Tussen de i
op school
China plaatst Vlaamse jezuïet 300jaar na
zijn dood in kwaad daglicht
ZATERDAG 15 DECEMBER 1984
EXTRA
i
l;
FERDINAND Verbiest werd op 9 oktober
1623 in het Westvlaamse Pittem geboren, als
zoon van Joos Verbiest, griffier bij de recht
bank, en Anna van Hecke.
ZATERDAG 15 DECEMBE
'Het oneindige
verhaal'
op de film
\Suske en Wiske: Amc
*ppie Happie en de
wipt n/LAATt
ZO WEU W&07P
pamêVÊM Wèasy.,
OVER M4AR P-^
De geschillen tussen de Volksrepubliek China en de
Sovjet Unie zijn niet nieuw. Vanaf de zeventiende eeuw
bestaan er al grensconflicten tussen de twee naties.
Dat toont de Belgische journalist Marcel van
Nieuwenborgh aan in zijn laatste boek: 'Ferdinand
Verbiest, missionaris of spion?'. In dat boek tracht Van
Nieuwenborgh de Chinese beschuldiging te weerleggen
als zou de Vlaamse jezuïet Ferdinand Verbiest, verblijvend
aan het hof van de Chinese keizer Kang Xi, in de 17e eeuw
gespioneerd hebben voor de Russen.
Dit staat in scherp contrast met het aanzien
dat Verbiest tijdens zijn leven in China genoot.
De Chinese keizer achtte hem zelfs zo hoog,
dat hij de jezuïet bij zijn begrafenis in 1688 de
uitzonderlijk postume eretitel 'Werker en
Doordringende Geest' verleende. In 1988
wordt Verbiest in zijn geboorteland België op
bijzondere wijze herdacht.
Onze verslaggever An ja Verbiest- haar
vader is vernoemd naar de jezuïet - las het
boek en sprak met de schrijver over haar ver
familielid. ken vrij recente houtgravure van Ferdinand. Verbiest.
T4;
Werkschets van Verbiest om de werking van zijn /canon
nen te verduidelijken.
m
Wëm i
'mmmïi— fcllLZ-
<r
FOTO LINKS
Gedenksteen voor Ferdinand Verbiest op het kerkhof t
Chala in Peking.
Door Anja Verbiest
In 1641 treedt hij bij de jezuïeten in, het noviciaat
vervult hij te Mechelen. Hij gaat vervolgens filoso
fie en astronomie studeren aan de universiteit van
Leuven. In 1645 wordt hij leraar te Kortrijk.
In 1647 krijgt hij een aan
duiding om als missionaris
naar Mexico te gaan, maar
zijn vertrek wordt verhin
derd door politieke omstan
digheden in het Spaanse Se-
villa. Een jaar later wordt
hij in Brussel leraar Latijn
en Grieks, in afwachting
van zijn uitzending.
Vier jaar later is hij nog
steeds in Europa. Aan de
Gregoriana in Rome stu
deert hij theologie. In 1653
wordt hij in Sevilla tot
priester gewijd. Ondertus
sen heeft hij een aanduiding
ontvangen als missionaris
bestemd voor Columbia,
maar wederom gaat de uit
zending niet door. Spanjaar
den verzetten zich tegen het
vertrek van de niet-Spaanse
missionaris naar Latijns-
Amerika.
In 1654 komt voor Verbiest
de ommekeer. Dan komt de
jezuïet Martino Martini
naar Europa, om missiona
rissen te ronselen voor Chi
na. Hij bezoekt Leuven en
weet de oversten over te ha
len de paters Frangois Rou-
gemont, Philippe Couplet en
Albert de Dorville toestem
ming te geven mee naar
China te gaan. Een jaar later
mag ook Ferdinand Verbiest
gaan.
Een eerste poging om in
januari 1656 vanuit Genua
uit te varen met het Hol
landse zeilschip De Griet
loopt op een mislukking uit.
Wachtend op een gunstige
wind, duurt het uiteindelijk
twee maanden voor het
schip op volle zee is. En dan,
drie dagen later, ontwaart
men een verdacht zeil aan
de horizon. De volgende
morgen blijkt het een Frans
piratenschip te zijn, de Ko
ningin Christina. Een half
uur nadat de piraten de eer
ste kanonskogel hebben af
geschoten, ligt het dek vol
met lijken en is de lucht ver
vuld van huiveringwekken
de kreten van stervenden en
zwaar gewonden. Verbiest
schrijft in een van zijn eer
ste brieven: „Afschuwelijk
contrast. Op het schip dave
rend lawaai en tumult en
rondom het vaartuig de
kalmte en rust die zweeft
over de wateren.
Het Hollandse schip
wordt grondig geplunderd.
De gevangen genomen pas
sagiers worden in de kleine
kajuit van de kapitein van
de Koningin Christina opge
sloten. Dertien man in een
ruimte van ongeveer drie bij
drie-en-een-halve meter.
Na een paar weken gooit het
piratenschip het anker uit
bij het eiland Sainte-Mar-
guerite voor de Franse Kust.
Daar wordt Verbiest met
zijn confrater Dorville ge
vangen gehouden, Martini
moet in Genua gaan onder
handelen over het losgeld
voor de twee Belgen. Die
zorgen uiteindelijk zelf voor
de oplossing. Ze ontsnappen.
Vijf weken nadat hij vanuit
de Italiaanse haven is ver
trokken, is Verbiest 'terug
bij af.
Ruim een jaar later, in
maart 1657, vertrekken de
jezuïeten opnieuw. Nu van
uit Lissabon. Maar deze reis
kent niet minder leed dan de
eerste. Twee paters sterven
van uitputting, een derde
wordt gek, een vierde sterft
bij aankomst in Goa. Ook
Verbiest wordt ernstig ziek.
En het tweede deel van de
reis is al even verschrikke
lijk. Het schip, de Onze Lie
ve Vrouw van Bijstand,
loopt bijna te pletter op de
klippen, er breekt brand uit
in de kruitkamer en het roer
wordt tijdens een storm ver
brijzeld. Maar in juli 1658
wordt dan eindelijk toch
Macao, de Portugese kolonie
voor de Chinese kust, be
reikt. De tocht is voor Ferdi
nand Verbiest zo'n trauma
tische ervaring geweest, dat
hij later alles in het werk zal
stellen om er voor te zorgen
dat zijn opvolgers iets der
gelijks niet meer hoeven
mee te maken. Een gedegen
route over land moet uit
komst bieden.
In 1659 wordt Verbiest
missionaris in Siangfoe, het
huidige Xian. Hij neemt
daar de Chinese naam Nan
Huai Ren aan. (De eerste
twee Chinese karakters ge
ven de klank van zijn naam
aan, de derde - jen of ren -
betekent 'die de mensheid
liefheeft'). In Xian blijft.
Verbiest maar een paar
maanden. Dan vraagt de
Duitse jezuïet Adam Schall
von Bell hem naar Peking te
komen.
De roem die Schall dan
nog in de Chinese hoofdstad
geniet, straalt af op Ver
biest. Maar in 1662 sterft
Schall's beschermer, Qing-
keizer Shun Zhi. Na diens
dood barst het al sluimerend
verzet tegen de jezuïeten pas
goed los. Verzet van voorna
melijk Chinese islamieten,
die gedurende ongeveer 300
jaar het monopolie bezaten
van de astronomische ge
meenschap in China. Nu zij
verdrongen dreigen te wor
den door de jezuïeten, bete
kent dat een niet te accepte
ren gezichtsverlies.
Met name de astronoom
Yang Guanxian (ook wel 'De
Mohammedaan' of 'De Te
genstrever' genoemd) heeft
het niet zo op de jezuïeten en
hun westerse wetenschap
begrepen. Yang beweert dat
'de jezuïeten die voortdu
rend bedrijvig zijn met het
tekenen en kopiëren van
landkaarten, wel spionnen
moeten zijn'. Ook doet hij
het voorkomen alsof de pa
ters een soort 'vijfde kolon-
ne' van Macao vormen. Dat
ze sympathiseren met de te
genstanders van de Mands-
joes die zich in het zuiden
verzameld hebben. De jezuï-
ten zouden volgens Yang een
'geheim genootschap' vor
men, met het doel de Mings,
rond 1650 afgezet, weer aan
de macht te brengen.
Tijdens de moeilijkheden
na de dood van keizer Shun
Zhi toont Verbiest zich al de
diplomaat en pragmaticus
die hij zijn leven lang zal
blijven. Hij weet in te spelen
op het 'speelse' karakter van
de Chinezen, die dol zijn op
debatten en wedstrijden
waarbij de verliezers zwaar
worden gehoond en de win
naars even zwaar worden
geprezen. In een van zijn
brieven schrijft hij: „Je
moet zo'n dikke Chinees
zonder aarzelen van ant
woord dienen. Klinkt het
niet, dan botst het. Maar je
moet zorgen nooit met je
mond vol tanden te staan!"
En zo praat hij zichzelf uit
de gevangenis en redt hij
Ferdinand Verbiest:
missionaris of spion?
Afbeelding waaruit blijkt welke achting Verbiest in China genoot. Op de tekening
wordt de tot mandarijn verheven jezuïet in een draagstoel vervoerd.
Schall van de marteldood.
Verbiest heeft in zijn ja
ren in China niet alleen met
Chinese tegenstanders te
maken. Ook in eigen kring
ondervindt hij vijandigheid.
Jaloerse confraters zien bij
voorbeeld met lede ogen aan,
welke gunsten keizer Kang
Xi de Vlaamse jezuïet per
soonlijk bewijst. Die naijver
is er onder meer ook de oor
zaak van dat Verbiest de
Russische gezant Nicolai
Spathary Milescu in 1676
verzoekt met niemand te
spreken 'zelfs niet met ande
re jezuïeten' over een boek,
een brief voor de tsaar en
kaarten van China die Ver
biest hem geeft.
De Russische tsaar Alexis
Michaëlovitsj heeft meerde
re redenen om Spathary
naar de Chinese keizer te
sturen. Allereerst hoopt hij
door een goed handelsak
koord met de Chinezen weer
geld te brengen in de, door
drie verloren oorlogen, na
genoeg lege schatkist. Ook
droomt hij er van Rusland
(toen nog Moskovice gehe
ten) het verdeelcentrum
voor Europa te maken voor
goederen uit het Verre Oos-,
ten. Tenslotte ziet hij in Chi
na tevens een reusachtige
afzetmarkt voor de Russi
sche pelzen.
Spathary krijgt dan ook
de opdracht veilige en mak
kelijke wegen te zoeken
naar Peking, zowel over
land als over water. Hij
moet een kaart tekenen, on
derweg de bevolking obser
veren, zien te achterhalen
wie wie is in China en er bij
de keizer op aan dringen dat
deze een ambassadeur naar
Moskou stuurt. Deze moet
dan wel een vracht edelste
nen, Chinese zijde, zilver en
geneeskrachtige kruiden
voor de tsaar meenemen.
In Spathary's opdracht
staat niets over de grensge
schillen. En dat is een mis
ser, want juist die conflicten
houden de Chinezen enorm
bezig. China maakt zich zor
gen over het oprukken van
de Russen in het gebied van
de Amoer, de rivier De
Zwarte Draak. De Chinezen
willen de grenzen vastleg
gen en voorkomen dat ko
zakken nog langer Chinees
gebied binnendringen.
Spathary blijkt ook zeer
slecht op de hoogte van het
feit dat ondertussen de
Mandsjoes de touwtjes in
China vrij stevig in handen
hebben. In 1675 schrijft Spa
thary, onderweg van Mos
kou naar Peking, een brief
aan de tsaar, waaruit blijkt
dat hij van mening is dat de
Mings de Mandsjoes op den
duur weer zullen verdrijven.
Die brief maakt in zekere
zin dat later de missie van
Spathary mislukt. Eenmaal
in Peking weigert hij zich
bijvoorbeeld aan de gebrui
ken van de Mandsjoes te
'onderwerpen', er van over
tuigd dat hun heerschappij
niet lang meer zal duren.
Ook Verbiest kan de Rus
sische gezant aanvankelijk
niet van het tegendeel over
tuigen. En juist dat is van
groot belang, wil de Russi
sche missie - en daarmee
het langgekoesterde plan
van Verbiest voor een route
naar China over land - een
succes worden.
Met de komst van Spatha
ry denkt de Vlaamse pater
eindelijk 'zijn' landroute te
kunnen verwezenlijken. In
de periode dat Verbiest in
China verbleef, komen er
van de 600 jezuïeten die uit
Europa naar China vertrek
ken uiteindelijk maar hon
derd aan.
Verbiest doet dan ook al
het mogelijke - en waar
schijnlijk ook onmogelijke -
om de missie van Spathary
te doen slagen. Daarbij stuit
hij onder meer op het al ge-
schetse, wel zeer eigenzinni-
Standbeeld van Verbiest, zoals dat op het dorpsplein
in zijn geboorteplaats Pittem (België) staat.
ge gedrag van de Russische
gezant. Toch blijft hij de ge
leerde gezant als een uiterst
geschikt contactpersoon be
schouwen.
Spathary moet enorm blij
geweest zijn om in Peking
iemand als Verbiest te ont
moeten. Uit geschriften van
de Russische gezant blijkt
dat hij zich beklaagt over
het feit dat hij en zijn gevolg
in Peking worden 'opgeslo
ten'. Voor hun verblijf staan
Chinese soldaten en de Rus
sen worden verzocht het ge
bouw niet te verlaten (een
'euvel' waarmee tot voor
kort officiële bezoekers ove
rigens nog steeds werden
geconfronteerd, av).
Na verloop van tijd blijkt
dat de Chinese keizer de
Russische gezant niet echt te
woord wil staan. Dit wordt
niet alleen veroorzaakt door
de eigenzinnige houding van
Spathary. Ook het overlopen
naar de Russen van het
Mongoolse stamhoofd Gan-
timoer en de stichting van
Russische nederzettingen in
het gebied van de Amoer
wekken wrevel. Uiteindelijk
kan Spathary niet anders
dan concluderen dat zijn
missie is mislukt. En ook de
pogingen van Verbiest om,
naar beide kanten, begrip te
kweken, kunnen daar niets
aan veranderen.
Wat er zich precies tussen
de Vlaamse pater en de ge
zant heeft afgespeeld, is
slechts af te leiden uit één
bron. En die ene bron is het
verslag van Spathary zelf,
zo geeft schrijver Marcel
van Nieuwenborgh in zijn
boek aan. Van Ferdinand
Verbiest zijn tussen 10 juli
1671 en 7 januari 1678 geen
brieven bewaard gebleven.
Alle communicatielijnen
tussen Peking en Macao wa
ren in die periode verbro
ken, door de oorlog die in die
jaren in grote delen van
China woedde.
Vastgesteld kan wel wor
den, zo blijkt uit het Van
Nieuwenborgh's boek, dat
Verbiest van alles heeft ge
daan om Spathary's missie
te laten slagen. Allereerst
treedt hij op als tolk. En
daarbij heeft hij zelfs, op
eigen initiatief, allerlei di
plomatieke activiteiten ont
plooid. Hij heeft getracht te
bemiddelen tussen de gezant
en de keizerlijke adninistra-
tie, heeft Spathary een aan
tal 'trucjes' aan de hand ge
daan, kaarten met hem uit
gewisseld etc. Maar het
mocht allemaal niet baten.
Bij terugkomst in Rus
land heeft Spathary, inmid
dels in ongenade gevallen,
verslag gedaan van zijn we
derwaardigheden in het
Rijk van het Midden. In dat
verslag laat hij Verbiest een
paar wel zeer onaardige
dingen over de keizer zeg
gen. Ook dikt hij de hulp, die
hij van de Vlaamse jezuïet
heeft ontvangen wel heel
erg aan.
Voordat Spathary zijn va
derland Roemenië verliet en
naar Rusland ging, deed hij
een greep naar de Roemeen
se troon. Dit mislukte en als
straf werd de intrigant de
neus afgehakt. Mede gezien
dit verleden van de Russi
sche gezant zou zijn verslag
veel meer een geschrift ge
weest kunnen zijn om zich
zelf schoon te praten, dan
een waarheidsgetrouw ver
slag van zijn mislukte mis
sie.
Dat de huidige Chinese
historici geneigd zijn het ge
schrift van Spathary te be
schouwen als het ware ver
slag, heeft volgens Van
Nieuwenborgh voorname
lijk te maken met de ortho
doxe marxistische visie op
de Chinese geschiedenis.
Daarbij worden de Mands
joes beschouwd als een volk
dat China heeft bezet. Ver
biest was in dienst van de
Mandsjoekeizer Kang Xi en
is dus iemand die met de be
zetter heeft geheuld.
Langzamerhand echter
zijn sinologen en historici
over de hele wereld er van
overtuigd geraakt dat de
overheersing van de Mands
joes op de lange duur hele
maal niet als een bezetting
door de Chinezen is gevoeld.
Sterker nog, de bezetters
zijn door het bezette land
'opgeslokt', zo meent Van
Nieuwenborgh. Aan het be
gin van deze eeuw zijn de
Mandsjoes als het ware zelfs
uitgestorven. Tijdens de
Culturele Revolutie echter
heerste nog steeds het idee
dat de bezettende Mandsjoe-
macht tijdens haar bewind
de imperialisten heeft bin
nengelaten. En de geest van
die Culturele Revolutie is
ook nu nog in ruime mate
terug te vinden in de officië
le Chinese naslagwerken.
Volgens Van Nieuwen
borgh speelt tevens mee dat
Verbiest aan het Chinese hof
ook als militair een machts
positie bekleedde. Hij zorgde
voor nieuwe beweegbare
kanonnen voor het Chinese
leger en maakte zo de Qing
(Mandsjoes) superieur ten
opzichte van zowel binnen-
als buitenlandse tegenstan
ders. Een oorlog tussen Rus
land en China zou echter de
plannen van Verbiest met
betrekking tot een route
over land teniet doen.
Van Nieuwenborgh: „Zou
het kunnen dat Verbiest om
zulks te verhinderen Spa
thary op de hoogte heeft ge
bracht van een aantal mili
taire geheimen van China,
teneinde een gelijkbewape
ning en een evenwicht tot
stand te brengen tussen de
beide staten? Dat zijn vra
gen die ik mij gesteld heb en
die ik denk positief te moe
ten beantwoorden".
Tevens wijst Van Nieu
wenborgh in dit verband op
de onderling gespannen si
tuatie tussen de paters in de
Pekinese jezuïetengemeen
schap. „Verbiest heeft het, in
verband met het vervaardi
gen van de kanonnen, ook
aan de stok gehad met zijn
twee confraters Buglio en
De Magalhaens, die oude
Ming-loyalisten waren. Het
is duidelijk dat zij niet graag
hebben gezien, dat Verbiest
in 1676, op een moment dat
de Mings op het punt ston
den Peking te heroveren, de
Qingkeizer voorzag van deze
nieuwste wapens. Als u nu
weet, dat Buglio en De Ma
galhaens eveneens een ont
moeting met de Russische
gezant hadden in dat kriti
sche jaar 1676, dan begrijpt u
dat ook zij met de zaak ge
moeid zijn geweest. Hun rol
is voorheen nooit belicht ge
worden. De ruzie in de je
zuïetencommuniteit van Pe
king is al te vaak met de
mantel der liefde bedekt ge
bleven. Maar ze heeft vol
gens mij een veel grotere rol
gespeeld, dan op het eerste
gezicht lijkt".
Marcel van Nieuwen
borgh zet vraagtekens bij
een al dan niet spoedige re
habilitatie van de Vlaamse
jezuïet. Onlangs heeft wel
een jonge Chinese historicus
een artikel ter verdediging
van Verbiest geschreven,
waarin hij de aantijging van
spionage tracht te weerleg
gen. Maar volgens Van
Nieuwenborgh gaat hij
daarbij niet naar de grond
van de zaak. Hij beweert dat
de fout ligt bij de onjuiste
vertaling van de teksten van
Spathary uit het Russisch in
het Chinees.
Een echte rechtzetting
van de feiten zou volgens
Van Nieuwenborgh tot on
vermijdelijk gevolg hebben
dat Spathary in een slecht
daglicht wordt gezet. „En
dat is momenteel in de Chi
nese Volksrepubliek niet
haalbaar. Om de doodeen
voudige reden dat Spathary
een Roemeen is en Roemenië
voor China momenteel zeer
dierbaar is omwille van de
onafhankelijke koers die het
land vaart tegen de vijand:
de Sovjet Unie".
Na de mislukte missie van
Spathary laat Verbiest
voorlopig de hoop op goede
betrekkingen tussen China
en Rusland varen. Echter, in
1686 wordt hij door de om
standigheden gedwongen
opnieuw de relatie tussen
beide landen te bekijken. In
dat jaar namelijk leggen de
kooplui van de Verenigde
Oostindische Compagnie
weer aan in Peking. Zij heb
ben al jaren maar één doel
voor ogen: het vestigen van
een factorij in China. En als
er iets is dat Verbiest wil
voorkomen, dan is het dat
wel.
„Van alle vijanden met
wie Verbiest in China te
doen kreeg, kan men rustig
stellen dat hij de Hollanders
het meest heeft gevreesd'
schrijft Van Nieuwenborgh
„Hij heeft vaak de hete
adem van het calvinisme in
de nek gevoeld en dit heefl
bij de Vlaamse jezuïet meer
dan eens de doorslag gege
ven om daden te stellen
waarvoor hij anders zou zijn
teruggedeinsd". Ook bij de
fabricage van kanonnen
speelde de dreiging van de
Hollanders een rol.
In 1686 bieden de Hollan-|
ders de Chinese keizer i
een koeriersdienst te verzor
gen van Peking via Batavis
naar Moskou. Verbiest
treedt op als tolk, net als in
dertijd bij Spathary. Geheel
op de hoogte van de Hol
landse plannen, stelt hij d(
keizer voor om 'voor de ze
kerheid' ook een brief aandt
Russische tsaar te versturen
via Macao en Rome. De je
zuïeten hebben inmiddels
ook een bescheiden residen
tie in Moskou. En zo gebeurt
Eenmaal in Moskou gear
riveerd, wordt de laatste
brief door de jezuïet Georges
David voorgelegd aan ene
heer Gareus, vroeger Rus
sisch gezant in Peking 1
een goede bekende van Ver-|
biest. De man blijkt uiteinj,
delijk niemand minder
zijn dan de, bij de Russische
autoriteiten weer in go»
aanzien staande Spathary.
Verbiest wil ten zeers#
voorkomen dat de jezuïeten
uiteindelijk hun greep opd'
Russisch-Chinese bespre
kingen zullen verliezen
Maar veel invloed zal M
daar niet meer op uit kun
nen oefenen. Begin
maakt hij een noodlottige;
val van zijn paard. Aan
verwondingen zal hij ten
slotte op 28 januari 1688 be*
zwijken. Op 11 maart va»
dat jaar wordt hij op hei
kerkhof Chala in Peking be'
graven. Keizer Kang Xi ken]
hem de posthume eretiW
'Werker en Doordringende
Geest' toe. Van een missie
narissen-route over Siberi'
is nooit meer iets gekomen.
Ferdinand Verbiest: missions"1
of spion?; Marcel van Nieuwe'' j
borgh bij Uitgeverij Tabor
Brugge, f22,75.
Echt 'n boek voor de
kerstvakantie: 'Het oneindige
verhaal' van Michael Ende. Het
kreeg vorig jaar een Zilveren
Griffel en terecht! Het is een
fantastisch boek vol avonturen,
spanning en geheimzinnigheid.
Nu is 'Het oneindige verhaal' verfilmd e
ending story'.
Het gaat over een jongen, Bastiaan I
tweedehands- winkel een prachtig, ouc
oneindige verhaal'. Het trekt hem zo aa
verstopt en begint te lezen. Het gaat ov
dreigt in het niets te verdwijnen, omdat
is. Niemand kan haar genezen. Er is mt
wereld, die misschien genoeg moed en
kunnen. En dat is... je raadt het al.. Bas
dat hij dezelfde is als Atréjoe, de dappe
boek, die op weg gaat om de koningin -
beleeft hij de meest fantastische avonti
In het begin vond de schrijver, Michë
zijn boek verfilmd zou worden. Maar to
bezig waren, was voor hem gauw de lo
een slappe Disney-film zou worden en
goed voor. Toch is 'The neverending s
geworden zeggen de mnsen die hem g
kerstvakantie draait hij in heel
veel bioscopen in Nederland,
behalve natuurlijk in Zuid-West-
Nederland. Stom! Wij moeten
wachten tot volgend jaar. Als het
zover is kun je dat lezen in de
grote krant bij het filmnieuws.
En natuurlijk geven we je in de
Kleine Stem een seintje!
Als je 'Het oneindige verhaal'
wilt lezen in de kerstvakantie: je
kunt het gratis lenen bij de
jeugdbibliotheek (een boek voor
doorzetters).
Michael Ende: 'Het oneindige
verhaal'
Uitgeverij Stijhoff f 29,95.
Vanaf 10 jaar.
Hoe zou je het vinden om voortaan me
school te gaan en bovendien 'n half u
zouden dan heel wat minder kinderen s
verkeer. Dat zegt de SWVO - de Stiel
Onderzoek Verkeersveiligheid. Als a
scholen tussen de middag op school b
jaar bijna 130 ernstig gewo
Als het plan wordt doorgevoerd, dan I
middag op school blijven. Je kunt er oc
de middagpauze dan wel korter dan h
je weer verder met de lessen. Dat hee
gaat gewoon door. In heel veel lande
behalve ip Nederland. Maar het Minis
ook nog. Daar zeggen ze: „Zo'n robs
vermoeiender dan een dag met lan<
worden niet dai
fi
Oo/c de voetgang ersverenigini
houdt zich bezig met kinderen, se)
een klein gedeelte uit een werkb
van Dagmar Stam, dat de VBV d
stuurd aan scholen.
.Wit is er, L<
<bOEPVÖOfHX
PEJOMóQM/'éW-
ZN&J6EtSte..