Dl BTlMüi US i
Wi
MAGISTRAAL 'INSIDE'-BOEK OVER WAPENBEHEERSING
ZATERDAG 15 DECEMBER 1984
ie met gevoel voor historisch
stadsschoon in de oude Nederlandse
binnensteden rondwandelt, krijgt maar
al te vaak tranen in de ogen over de
afbraak van al dat schoons en over de
invulling van de open plekken met
wanstaltige kantoor- en woongebouwen.
Hoe het ook anders kan blijkt uit het
Parijse stadsplan van Haussmann. In
eigen land is Goes een goede uitzondering.
Breda daarentegen laat zien hoe het goed
fout is gegaan en misschien wel daarom
siert een oude stadsplattegrond van deze
stad 'de atlas van het ruimtelijk
veranderingsproces van de Nederlandse
binnensteden in de laatste anderhalve
eeuw'.
Een studie over wat er zoal is misgegaan
in 36 oude binnensteden in ons land.
Oorzaken
Bergen op Zoom
Breda
Goes
Middelburg
Vlissingen
Zierikzee
Verwijt
Begin volgend jaar gaan de beide
supermachten in Genève weer om de tafel
zitten om andermaal te proberen te
komen tot een wederzijdse vermindering
van de kernwapenarsenalen. De
Amerikaanse delegatie zal bestaan uit
dezelfde politici die een hoofdrol speelden
bij het mislukken van de vorige
gespreksronde. Over de gebeurtenissen die
eind 1983 leidden tot een patstelling in
hetschaakspeltussen oost en west schreef
de Amerikaanse journalist Strobe Talbott
een magistraal boek.
7ATERPAG 15 DECEMBER
Gisteren heeft ir. Dar
der Have (65) uit Kapi
president-directeur vai
ert zaadhandelbedrijf Vi
het ruim veertig jaar
van de scheidende f
Vanderhave uitgegroei
familiebedrijf tot een
internationale allure,
het veredelen en kwi
graan-, bieten-, mai
Bronnen
Ill
J Familieregering
U^VERVOLG VORIGE F
HW^VERVOLG VOLGENDE PAGINA
Aannemelijkheid
W;
Inrichting van
binnensteden in ons
land gebeurt zonder
historisch besef
Door Mathieu Kothuis
„Opeenvolgende ge
meentebesturen van
Breda hebben de stad
een grondig ander aan
zien gegeven, een proces
dat al in 1870 is begon
nen met de afbraak van
de vestingwallen".
Dit zegt ir. Rudger Smook,
samensteller van een studie
over de binnensteden in ons
land. Het is een groots opgezet
onderzoek geworden naar de
historische ontwikkeling van
36 Nederlandse binnensteden,
verdeeld over het hele land. In
Zeeland en Noord-Brabant
zijn de steden Goes, Middel
burg, Vlissingen, Zierikzee,
Breda, Bergen op Zoom en Den
Bosch onderzocht. Het verslag
van het onderzoek staat in de
atlas 'Binnensteden verande
ren', tevens een proefstuk
waarop ir. Smook aan de TH
in Delft promoveerde.
H Demping
Volgens Smook is de bin
nenstad van Breda door sane
ringen aan de uiteinden hier
van grondig veranderd. Hij
noemt de kop van de Bosch
straat, het gebied Leuvenaar
straat-Middellaan (met het
grootschalige gebouw St. Eli
sabeth) en, onvermijdelijk, de
demping van de Mark en de
aanleg van de Markendaalse-
weg. De Mark die werd ge
dempt om het verkeer dichter
naar het centrum te halen.
„Vraag is of daarmee niet met
een het paard van Troye is
binnengehaald", zegt Smook
over de nadelige bijeffecten
van die demping. Een soortge
lijke ontwikkeling constateert
Smook ook aan de kop van de
Boschstraat.
„Er wordt in het algemeen
niks gedaan met ervaringen
uit het verleden. Dat vooral
probeer ik met deze studie dui
delijk te maken. Er worden
wel dikke rapporten en studies
geproduceerd maar even over
de schouder kijken, terug naar
het verleden, gebeurt niet of
nauwelijks. Alles wat er nu
aan de binnensteden wordt
veranderd is in het verleden
ook al eens geprobeerd".
Smook komt tot een aantal
algemene conclusies die voor
alle onderzochte steden op
gaan. Zo zijn de grote veran
deringen in de structuur van
de binnenstad vaak het on
voorziene gevolg van over
heidsingrepen op een ander
Volgens ir. Smook heeft Goes, zij het op het nippertje, ingezien dat stadsherstel (zoals hier
aan het St. Jacobstraatje) noodzakelijk was. De structuurnota binnenstad uit '74 betekende op
dit vlak een keer ten goede. - foto willem mieras
gebied. De aanleg van een ex
tra ontsluitingsweg naar het
stadscentrum blijkt dikwijls
desastreuze gevolgen te heb
ben voor de aanliggende ge
bouwen. De functie van hele
stadsdelen verandert onder in
vloed van een simpel lijkende
ingreep waardoor weer andere
maatregelen nodig zijn om die
te herstellen. De geruststellen
de mededeling die stadsbe
stuurders aan bewoners geven
dat 'het slechts om een kleine
ingreep gaat' blijkt later in de
praktijk veelal niet op waar
heid te berusten.
Als oorzaken van de veran
deringen in de Nederlandse
binnensteden wordt in de atlas
gewezen op de groei van de be
volking in de laatste anderhal
ve eeuw van 2,5 miljoen naar
14 miljoen inwoners én op de
economische ontwikkelingen
in ons land. De toenemende
welvaart en de overgang van
het agrarische bedrijf naar in
dustriële bedrijvigheid en
dienstverlening hadden conse
quenties voor de activiteiten
die in de stadskernen werden
uitgeoefend. Dat heeft weer
gevolgen gehad voor de bouw
van woningen, bedrijven en
winkels, voor het verkeer (we
gen, stations, havens, parkeer
ruimte), voor de openbare
nutsvoorzieningen (electrici-
teitsnet, waterleidingen) en
voor het bestuur en beleid in
de stad. In de studie van
Smook wordt ook nagegaan
wat de wetgeving op onder
wijsgebied voor consequenties
heeft gehad voor de scholen
bouw in de binnensteden.
Ontwikkelingen waarover
stadsbesturen nu klagen, zijn
dikwijl het gevolg van vroeger
overheidsingrijpen. Het aan
leggen van grote parkeerruim
ten kan tot gevolg hebben dat
de grondprijzen in een winkel
gebied zó stijgen, dat het voor
de kleine winkeliers onbetaal
baar wordt zich te vestigen.
Alleen grote warenhuizen of
beheerders van kantoorpan
den kunnen de middelen op ta
fel leggen om in het stadscen
trum een plaats te krijgen.
Door deze prijsopdrijving is in
de binnensteden ook de woon
functie sterk teruggelopen.
Wanneer een stadsbestuur be
sluit tot aanleg van een grote
parkeergarage in de binnen
stad moet men, zo meent
Smook, niet verbaasd staan te
kijken als dat jaren later weer
grote consequenties blijkt te
hebben voor de verkeerssitua
tie en voor de woon- en win
kelfunctie. De geschiedenis
van de stedebouwkundige ont
wikkeling van de 36 binnen
steden toont aan dat het zelden
voorkomt dat éen ingreep in
één functie van de binnenstad
geen gevolgen heeft voor an
dere functies. Zowel stadsbe
stuurders als bewoners die bij
de inspraak zijn betrokken,
zouden zich dat volgens Smook
beter moeten realiseren.
Toch blijkt het voor hem
moeilijk zo niet onmogelijk
om, na een beschouwing van
de stedebouwkundige ontwik
kelingen in de binnensteden,
één model op te stellen waarin
een afdoende verklaring kan
worden gegeven voor het ver
anderingsproces van elke ste
delijke situatie.
Over Bergen op Zoom zegt
de atlas dat de binnenstad zich
er, vooral onder invloed van de
situering van het NS-station,
naar het oosten heeft uitge
breid. Door sanering is het ge
bied rond het St. Josephplein
als derde pool ontwikkeld. Het
inkapselen van deze niet in het
binnenstadsbeeld passende
schaalvergroting kost volgens
Smook nu erg veel moeite. Ook
is het gebied rond de Haven
wat geïsoleerd komen te liggen
na de doorbraak van de Wes
tersingel. Deze doorbraak is
door zijn te ruime stedebouw
kundige en te geringe archi
tectonische maat een barrière
gebleven. Rond de Koren
markt is de structuur van de
stad ook veel te onduidelijk en
heeft het herstel te lijden on
der druk van het centrumge
bied en de grootschalige func
tie van het St. Catharinaplein.
Over Breda wordt onder an
dere opgewerkt dat na de ont
manteling van de vestingwal
len een groot gebied bij de bin
nenstad is gevoegd. Door het
gebruik van nogal wat gebied
voor militaire terreinen en ka
zernes liggen er nu in de stad
veel 'blinde vlekken'. Ronduit
mislukt noemt Smook de ver
menging van woon- en be
drijf sfuncties in het gebied ten
noorden van de Haagdijk
waardoor nu, na 80 jaar, weer
een reconstructie nodig is ge
bleken. Van het gebied rond de
Fellenoordstraat wordt nu
door woningbouw en vernieu
wing pas echt een krachtig ge
bied gemaakt. Het verkeer in
de binnenstad heeft met de
demping van de Mark en de
aanleg van deMarkendaalse-
weg veel te veel nadruk gekre
gen. Op veel punten in de stad
is de schaal van de bebouwing
bovendien niet in de hand ge
houden.
Over Goes is Smook, zoals
gezegd, veel beter de spreken.
Wel moet de openlegging van
de stad nabij de Gasthuis
straat door een goed stadsver
nieuwingsbeleid 'in de maat'
worden gehouden. Een verleg
ging van het zwaartepunt van
het centrumgebied naar het
zuiden kan daarbij helpen.
Over het gereconstrueerde ge
bied rond de 's-Heer Hen-
drikskinderenstraat is het vol
gens de atlas van belang de
hoofdstructuur door stads-
nieuwing te versterken. Er
zouden geen nieuwe concen
tratiegebieden moeten ont
staan door verbetering van de
ontsluiting of door vestiging
van grootschalige gebouwen.
Ook over Middelburg
spreekt Smook alleen maar
waarderend. Het stadscen
trum is in een passende struc
tuur herbouwd en het sane-
ringsgebied Korte Gere, Lange
Gere biedt nog mogelijkheden
om het centrumgebied uit te
Een vergelijking van de huidige situatie (kaart uit 19Jj
boven) met de oude stadsplattegrond van Breda (kaart uj|
1824, onder) laat zien welke veranderingen zich in deze
de laatste 150 jaar hebben voorgedaan.
breiden in de richting van de
belangrijke ontsluitingsroute
via de Looiersingel. Wel zijn
rond het Molenwater in deze
stad grootschalige gebouwen
verschenen die het gebied ech
ter niet negatief beïnvloeden.
In Vlissingen is de uitbrei
ding van scheepswerf 'De
Schelde' steeds ten koste ge
gaan van gedeelten van dè
binnenstad. Oorlogsschade
heeft bovendien een geheel
nieuwe invulling gegeven aan
het gebied Breewaterstraat en
Slijkstraat. Een veel te ruime
stedebouwkundige maat heeft
dit gebied echter drastisch
veranderd. Ook de hoge wand
aan de Boulevard de Ruijter
levert nauwelijks een bijdrage
aan de woonkwaliteit in dit
gebied. Negatief wordt verder
ook de sanering van Toren
straat, Lange Zelke genoemd.
Daar is sprake van een aan
tasting van zowel een stede
bouwkundige als een architec
tonische maat. Verdichting
van de structuur in delen van
de stad kan de vroeger be
staande eenheid nog wel wat
herstellen.
Het ontbreken van groot
schalige gebouwen heeft de
binnenstad van Zierikzee re
delijk in stand gehouden. Al
leen in het zuidwestelijk deel
van de stad (rond de door
braak Raamstraat) zijn een
paar niet in de stadsstructuur
passende elementen geslope
Het gebied tussen de Niem
Haven, het Havenplein en
Oude Haven wordt binnen
bestaande structuur verbeta
Een veel gehoord verwijt tl
gen 'stadsbeschermers' is 4
ze onvoldoende waarderit
zouden hebben voor verandi
■ring van de oorspronkelijk!
br> tuatie in een nieuw stede
beeld. Smook distantieert zie
alles van wat dit verwijt zo
rechtvaardigen. Veel niem
bouw is trouwens zó de moei:
waard dat er van een duideli;
ke verbetering sprake is.
„In ieder geval behoeft me
iedere verandering met eenzf
ker gevoel van weemoed I
worden geaccepteerd", zq
Smook die hiervoor twee vooi
beelden aanhaalt. Zo kan 4
vorm waarin de Jordaan
Amsterdam al voor de li
eeuw is dichtgebouwd, moe:
lijk als een voorbeeld van vei
antwoorde stadsbebouw:'.
worden gesteld. In tegenstr
ling daarmee wijst hij oph
stadsplan van Haussmann
Parijs, dat veel bepaler#
voor de stad is gewordend:
de 'oorspronkelijke' stede
bouwkundige structuur.
Smook: „Door de eeuw'
heen is men in staat geblekt
maatschappelijke ontwikke
lingen in boeiende stedebou»
kundige structuren vast te lef
gen. Het lijkt daarom niet Ie
gisch om aan te nemen dat*
dat in onze tijd niet meer zot
den kunnen".
Door Hans Rooseboom
Het spel gaat weer be
ginnen: een jaar nadat
de Russische en de Ame
rikaanse grootmeesters
in een patstelling de
stukken van het Geneef-
se bord veegden, zijn de
voorbereidingen voor
een nieuwe ronde in de
wapenbeheersing in vol
le gang.
Begin januari zullen de mi
nisters van buitenlandse zaken
van de beide supermachten de
Richard Perle.'Prins der
Duisternis'..- foto time magazine
openingszetten doen in dit
nieuwe spel, dat een der bran-
dendste en meest omstreden
kwesties van deze tijd als inzet
heeft: de kernwapens.
Een spel dus op het hoogste
niveau, maar toch een spel:
„De theorie van de afschrik
king ontleent veel van z'n be
woordingen aan bridge,
schaak en poker. Het is van het
uiterste belang dat de Ver
enigde Staten niet worden af
getroefd, schaak gezet of hun
kaarten moeten laten zien. Als
ook maar één niveau van de
afschrikking zwak is, kan de
Het 'schaakspel'
op leven en dood
Sowjet-Unie in de verleiding
komen om die zwakheid uit te
buiten".
Tot deze vergelijking komt
de Amerikaanse journalist
Strobe Talbott Time Magazi
ne) in zijn kolossale boek
Deadly Gambits, waarin hij
een adembenemend doorlo
pend verslag geeft van de vo
rige ronde van het kat- en
muis-spel tussen oost en west.
Vanaf het aantreden van de
regering-Reagan in begin 1981
tot en met de jammerlijke mis
lukking in Genève (december
1983) volgt Talbott bijna van
dag tot dag de gebeurtenissen,
waarbij het onafwendbaar
duidelijk wordt dat er, wat de
Amerikanen betreft, helemaal
niet naar een wapenbeheer-
singsakkoord wordt gestreefd.
Hoe hij dit allemaal weet,
hoe hij honderden onthullende
en compromitterende gesprek
ken in het Witte Huis, in mi
nisteries en andere regerings
instellingen heeft kunnen af
luisteren en voor ons opteke
nen, hoe hij zijn weg heeft ge
vonden in de ingewanden van
de Washingtonse bureaucrati
sche krochten, dat is natuur
lijk het geheim van de smid.
„Ik kan de bronnen die mij
in staat stellen een doorlopend
verslag van de gebeurtenissen
te geven niet onthullen",
schrijf Talbot, maar het is dui
delijk dat die bronnen tot in de
hoogste gelederen van het
Amerikaanse regerings-esta-
blishment zitten.
De manier waarop in Wash
ington een hopeloos verdeelde
en uitermate ambitieuze groep
politici het beleid bepalen dat
gevolgd moet worden in de
verhouding tot de Sowjet-Unie
doet je soms de haren te berge
rijzen en het ergste vrezen
voor de uitkomst van de nieu
we gespreksronde die nu voor
de deur staat.
•Richard Burt...gema
tigd. - foto time magazine
Vóórdat de Amerikanen met
hun eerste aanbod naar Genè
ve gingen (het bod dat uitein
delijk de naam verwierf van
'nul-optie') had er al heel wat
getouwtrek binnenskamers in
Washington plaatsgevonden.
De strijd woedde voornamelijk
tussen de ministeries van de
fensie ('Amerika verdedigen')
en buitenlandse zaken ('Ame
rika verkopen').
Twee namen lopen daarbij
als een rode draad door het he-
Door Jan van Zuilen
KAPELLE - De kamer
waarin de president-di
gi recteur zetelt is klein en
H sober ingericht. Een
s recht-toe-recht-aan bu-
M reau, drie gewone stoe-
len en langs de muur een
M paar kasten van onbe-
stendige stijl.
Tevergeefs zoekt men er
naar een lederen zithoek. Een
koelkastje, kenmerkend voor
de kantoren van dit soort hoge
pieten, ontbreekt. Kortom, het
is niet direct de ambiance die
je verwacht had in het domici
lie van de hoogste baas van
een bedrijf waar, inclusief zijn
buitenlandse filialen 350 men
sen werken.
Is dit nu de Zeeuwse zuunig-
heid
Van der Have lacht breed
begrijpt de toespeling. „Als
dit zuinigheid wilt noemen
Graag zelfs. Vanderhave (de
naam van het bedrijf wordl
aan elkaar geschreven. Tegen
woordig ook vaak afgekort toi
vdh, red.) is een bedrijf dat lie
ver een paar miljoen uitgeefi
aan een nieuw magazijn dar
investeert in de bouw van eer
luxueus kantoor. Dit kantooi
is trouwens vroeger magazijr
geweest. Toen het te kleir
werd, hebben we een nieuw
magazijn gezet en dit ver
bouwd tot kantoor. Prima vine
ik".
Met het vertrek van de hui
dige meneer D. J. (op z'n En
gels uitgesproken) zoals he
personeel de baas onder elkaa:
noemt, verdwijnt de naam Var
der Have na 105 jaar uit de di
rectie. Als president-directeu:
wordt Van der Have opge
volgd door ir. K. B. Gelling, d<
huidige directeur van he
kweekbedrijf van Vanderhavi
in Rilland-Bath. Overigen:
werkt er straks nog wel eer
Van der Have bij Vanderhave
Dat is Adriaan van der Have
een zoon van D. J. Die is 'noj
maar' afdelingsdirecteur.
Doet het geen pijn dat Vai
der Have niet door een Van de
Have wordt opgevolgd
„Nee", zegt meneer D. J. me
overtuiging en hij legt uit da
de familie juist met het oog oj
de vererving in 1977 beslotei
heeft om het bedrijf onder
brengen in de Suikerunie
„Daar zijn we nu een volledig
dochteronderneming van. Al
we dat toen niet hadden ge
daan, zouden we de zaak n
moeten verdelen tussen veer
tien neven en nichten. Dat
vragen om problemen. Van
derhave is een te groot bedrij
geworden om het te laten lei
den door een familieregerinj
Er zijn in het land voorbeelde
genoeg aan te wijzen, waar
door het op die manier fout i
gegaan. Vanderhave kan
ongehinderd de beste man tc
president-directeur benoemer
Welnu, dat is toevallig gee
Van der Have". Helemaal we
gaat Van der Have trouwer
niet, want per 1 januari treet
hij toe tot de Raad van Com
missarissen.
Gevraagd naar wat nu tij
dens zijn periode de belang
le verhaal. Die van twee bf
trekkelijk jonge, zeer intelk
gente en arrogante mannS
die van de wapenbeheers®
hun persoonlijke terrein heb
ben gemaakt.
Richard Perle, ondermin1:
ter van Defensie onder We#1'
berger: het prototype van I
'havik' die geen centimeter*
toegeven, onder geen bed®
en ook helemaal niet wil f
derhandelen tenzij °nue
voorwaarden die zo hard
dat de Russen ze nooit zulle
slikken. Huldigt de opvattir
dat het uiteindelijk allee
maar draait om de verded
ging van de Verenigde State
en niet om bijvoorbeeld d
van de Europese bondgenote
De intriges en listige manoei
j vres die Richard Perle steei
weer uitdacht om zijn onve:
zettelijke standpunten door
drijven hadden hem zijn bi
naam 'Prins of Darkness' gi
geven (Prins der Duisternis).
Op het State Department z<
telde Perle's tegenpool: de nc
jongere Richard Burt (33 tor
hij aantrad): voormalig defei
sie-specialist van de New Yoi
Times, en beschermeling v£
de toenmalige minister ve
buitenlandse zaken Alexandi
Haig. Richard Burt vertegei
woordigde de gematigde, me
Europees gerichte defensi
richting. Als onderminist
van Buitenlandse Zaken vo
Politiek-Militaire Zaken (lat
voor Europese Zaken) hield
nauwlettend rekening met
mening van de Europese boni
