toöin' oi C rnjju nni
:LUID
R TOT Z
BR
■if
llerdrukker
gang op versterker recei-1
S platenspeler of recorder
teem waarbij deck zelf de I
Itie aanpast aan bandsoort
a opname/weergaveknop.
Jiderling uitwisselbaar
■oepelheid van naald
In band bij snelspoelen
Irdrukker
llerdrukker
onderbreking in geluid
notor drijft platenspeler I
der tussenwielen of -sna-
Irschil, in dB uitgedrukt
en sterkste signaal.
eler bv 70, bij CD 90
gebreide toonregelaar om
ftrek te compenseren
pfecten
rid: diamantnaald die be-
gewone ronde, sferische
Ie Modulatie.
lillingen per seconde, uit- I
Itz(Hz)
pp elektrische apparaten
Veerstand, uitgedrukt in
le boxen hebben veelal i
bp die bassen bij zacht ge- I
Ikrikt
Emitting Diode. Gebruikt
Lmpje
pt: Magnetisch element bij j
eter element,
kt hoge piep elimineert bij
■men
lussen FM zenders wordt I
I gewicht van toonarm op
Eer, hoe minder plaat be
lt
png op elektronisch appa-1
e: te sterk signaal waar-
ïng
i signaal dat stereo-ka-
I fijnregeling toerental
de Modulatie (zie elders)
|uze- toetsen
nde dreun
lekeerde looprichting van I
hoeft hierbij niet omge-
Hen
tische zoeker naar stations I
jüstand: verhouding tussen
s. 50 is slecht, 70 of meer is j
Inen regeling
■onder versterker
|toon luidspreker
arm: toonarm die plaat
niet met een boog aftast
logen: elektrisch vermogen I
Irker kan afgeven. 10 Watt
|iden eisen voldoende, 50 is
ervermogens als 150 of 300
de fanaten. Meer watt wil
gen dat een apparaat beter
Volume Unit meter. Geeft
i versterkers en recorders
van elektrisch of akoes-
i
bnen luidspreker
Ime snelheidsverandering
in slecht geluid
hoogteverschillen door on-
afspeelsnelheid waardoor
aken.
f7'En 8P,r,DJES\
4 soorten cassette-
ïgeduid met Romeinse
t de normale ijzeroxyde-
cwaliteit is redelijk, maar
ver. In groep 2 zitten de
le-bandjes die een beter I
reik hebben en minder I
:n wel gauw overstuurd en I
tkijken als de VU-meterin
ndt. Ook zijn er in deze J
-chroom bandjes die bo-
kwaal niet hebben. Groep
•richroom of Ferrochroom
dubbele gevoelige laag en
eit. Groep 4 is Metal Tape
isolute topper. Maar hij is
n decks met Metal Tape
andjes aan.
schuwing: koop uitsluitend
en en ga nooit op voordeli-
gen in. Dat geldt ook voor
Een slechte band kan een j
apparaat verwoesten. pe
:n bekrast en de gevoelige
a poeder die de rest van de
etigt.
recorders zijn er vanl
antjes tot vijf, zes miRe: I
)ij aanschaf niet te veel I
es en lampjes, want het
ooral om geluid,
g zijn er dubbele decks 'f' I
'aarmee je handig en sn®!
n. Veel verstandiger is een-1
tra geld te besteden aan #n I
leek. -
:ks zijn computer-gestuur" I
■al handig als je van het ent i
het andere wil overgaan01
»en volgorde van nurwnej'sl
len. Nogmaals: dit is ^ex> l
dig. De betere decks hebt*» I
motor en aandrijfas en da I
^en wezenlijke verbetering I
ijk zijn aparte koppen v0° I
opnemen.
1 wat ruisonderdrukkings'I
>lby B is het bekendst. D° I
ie beroeps (studio) en dan I
HX en HX-Prof, die n>e'|
is, maar ook de dynarnielj I
5t nieuwste is Dolby C I
'er is dan Dolby B. Met Dj»' I
oog beter uit te sturen. I
ïdeck is bijna van het i»'|
eersteklas platenspeler.
crncnco t ic no ru'O 0' C OOVCTccn no O occ
jiuruccuuL ür uur nu lull
VERGELIJK een chip met de
plattegrond van een stad zo groot
aIs Londen. Ieder huis in deze
reusachtige stad is een transistor.
Iedere straat is een verbindings
lijn tussen de transistors. Ver
klein de stad net zolang totdat je
hem op je pinknagel kunt leggen
en je hebt een beeld hoe complex
een chip is opgebouwd.
Even complex is de produktie van chips,
pe basis van de chip bestaat uit het half-
geleidend metaal silicium. Allereerst
ivordt een staaf silicium met een door
snee van zo'n tien centimeter aan flin
terdunne schijfjes gezaagd. Silicium is
een metaal waarvan de electrische
eigenschappen nauwkeurig te definiëren
hjn. De schijf silicium fungeert als 'dra
ger', een soort ondergrond, voor de chip.
De schijf wordt daarna zorgvuldig be
werkt waardoor het oppervlak ontzet
tend glad wordt en er geen krassen meer
op de schijf te vinden zijn. Vervolgens
moeten op de schijf de elektronische
functies worden aangebracht zoals de
transistors en de verbindingskanalen.
Dit proces is te vergelijken met fotogra
fische zeefdruk, maar dan veel nauw
keuriger en kleiner.
De schijf wordt allereerst voorzien van
een laagje fotografisch-gevoelig mate
riaal. Vervolgens wordt hij onder een
'masker' gelegd. Dit masker is een gla
zen plaatje waarop bepaalde deeltjes
zwart zijn gemaakt en andere delen
doorzichting zijn gebleven. Door de
schijf via dat masker te belichten met
ultra-violet licht blijven de delen van de
fotografisch-gevoelige laag die niet be
licht worden aan de schijf silicium zit
ten, terwijl de delen die wel worden be
licht van de plaat loslaten. Op dat mo-
Met deze computergestuurde machine verbindt Philips de chip met zijn drager.
ment zijn er op de schijf de uitgangsvor
men vormen van honderden chips ont
staan.
1 Ter vergelijking: een chip in de kaken van een mier.
Nu moeten nog de elektronische funkties
van de chips worden ingevuld. Hiervoor
gebruikt de elektronica-industrie gas
sen. Die gassen worden op de silicium-
plaat losgelaten. De temperatuur van
het gas, het soort gas en de tijdsduur
waarin het silicium met het gas in aan
raking komt bepaalt de vormen die op de
plaat verschijnen. Verschillende keren
wordt dit proces herhaald en zo worden
de transistors en verbindingen op de sili-
ciumplaat gevormd. Dit proces heet dif
fusie.
De chips op de schijf zijn nu gevormd.
Een glassnijder snijdt de chips los van
elkaar en de schijf valt zo in honderden
deeltjes uit elkaar. De losse chip wordt
op een dragerfje gelegd en samen wor
den die door plastic omgoten. Goud
draadjes verbinden de chip met tiental
len metalen pootjes die buiten het plastic
omhulsel voor de verbinding met 'de
buitenwereld' (het apparaat waar de
chip in geplaatst is) zorgen.
Wie meent dat de chip iets van de laatste
jaren is heeft het mis. De eerste geïnte
greerde schakeling (lees: chip) die Phi
lips op industriële schaal maakte werd
in 1964 gebruikt bij de fabricage van een
hoorapparaat. De chip bestond uit vijf
componenten: drie transistors en twee
weerstanden. De fabricage van die chip
was eigenlijk veel minder revolutionair
dan een ontwikkeling van een paar jaar
daarvoor. Toen namen de transistors de
plaats in van de radiobuizen. Dat was
een overgang van de ruimte (de inhoud
van de buis) naar het vlak (de platte
transistor). De transistor betekende al
een enorme verkleining van het beno
digde volume. En het principe voor de
chip was toen reeds gelegd.
Dat de fabricage van chips een nauw
keurig proces is mag duidelijk zijn. De
nieuwe diffusiefabriek van Philips in
Nijmegen voldoet dan ook aan strenge
eisen. Op de eerste plaats moet de tem
peratuur in de produktieruimte constant
zijn. Wanneer de temparatuur ineens
zou stijgen zet het materiaal van de chip
uit en worden de beschietingen van de
gasatomen onnauwkeurig. Maar het
thema 'stof' speelt bij de produktie van
chips een centrale rol. Omdat er zulke
kleine en complexe circuits worden ge
maakt is elk klein stofdeeltje rampzalig
voor een chip. Een stofdeeltje op een chip
kan je vergelijken met een baksteen op
een elpee.
Zijn in een gewone huiskamer meer dan
een miljoen stofdeeltjes aanwezig, in de
produktieruimte voor chips bevinden
zich minder dan honderd deeltjes stof.
Maar daar moeten ook aardig wat voor
zieningen voor getroffen worden. En die
kosten een kapitaal. De prijs van één
vierkante meter van zo'n ruimte - de
'cleanroom' - bedraagt tienduizend gul
den. Ter illustratie: dezelfde oppervlak-
teprijs voor een huiskamer is twaalf
honderd gulden. Per vierkante meter
'cleanroom' is twee vierkante meter ex
tra nodig voor de voorzieningen.
En wat zijn die voorzieningen? Om te
beginnen zijn de vloeren en wanden van
de diffusiefabriek van glad materiaal
gemaakt en zo vlak mogelijk gehouden.
De lucht wordt door zeer dikke filters
geblazen. De vorming van stofdeeltjes
kan niet door een eenvoudig afzuigko-
kertje worden tegengegaan. De hele
werkvloer is geperforeerd en de lucht
wordt in een gesloten systeem via de
kelderruimte geretourneerd naar een
blaasunit.
De grootste stofgenerator is echter de
mens zelf. Daarom gaat die goed inge
pakt de diffusie-unit in. De kleding is
gemaakt van speciaal papierachtig ma
teriaal dat bijna geen stof met zich mee
neemt. Een luchtdouche voorkomt dat
veel stof mee naar binnen wordt geno
men. Een borstelmachine maakt de wie
len van de transportwagentjes schoon.
Kortom: alles in de nieuwe diffusiefa
briek van Philips in Nijmegen draait om
de stofbestrijding. De totale investering
van de produktieruimte bedroeg 20 mil
joen gulden. Hiervan is maar liefst 8
miljoen gulden besteed aan voorzienin
gen voor luchtbehandelings.
De voordelen die de kleine chip heeft
zijn duidelijk. Door zijn geringe omvang
heeft.de chip weinig gewicht. Ook wordt
de elektronische apparatuur door het
gebruik van chips stukken betrouw
baarder. In de elektrotechniek zijn de
verbindingen tussen de weerstanden de
onbetrouwbare punten. Een chip maakt
dat duizenden van die verbindingen niet
meer nodig zijn.
Een ander belangrijk voordeel van de
chip is dat hij weinig energie gebruikt.
Vergelijk: een huiscomputer zou zonder
het gebruik van chips een machine zijn
zo groot als twee huiskamers, het is niet
moeilijk te raden wat voor een energie
gebruik zo'n mammoet zou vergen. Door
de toepassing van chips gebruikt eei.
huiscomputer een zesde van de energie
en kost de apparatuur nog maar een
kwart.
Dat Philips door wil gaan met de ont
wikkeling van de Nederlandse chip is te
zien aan het bedrag dat het concern de
komende vijf jaar in de research naar
dit kleinduimpje steekt: vijf miljard gul
den. Dat is ongeveer 80 cent van elke
gulden omzet. Maar met een chipmarkt
die zich elk jaar met 25 procent uitbreidt
zal zo'n investering geen windeieren leg
gen.
De siliciumplaat met de honderden
chips. Op de de voorgrond de chips
'verpakt' in de plastic omhulsels.
Een chip en een aardbei.
U ll\ll I I ILD LUTlLUUl
IN
II
I
oi ir
IUIÜ
BESPARING in tijd en
brandstof vormen dé
grote voordelen van een
elektronisch navigatie-
of routeplanningsys-
teem voor het wegver
keer.
Een Engels onderzoek heeft
uitgewezen dat de gemiddel
de weggebruiker per jaar
met een personenauto mini
maal 300 gulden kan verdie
nen en zo'n 600 gulden met
een vrachtauto, wanneer het
verkeer gebruik kan gaan
maken van elektronische
navigatie- en communica
tiesystemen. Op basis van de
Engelse berekeningen zou
dat voor ons land, voor het
gehele wagenpark, een be
sparing opleveren van ruim
800 miljoen gulden.
Voor de elektronische indus
trie aanleiding voldoende
om zich intensief bezig te
houden met systemen waar
door gebruikers van de weg
°P simpele en efficiënte wij
ze, zo snel als mogelijk is
naar hun doel worden ge
bracht.
Daarbij komt nog dat de
DBU, de Europese Radio
Dnie, aan een systeem
werkt, waardoor mobiele
navigatie-apparatuur via
normale radiokanalen kun
nen worden bereikt. Sie
mens, Blauwpunkt, AEG-
Telefunken, Etak en Merce
des-Benz hebben enige tijd
geleden al wat prototypes
laten zien. Philips is nu ook
zover dat hun elektronische
co-piloot voor de auto be
schikbaar komt.
Deze co-piloot, die de naam
CARIN (Car Information
and Navigation) heeft ge
kregen, kan niet alleen de
route plannen, maar bege
leidt ook de bestuurder naar
de bestemming en bepaalt
°P elk moment de positie
van de auto en geeft die in
formatie - als er om ge
vraagd wordt - aan de be
stuurder door.
Bij de ontwikkeling van
'CARIN' is al rekening ge
houden dat het systeem ge
koppeld kan worden aan het
radio-datasysteem RDS,
waarover op Europees ni
veau standaardisatiebespre
kingen worden gevoerd en
waarvoor reeds in Frank
rijk, West Duitsland, Zwe
den en Groot Brittanië
proefuitzendingen hebben
plaats gevonden.
De koppeling van 'CARIN'
aan het RDS-systeem maakt
het mogelijk om bij filevor
ming, wegopbreking, ijzel
vorming, ongevallen e.d. al
ternatieve routes te plannen.
De volgende onderdelen be
horen tothet 'CARIN'-sys-
teem:
Een aangepaste compact
disc-speler voor de auto
waarmee niet alleen audiop-
laatjes kunnen worden af
gespeeld, maar in de Com
pact Disc wordt ook wegen
informatie, zoals een com
plete wegenkaart van Ne
derland of van steden, opge
slagen;
Een plaatsbepalingssys
teem voor de positie van de
auto;
Een boordcomputer die
zorgt voor alle bewerkingen;
Sensoren die gegevens
omtrent het functioneren
van de auto aan de computer
doorgeven; b.v. de tempera
tuur van het koelwater, de
beschikbare hoeveelheid
benzine, de toestand van de
accu;
Een autoradio om ver
keersinformatie of -waar
schuwingen op te vangen;
Weergeef- en bedienings-
apparatuur waardoor het
mogelijk is dat door middel
van gesproken woord de in
formatie aan de bestuurder
wordt doorgegeven. Daar
naast kan, alleen wanneer
de auto stil staat, via een
De schematische voorstelling van het 'CARIN' met de microcomputer in het midden.
beeldscherm visuele infor
matie worden opgevraagd,
zoals een wegenkaart en kan
de automobilist via een toet
senbord gegevens of wensen
aan de computer doorgege
ven.
Door het geweldige geheu
gen waarover men bij een
compact-disc kan beschikk-
ken, kan zonder problemen
het gehele wegennet van
Nederland worden opgesla
gen. Om een indruk te krij
gen van de geheugencapaci
teit van een CD: 150.000 vol-
getikte velletjes papier van
A-4-formaat kunnen ge
makkelijk verwerkt wor
den. En dat is een stapel pa
pier van 15 meter hoog, ofte
wel ongeveer 5 etages hoog.
Om de plaats van de auto te
kunnen bepalen, zal in eer
ste instantie gebruik ge
maakt worden van een elek
tronisch kompas. Met be
hulp van een dergelijk kom
pas kan de rijrichting van
het voertuig ten opzichte
van het aardmagnetisch
veld worden vastgesteld. Uit
dit meetgegeven en de, via
de autosnelheidsmeter, be
kende afstand die de auto
vanaf het vertrekpunt heeft
afgelegd, kan de boordcom
puter de plaats van de auto
bepalen.
Op de wat langere termijn
kan gebruik worden ge
maakt van het Amerikaanse
satellietnavigatiesysteem
Global Positioning Systeem,
dat eind 1988 met 18 satellie
ten in de ruimte, zal zijn vol
tooid. Door gebruik te ma
ken van het civiele deel van
dit systeem, komt dan een
heel simpele manier be
schikbaar, waardoor met
een nauwkeurigheid van
ongeveer 10 meter, ieder mo
ment van de dag nage
vraagd kan worden waar op
dat moment de auto staat.
Deze informatie is wereld
wijd op te vragen.
In de praktijk gaat het sys
teem alsvolgt werken:
Bij vertrek zegt de bestuur
der tegen 'CARIN' waar
hij /zij staat straatnaam en
het dichtstbijzijnde kruis
punt) en wordt daarna de
eindbestemming opgegeven.
Vervolgens kan gekozen
worden uit drie trajecten: de
kortste, de snelste en de zui
nigste. Het Compact Disc-
plaatje waarin alle wegen
informatie is opgeslagen,
wordt in de Compact Disc-
speler geschoven en de
boordcomputer gaat vanaf
dat moment aan het werk.
De gevraagde route wordt in
het geheugen opgeslagen.
Wanneer dit voorbij is kan
de CD met wegeninformatie
uit de CD-speler worden ge
haald en is de CD weer vrij
voor normaal gebruik. Het
Philips -systeem heeft het
grote voordeel dat met
straatnamen, hotels, gebou
wen etc. gewerkt kan wor
den, terwijl eerder geïntro
duceerde systemen werken
aan de hand van coördina
ten. In het 'CARIN'-systeem
kunnen ook gegevens opge
slagen worden over straten
met eenrichtingsverkeer,
over snelwegen en rondwe
gen. Na het starten van de
auto zal 'CARIN' de be
stuurder met behulp van de
spraakmodule naar zijn be
stemming leiden.
In het projectencentrum
Geldrop van het Philips Na
tuurkundig Laboratorium,
wordt door de mensens van
de Research en van de
Audiodivisie, tevens ge
werkt aan een toetsenbord
met touch screen (een
scherm dat gevoelig is voor
aanraking). Men kan dan
b.v. op een kaart aanwijzen
waar men naar toe wil of
men kan via een alfabeti
sche lijst een straatnaam
vinden en aanwijzen. Daar
na zoekt de boordcomputer
de rest uit.
