat echter wel
voor de medemens niet
enaan in de rangorde der
aat. Alles overziende kan
Iers geconcludeerd worden
lijn toen liep tussen man
die geloofden in de gelijk-
alle mensen en zij, die de
ens aan hun laarzen lapten.
:rleden zij de jeugd ui deze
nking voor hun toekomst
denking aanbevolen.
.e"
't
Journalist-historicus Sebastian Haffner:
„Er heeft in Duitsland nooit een nazi-re-
naissance plaats gevonden. Op wat kleine
splintergroepjes na heeft extreem-rechts
nooit meer wat voorgesteld.
- FOTO ANDREAS SCHOELZEL
„Hitier heeft tal van onschuldige mensen laten
vermoorden zonder enig militair of politiek
doel, maar uitsluitend voor zijn eigen genoe
gen. In zoverre kan hij niet vergeleken worden
met Alexander de Grote of met Napoleon,
maar staat hij op één lijn met de vrouwen
moordenaar Kürten of met Haarmann, die
jongens doodde. Het enige verschil is dat Hit-
Ier fabrieksmatig bedreef wat de anderen met
hun eigen handen deden. Daarom ook heeft
hij niet dozijnen of honderden slachtoffers ge
maakt, maar miljoenen. Hij was gewoon een
massamoordenaar. Precies in de criminologi
sche betekenis van het woord."
Over Adolf Hitler zijn boekenkasten vol
geschreven. Maar deze even rake als genade
loze typering van de 'Führer' is te vinden in
een van de dunste boeken die over het feno-
meeen geschreven zijn. Ze stammen uit Se
bastian Hajfners 'Anmerkungen zu Hitier',
een boekje hat ondanks zijn bescheiden pre
tenties wellicht het beste is dat ooit over de
nazi-leider gepubliceerd is.
Onze correspondent in Bonn, Gerard Kes-
sets, zocht de 78-jarige journalist-historicus
Haffner op in zijn huis in West-Berlijn om
met hem te praten over Adolf Hitler. Op
30 april was het veertig jaar geleden dat Hit-
Ier in zijn bunker in Berlijn stierf. Niet door
zich door het hoofd te schieten, maar door
cyaankali Net als Eva Braun, met wie hij
kort daarvoor op theatrale wijze in het huwe
lijk getreden was. Of een van zijn getrouwen,
nadat de dood al was ingetreden, nog op hem
schoot, omdat Hitier de werking van het gij
niet geheel vertrouwde, daar strijden de histo
rici nog over. De Russische wetenschappelijke
commissie, die de overblijfselen van Hitier mi
nutieus onderzocht, wil van een schot in ieder
geval niets weten, „Het feit dat Hitier zich
vergiftigd heeft", zegt de Russische patho
loog-anatoom dr. Schkarawski, „valt niet te
bestrijden. Onze commissie kon op 8 mei
1945 geen enkel spoor van een schot ontdek
ken."
Met Hitier stierf het Derde Rijk. Een week
na de zelfmoord was de oorlog afgelopen.
Haffner; „Ik heb Hitier nooit veracht. Ik heb
hem wel gehaat. Hij is een van de vier gigan
ten deze eeuw; Lenin, Mao, Stalin en Hitier.
Maar de andere drie hebben datgene wat ze
wilden, of in elk geval een deel daarvan, be
reikt Hitier niet Hij heeft er met ongelooflij
ke kracht volledig naast geslagen.
'Hitier kon
slechts
heersen en
onderwerpen'
Door Gerard Kessels
BERLIJN - Het moet een macaber
gezicht geweest zijn. In de tuin van
de Rijkskanselarij, waaronder zich
Hitiers bunker bevindt, voert chauf
feur Erich Kempka de laatste op
dracht van zijn baas uit. Terwijl
Berlijn in lichterlaaie staat en de
Rijksdag onder hevig artillerie-vuur
ligt, begiet Kempka de smeulende
lijken van Hitier en Eva Braun
urenlang met benzine.
De chauffeur, die met gevaar voor eigen
leven nog 200 liter benzine heeft weten te
bezorgen, kan het lugubere karwei niet goed
klaren. De steeds heviger wordende beschie
tingen van het Rode Leger dwingen hem
voortdurend de beschutting van de bunker
op te zoeken. Als nauwelijks 48 uur later
Russische troepen de kanselarij veroveren
hebben ze geen moeite de verkoolde resten
te identificeren als die van de nazi-leider.
Een weinig verheffend einde voor de man
die vijf jaar eerder heer en meester was in
Europa. Tot het laatst toe bleef 'de grootste
veldheer aller tijden', zoals hij zichzelf graag
noemde, in de gewelven van de bunker
schuiven met legers die al lang niet meer be
stonden. Wat voor een man was Hitier
eigenlijk? Haffner: „Hij had een ongelooflij
ke wilskracht en energie. Hij kon geweldig
spreken en met zijn demagogie sloeg hij mil
joenen in zijn ban. Hij beheerste mensen op
haast hypnotische wijze. Generaals van het
front die naar zijn hoofdkwartier kwamen
met het vaste voornemen de Führer de
waarheid te zeggen, kwamen heel optimis
tisch terug. Ze geloofden weer dat Duitsland
de eindoverwinning zou behalen. Het is on
voorstelbaar hoezeer hij zijn omgeving tot
het laatste toe beheerste. Één dag voor zijn
zelfmoord liet hij Fegelein, de verbindings
man van Himmler in de rijkskanselarij, die
nota bene ook nog een zwager van hem was,
in de tuin van de bunker executeren, terwijl
links en rechts de Russische granaten insloe
gen. Dat hij het bevel gaf was niet het onge
looflijke, maar dat het ook nog werd uitge
voerd."
Maar het persoonlijke leven van de man,
die zo'n demonische macht over mensen
had, was zo leeg als een huls. Het miste alles
wat een leven warmte en waarde geeft: lief
de, vriendschappen, kinderen. Hij schuwde
intimiteit en was in zekere zin schuchter.
„Toen Hitier", zegt Haffner, „een keer met
de trein onderweg was en hij een trein met
gewonden passeerde, liet hij de gordijnen
sluiten. Hij wilde daar niet mee geconfron
teerd worden."
Sebastian Haffner, geboren in Berlijn, ont-
Hier, op het grondgebied van Oost-Berlijn, bevond zich de bunker van Adolf Hitler.
vluchtte zijn vaderland in 1938 en toog naar
Engeland. „Ik wilde Hitier niet dienen als
soldaat en niet als journalist", zegt hij. De
achtste mei 1945, de dag van de Duitse capi
tulatie, beleefde hij als journalist in Londen.
„Ik had geen hoera-gevoel, ik was eerder
een beetje treurig. Ik had een zeker medelij
den met de Duitsers en ook met Engelsen,
want ze hadden weliswaar Duitsland versla
gen, maar toch geen echte overwinning be
haald. Engeland werd volledig platgedrukt
door de twee grootmachten: Amerika en
Rusland."
In 1948 kreeg Haffner de Engelse natio
naliteit. Zes jaar later keerde hij naar zijn
geboorteland terug als correspondent van
de Engelse Observer en hij bleef er. „Ik voel
me toch Duitser. Ik heb een Duitse vorming
gekregen, waar later een Engelse aan toe is
gevoegd.".
Bijna op de dag dat hij op 1 september 1939
Polen binnenviel, ondertekende Hitier een
besluit om psychiatrische patiënten en ge
handicapten ('nutzlose Esser') uit de weg te
ruimen. Toen de oorlog was uitgebarsten
hoefde hij geen rekening meer te houden
met de gevoeligheden in de bevolking. Hij
kon precies gaan doen wat hij in 'Mein
Kampf had aangekondigd.
Haffner: „Het begin van de oorlog was
voor Hitier aanleiding af te rekenen met jo
den, zieken en zigeuners. Zijn speculatie was
niet helemaal fout. In vredestijd was dat
moeilijk geweest, maar in de oorlog was het
volk afgeleid, had het wel wat anders aan
zijn hoofd. Wat de uitroeiing van de joden
betreft ben ik niet van de collectieve schuld
van de Duitsers overtuigd. Hitler had het
uitroeiïngsprogramma nooit bekend ge
maakt. De gewone Duitser had zijn eigen
zorgen, wat had die kunnen doen? Het is
heel moeilijk je een staking of revolutie voor
te stellen in oorlogstijd.
Het anti-semitisme was het meest onpo-
- FOTO ARCHIEF DE STEM
pulaire deel van het Hitler-regime. In de
Kristallnacht van 1938 deed niemand mee.
Het was een actie van de SS en de SA. De
mensen stonden er een beetje beschaamd bij
te kijken wat er met hun joodse medebur
gers gebeurde. Het is ook niet toevallig dat
Hitier zijn vernietigingsprogramma in Polen
afwerkte. Daar stonden de zes kampen waar
de vergassingen werden doorgevoerd:
Auschwitz, Majdanek, Treblinka, Belzec,
Sobibor, en Kulmhof. De concentratie-kam
pen zoals Dachau gebruikte Hitier vooral
voor de binnenlandse terreur. Daar zijn ook
nogal wat mensen levend uitgekomen. Na
de oorlog hebben de Amerikanen in Dachau
gaskamers geplaatst die afkomstig waren uit
de Poolse vernietigingskampen. De Ameri
kanen en dat is begrijpelijk wilden daarmee
laten zien wat de Duitsers hebben aange
richt. Maar toch geloof ik dat ze daarmee
een psychologische fout hebben gemaakt.
Ze gaven neo-nazi's de gelegenheid om te
roepen dat er niet alleen in Dachau, maar
Hitler in zijn nadagen: oud en vermoeid.
ook in andere kampen geen joden vergast
zijn." 1
„De massa-moord op de joden belem
merde in feite zijn oorlog. Het was een zeer
grote operatie, die veel SS-troepen vergde,
die hij anders aan het front in had kunnen.
Pas in de laatste jaren van de oorlog, na de
tegenslag in Rusland, toen zijn nederlaag
vaststond, begon Hitler met de volledige
vernietiging van de joden. Ik heb een privé-
theorie, die ik nooit heb opgeschreven. Die
houdt in dat toen Hitier zag dat hij de oor
log niet kon winnen, hij zich voornam dat
hij dan in elk geval de joden toch nog zou
vernietigen. Van de andere kant zijn er ook
aanwijzingen dat Hitier geloofde met een
geweldige slag rond Berlijn de krijgskansen
toch nog te kunnen doen keren. Hij meende
dat Russen en Amerikanen op elkaar zou
den stoten en met elkaar zouden gaan vech
ten. Maar Hitier begreep niet dat hij het was
die dat verhinderde. Zolang Duitsland er
was als gezamenlijke tegenstander, zouden
oost en west niet in conflict raken."
„Van midden 1940 tot medio '41 lag Europa
aan Hitiers voeten. Engeland alléén had het
Duitse rijk niet kunnen bedreigen. In 1940
was moeilijk te zien wie nog tegenspel van
betekenis zou kunnen bieden. Hitler had
een bondgenootschap met Rusland, de Ver
enigde Staten wilden niet mee gaan doen,
Engeland was verzwakt. Maar Hitier merkte
niet dat hij gewonnen had. Een Duitse
staatsman had in 1940 een soort verenigd
fascistisch Europa kunnen stichten. Hitier
niet. Hij kon alleen maar heersen en onder
werpen. Bismarck voerde ook harde en bru
tale oorlogen, maar hij wist de verslagen
volken te verzoenen en sloot vredesverdra
gen. Hitier kon met niemand rekening hou
den. Hij was geen staatsman, maar een man
of action."
„Hitiers aanval op Rusland wordt als zijn
grootste fout beschouwd. Achteraf is dat
heel duidelijk. Maar Rusland werd toen al-
- FOTO ARCHIEF DE STEM
gemeen zwaar onderschat. De Engelse en
Amerikaanse generale staven Tekenden er'
op dat Hitier Rusland in drie tot vier maan
den op de knieën zou hebben."
„De Europese vrede die we sinds de
Tweede Wereldoorlog hebben, houd ik voor
duurzamer dan ooit eerder het geval was in
mijn leven. Er is wel eens gezegd dat de Eer
ste Wereldoorlog de kiem legde voor de
tweede en de tweede bijna voor de derde,
toen de atoombom kwam."
De denazificatie, het weren van oud-nazi's
uit het openbare leven, was geen succes na
de oorlog. Tal van nazi's draaiden als een
blad aan de boom en presenteerden zich van
de ene dag op de andere als 'democraat'.
Haffner: „Veel nazi's zijn weer in hoge posi
ties gekomen. Indertijd vond ik die hele de
nazificatie een farce. Nu moet ik zeggen dat
het eigenlijk heel goed is gegaan en dat het
niet geschaad heeft. Er heeft in Duitsland
nooit een nazi-renaissance plaatsgevonden.
Op wat kleine splintergroepjes na heeft ex
treem-rechts nooit meer wat voorgesteld."
„De bondsrepubliek heeft bewezen te
functioneren. Er is wel eens gesuggereerd
dat de democratie weg zou zijn als hier een
paar miljoen werklozen zouden zijn. Dat is
nu het geval, maar het systeem werkt nog.
Na de Tweede Wereldoorlog hebben de
overwinnaars niet de fout van de Eerste We
reldoorlog herhaald. Duitsland werd heel
schappelijk behandeld. Denk maar aan het
Marshall-plan. Duitsland is nu een geacht
land, maar het is door de geallieerden wel in
een korset geduwd. Het is opgenomen in de
NAVO, in de EEG. De Italiaanse minister
van Buitenlandse Zaken Andreotli had'zijn
uitspraak dat het goed is dat er twee Duitse
staten zijn en dat het zo moet blijve, beter
niet kunnen doen. Maar ik moet helaas toe
geven, zeker als West-Berlijner die in een
gedeelde stad leeft, dat de Europese vrede
die we nu hebben berust op de ordening, zo
als die als gevolg van de oorlog ontstaan is."
In 1973 had Nederland eindelijk een pro
gressief kabinet. Het kabinet-Den Uyl.
'Rood met een rooms randje'. 'Ons kabinet'
of de 'potverteerders', een omstreden kabi
net dus in een gepolariseerde, politieke sfeer
waarin het elan en de uitdaging Van links
kwamen en rechts mokkend bij de pakken
neerzat. Dankzij de steeds maar groeiende
aardgasbel kon het kabinet nog heel wat
'leuke dingen doen voor de mensen', ter
loops ook nog grote verwachtingen wek
kend. De eerste oliecrisis deerde Nederland
nauwelijks. De autoloze zondagen waren
een verademing en de benzinedistributie
had alleen nog nut als papieren oefening.
In de loop van de jaren '70 ontstond een
wat grimmiger sfeer. De krakers bleken heel
wat driester dan de ludieke provo's en ge
weldloze hippies en bloemenkinderen van
de jaren '60. Het openbare debat werd
steeds harder, zoals de abortus-kwestie, de
Nieuwmarktrellen aantoonden. De vrou
wen- en vredesbewegingen dienden zich aan
en wonnen snel aan kracht. Het pakket van
onvervulde wensen en eisen stapelde zich
steeds hoger op en tegelijkertijd nam de
werkloosheid toe. 300.000 werklozen in
1980. Al tijdens de rit van het kabinet-Den
Uyl klonk ook de roep om bezuiniging
steeds luider. Super-werkgevers legden voor
de televisie het volk uit dat 'de bomen niet
tot in de hemel groeiden'.
In 1977 viel het kabinet-Den Uyl. De
PvdA won niet minder dan 10 zetels bij de
verkiezingen. Een duideüjk signaal? Na
maanden lang millimeteren was er nog geen
kabinet-Den Uyl II. Van Agt en Wiegel gin
gen samen eten en ziet: Nederland had weer
een centrum-rechts kabinet. De politiek liep
er een deuk mee op en de PvdA een hevig
trauma.
Het heeft lang geduurd eer de Nederlander
aanvaardde - en toen nog steeds met frisse
tegenzin - dat hij op de pof leefde. Het ka
binet-Van Agt ging door met het vervullen
van wensen en het maken van schulden met
de 'politieke (on)haalbaarheid' als excuus.
Het was ook niet gemakkelijk om mondige
mensen, die geleerd hadden pressie uit te
oefenen, terug te wijzen. Pas na 1980 is het
tij gaan keren en begon het economische ar-
gument het openbare debat te beheersen.
„Onbetaalbaar", kreeg de om z'n recht, z'n
individuele ontplooïngskansen komende
Nederlander te horen. In plaats van dat hij
meer kreeg, wat hij zo lang gewend was ge
weest, werd de Nederlander 'gepakt'.
Rond 1975 begon de Nederlander zich te
realiseren dat zijn gidsland veel van zijn
elan was kwijtgeraakt en dat de verzorgings
staat die hij mee had opgebouwd - soms
met de nog uit zorgelijker tijden overgeble
ven twijfel van: 'wie moet dat op de duur al
lemaal betalen?' - hier en daar begon te ver
zakken. En er was meer. Nederland verloor
de kreukloze reputatie die het zichzelf had
toegedicht. De 'Lockheed-affaire' sloeg
vooral in omdat er de echtgenoot van de ko
ningin bij betrokken was, maar was slechts
de top van de ijsberg. Belastingfraude, cor
ruptie, smeergelden, oneigenlijk gebruik van
sociale voorzieningen, een groeiend zwart
circuit; het zijn begrippen waarmee de Ne->
derlander steeds vaker werd geconfronteerd.
Kijkt de Nederlander m/v nu om zich
heen dan ziet hij een samenleving, niet op
drift maar wel hevig rijdend aan haar an
kers. Het fascisme steekt de kop weer op en
minderheden krijgen de schuld van de eco
nomische crisis. Er zijn 800.000 werklozen.
Amsterdam is de heroïne-hoofdstad van
Europa. De criminaliteit stijgt, vooral de zo
genaamde 'kleine'. De gevangenissen zijn te
klein. Er wordt gekort, gematigd en ingele
verd. Water, bodem en lucht zijn vervuild.
Er is nog altijd het Russische gevaar, maar
nu vooral omdat dit voor Amerika aanlei
ding is ons in bescherming te nemen. Er
wordt gekort, gematigd en bezuinigd. „Af-
braakpolitiek" noemde de scheidende FNV-
bestuurder Bode het. Maar met de economie
gaat het weer wat beter.
Er is nog volop reden om te klagen. Vrou
wen, jongeren, voordeurdelers, tweeverdie
ners, werklozen, bijstandsmoeders, te vroeg
oud verklaarde vutters, noem maar op. Voor
het grootste deel zijn het wel andere proble
men dan die welke de Nederlander had in
de jaren tussen '33 en '60 en daarom kunnen
we ze niet wijten aan de Engelse, Canadese
en Amerikaanse bevrijders van 1945. Zij
vertrokken weer, wij zijn gebleven met ons
hele hebben en houden.
:i 'alriail' nabraA
Veertig jaar hebben we er zelf bij gestaan,
de maatschappij zelf mee helpen 'maken'.
Het resultaat bevalt niet, maar het is geen
puinhoop. Materieel zitten we nog altijd op
een niveau waarvan zelfs een 'biefstuksocia
list' tijdens de eerste bestedingsbeperking
van 1957 niet zou hebben durven dromen.
We staan niet meer met de pet in de hand
tegenover directeur en burgemeester. Het
gezag moet zich 'waar maken' anders wordt
het niet aanvaard. Desnoods verbuigen we
de wet. We laten niet over ons lopen en we
slikken niks voor zoete koek. Naar de kerk
gaan we alleen nog om te trouwen en te rou
wen. Als de pastor tenminste tijd heeft. We
zijn wat overgeconcentreerd geraakt op on
ze eigen welvaart, maar als de tv honger
toont tasten we in de beurs. J
Ach voor mensen die niet deugen zijn we
zo slecht nog niet en ook dit hopeloos on
volmaakte land is niet het beroerdste om in
te wonen. Over 50 jaar zullen wij en onze
nakomelingen nog steeds steen en been kla
gen. Te hopen is dat de Nederlander dan,
terugkijkend, kan vaststellen dat we anno
1985 een stuk waakzamer waren dan anno
1935. Dat zou al heel wat zijn.
