iTIM-GID»]
MGR. SIMONIS EEN JAAR AARTSBISSCHOP
Nationale verzoening lijkt verder dan ooit
W3
ANDAAG is mgr. dr. A.J. Simonis
precies één jaar aartsbisschop van
Utrecht. We spraken met hem over
eensgezindheid, de grenzen van het
herderschap en de bevrijdingstheologie.
itAls de waarheid van het evangelie wordt
aanvaard, is eensgezindheid een
onontkoombaar gevolg.
Bevrijdingstheologie
Een uur en vaak nog langer staan ze bij het
hek in de rij voordat zij de plavuis voor het
bloemenbed kunnen bereiken waarop
gebeiteld staat: Priester Popieluszko, patroon
van Solidarnosc, martelaar voor het
vaderland, vermoord door officieren van de
binnenlandse veiligheidsdienst en leden van
de Communistische Partij'.
Wakker
Gehaat
Dialoog
7ATERPAG 8 DECEMBER 1984
C<39
„We hebben te weinig oog gehad voor
het feit dat er naast persoonlijke zonden
zoiets bestaat als maatschappelijke zonden.
Kwaad dat zich heeft vastgezet in maat
schappelijke structuren." - foto archief de stem
Door Willem Scheer
Praten over meningen die
botsen. De Katholieke Raad
voor Kerk en Samenleving
publiceerde onlangs een ver
klaring waarin hij felle kri
tiek leverde op de manier
waarop de recente bisschops
benoemingen in de Rooms-
Katholieke Kerk in Neder
land tot stand zijn gekomen.
Zonder personen onder vuur
te willen nemen, uitte de Raad
zijn ongenoegen over de gang
van zaken die vooraf is ge
gaan aan de benoemingen van
aartsbisschop Simonis zelf,
bisschop Bar (Rotterdam) en
bisschop Bomers (Haarlem).
Gepleit werd voor procedures
die „eensgezindheid bevorde
ren en het ambt toevertrou
wen aan bisschoppen die, zelf
boven de partijen staande,
voor alle partijen herder
zijn." Een redelijk pleidooi,
nietwaar?
Mgr. Simonis: „Ik zou het er hele
maal mee eens zijn geweest als het
pleidooi gevoerd was binnen een poli
tieke context. Binnen een politieke
partij, bijvoorbeeld. In een politieke
partij heb je verschillende vleugels
met uiteenlopende opvattingen en
soms tegengestelde belangen. Om de
interne democratie recht te doen, kan
zo'n partij zeggen: jongens, als we
willen voorkomen dat de verschillen
de vleugels elkaar afslachten, moeten
we een onafhankelijke voorzitter be
noemen. Iemand die ons voortdurend
herinnert aan onze gemeenschappe
lijke doelstelling. Iemand die de eens
gezindheid bevordert en die, zelf bo
ven de verschillende vleugels staan
de, voor alle vleugels voorzitter is.
Maar de Kerk is niet te vergelijken
met een politieke organisatie. De
Kerk is onvergelijkbaar anders om
dat haar bindend element wezenlijk
anders is. Kijk, het bindend element
in een politieke organisatie is de be
hartiging van de gemeenschappelijke
belangen van haar leden.
De Kerk is op een heel andere leest
geschoeid. Wat de Kerk bijeenhoudt
is niet zoiets als 'de grootste gemene
1Alleen de leer van
de Kerk kan
ons samenbinden
deler' van de opvattingen of de belan
gen van de kerkleden. Wat de Kerk
samenbindt is het evangelie van Je
zus Christus. Waar een voorzitter van
een politieke club op zoek is naar het
beste compromis, daar heeft een bis
schop het evangelie. Een bisschop
heeft dus niet tot taak eensgezindheid
te bewerkstelligen door boven de par
tijen te gaan staan. Een bisschop zegt:
dit is het evangelie; dit is de waar
heid; aanvaard en ervaar de waar
heid. En als de waarheid wordt aan
vaard is eensgezindheid een onont
koombaar gevolg".
In uw visie staat een bisschop dus
helemaal niet boven de partijen. Inte
gendeel, hij is buitengewoon partij
dig.
„Zo is het. Hij kiest radicaal partij
voor het evangelie, zoals dat door dé
Kerk gelezen wordt. Dus volgens de
richtlijnen van de concilies en in ge
meenschap met de paus. Een bisschop
verenigt mensen in Jezus. Jezus en
Zijn evangelie staan op de eerste
plaats. Dat kan toch ook niet anders?
Stel je even een extreme situatie
voor: een bisdom, waarin een deel
van de gelovigen zegt: wij "blijven
trouw aan de leer van dg Kerk, zoals
die door de eeuwen heen a&n ons is
doorgegeven. En een ander deel dat
zich op het standpunt stelt: hoor 's
hier, wij geloven wel dat Jezus een
voorbeeldig mens is geweest, maar
werkelijk de Zoon van God nee, dat
gaat ons te ver.
Moet een bisschop dan 'boven de
partijen' gaan staan en zijn herderlij
ke taak zó opvatten dat hij voor beide
opvattingen ruimte laat? Dat is toch
ondenkbaar? De bisschop kiest partij
voor het evangelie en zegt tegen de
andersdenkenden: beste mensen, al
les goed en wel, maar jullie zitten op
het verkeerde spoor.
Tjo is het ook met andere dwalin
gen. Als bepaalde katholieken zouden
zeggen: wij geloven niet langer dat
Christus werkelijk aanwezig is in de
eucharistie, dan kan een bisschop
eenvoudig niet anders dan antwoor
den: het spijt me, maar jullie dwalen.
Zo'n bisschop vervolgens verwijten
dat hij kiest tegen, ik zal maar zeggen
het „Nederlandse" katholicisme en
vóór het „Roomse" katholicisme,
komt voort uit een verkeerd begrip
van onze godsdienst. Wij zijn een
Rooms-Katholieke Kerk."
Maar de rooms-katholieke lezing
van het evangelie is geen statisch ge
geven. Die ontwikkelt zich.
„Die ontwikkelt zich in die zin, dat
bepaalde aspecten van de Waarheid
in bepaalde tijden meer accent krij
gen dan in andere. Maar de waarheid
zelf is onveranderlijk. Het evangelie,
die onbegrijpelijke boodschap van
Gods liefde, van zijn verzoening en
van zijn trouw, is gegeven voor altijd.
Die verjaart niet. En de Kerk maakt
deel uit van die boodschap. Die ver
jaart evenmin. Hoogstens kun je zeg
gen dat de Kerk in de loop van de tijd
nieuwe facetten aan de waarheid
ontdekt die tot dan toe onderbelicht
waren gebleven. Maar dat betekent
nooit dat hetgeen eerder aan het licht
trad daarmee ongeldig is geworden.
Het is nooit zo dat bepaalde aspecten
elkaar uitsluiten.
Een voorbeeld. Vroeger spraken we
altijd over de Kerk als over het Li
chaam van Christus. Een beeld waar
bij het hoofd symbool is van paus en
bisschoppen en de ledematen de ove
rige geledingen van de Kerk uitbeel
den. Een vrij statische, hiërarchische
opvatting van de Kerk, zou je kunnen
zeggen. Sinds het Tweede Vaticaans
Concilie is een ander beeld meer in de
aandacht gekomen: de Kerk als 'Volk
Gods'. Duidelijk een veel dynami
scher benadering. Als je het hebt over
'Volk Gods', dan zeg je al gauw 'Volk
Gods onderweg'. Dat duidt op open
heid voor nieuwe omstandigheden,
bereidheid tot verandering".
Tegen mensen die, in alle oprecht
heid, nieuwe inzichten uitdragen die
klaarblijkelijk of ogenschijnlijk wel
in strijd zijn met oude geloofswaar
heden, kunt u soms hard optreden.
Toch spreekt het evangelie van de
herder die zijn 99 schapen in de steek
laat om het honderdste, afgedwaalde
dier diep in de struiken te gaan zoe
ken. Tot hoever reikt uw herder
schap?
„Niet tegen mensen treed ik hard
op, maar tegen opvattingen die niet te
verenigen zijn met het evangelie zo
als dat door de Kerk geleerd wordt. Ik
weet wel dat de mensen vaak kribbig
reageren als je de leer van de Kerk
benadrukt. 'Daar heb je hem weer
met de leer', wordt er dan gezegd.
Maar nogmaals: het is mijn diepe
overtuiging dat uiteindelijk alleen
dat ons kan samenbinden".
Juist omdat we van u zo'n strikt or
thodoxe lijn gewend zijn, frappeerde
de handreiking naar de meer 'pro
gressief' of 'vrijzinnig' georiënteerde
katholieken, zoals die naar voren
komt in de onlangs verschenen Paus
krant.
„Een poging om tot meer eensge
zindheid te komen ligt er duidelijk in
de brief van de bisschoppen die naar
aanleiding van het komende bezoek
van de paus is geschreven en die in de
Pauskrant is gepubliceerd. De brief
beoogt blijk te geven van een gevoeli
ge antenne voor al die mensen die op
het ogenblik in verwarring verkeren
of moeilijkheden hebben met gezag,
en de paus niet zo goed meer zien zit
ten. Zonder dat uiteraard wordt afge
dongen op de positie van de paus als
eerste verkondiger van het geloof."
Opmerkelijk was ook het mooie ar
tikel van pater Jan Hulshof, waarin
deze de bevrijdingstheoloog Leonar
do Boff aanprijst. In de vakkundige
schets die journalist Nico Adema van
de paus geeft, troffen enkele mild-
kritische passages. De Pauskrant is
uitgegeven door de Stichting Pausbe
zoek Nederland, waarvan u de voor
zitter bent.
„Ik ben voorzitter van dat comité,
maar dat betekent niet dat ik alle ar
tikelen voor publikatie heb gelezen.
Als ik dat wel had gedaan zou ik mis
schien bij enkele passages een vraag
teken heb gezet. Sommige mensen
hebben me geschreven dat ze bepaal
de elementen in die krant niet pas
send vonden. Ik kan daar wel in ko
men, maar de krant als geheel vind ik
geslaagd. Ik heb er zeker geen spijt
van."
De Congregatie voor de Geloofsleer
stelt momenteel een onderzoek in
naar de bevrijdingstheologie van
Leonardo Boff. Verzeilt de Stichting
Pausbezoek niet in een vreemde si
tuatie wanneer de Congregatie straks
een veroordeling uitspreekt over deze
theologie?
„Pater Hulshof heeft geciteerd uit
een uitstekend boek van Boff over het
Onze Vader. Je kunt daar heel goed
uit citeren zonder ermee te kennen te
geven dat je in alle opzichten achter
zijn theologie staat. Leonardo Boff is
niet geëxcommuniceerd of weet ik
wat.
Hoe kijkt u aan tegen de bevrij
dingstheologie?
„Bevrijding is de kern van ons ge
loof. De naam Jezus betekent: Jaweh
redt. Jaweh redt of bevrijdt. In het
Mattheus-evangelie zegt de engel te
gen Jozef: ge zult Zijn naam Jezus
noemen, Jahweh redt. Want en dan
komt het Hij zal Zijn volk van hun
zonden verlossen. Dus Jezus is de
redder en bevrijder van de zonden.
Heel lang is die bevrijding eenzij
dig opgevat als bevrijding uit onze
persoonlijke zonden. Daarbij hebben
we te weinig oog gehad voor het feit
dat er naast persoonlijke zonden
zoiets bestaat als maatschappelijke
zonden. Kwaad dat zich heeft vastge
zet in maatschappelijke structuren,
bijvoorbeeld structuren waarbij be
paalde groepen in de samenleving
consequent worden uitgebuit.
De laatste decennia verandert dat
en krijgen we, vooral dankzij de be
vrijdingstheologie, in toenemende
mate oog voor juist die maatschappe
lijke zonden. Steeds scherper zien we
in dat het Heil dat Jezus heeft ge
bracht door voor ons te sterven ook
daarop betrekking heeft. Hij bevrijdt
ons uit onze persoonlijke gevangenis,
maar net zo goed uit de gevangenis
van onrechtvaardige maatschappelij
ke structuren. Wel, dat inzicht heeft
consequenties voor ons handelen. Die
structuren moeten we afbreken.
Het probleem dat zich nu voordoet
is dat sommige bevrijdingstheologen
als het ware lijken door te slaan naar
de andere kant. De persoonlijke zon
den vergeten en de bevrijding uitslui
tend uitleggen als bevrijding van het
volk uit de structureel-maatschappe-
lijke zonden. Waarbij soms zelfs het
evangelie gevaar loopt te worden
misbruikt voor rechtvaardiging van
de klassenstrijd. Wat de Congregatie
voor de Geloofsleer nu onderzoekt is
of die eenzijdigheid inderdaad dreigt.
Terecht, want Jezus' bevrijding heeft
betrekking op alle mensen."
Polen zoeken troost bij
het graf van Popieluszko
Door Leo van Vlijmen
WARSCHAU - Polen lijkt bij
elk nieuw bezoek weer an
ders; een weerzien met het
land is - ook na slechts zes
maanden - vaak verrassend,
soms teleurstellend, een enke
le keer verbijsterend. Ditmaal
biedt het een zo trieste aan
blik, dat het gemakkelijk kon
concurreren met de grijze no-
vembermist.
Als een eiland in de kilte ligt op het
kerkhofje van de Stanislaus Kostka-
parochie in de Warschause wijk Zoli-
borz een acht bij twintig meter groot
tapijt van verse bloemen in de Poolse
nationale kleuren rood en wit. Men
moet raden waar ergens onder de
bloemenzee het graf ligt waar naar
toe dagelijks duizenden, in de week
einden tienduizenden Polen uit het
hele land weer nieuwe bloemen,
kaarsen en graflichtjes komen bren
gen.
Ze knielen bij het graf van Popie
luszko en bidden en zingen: een ar
beidersdelegatie van een textielfa
briek uit Lodz, een groepje boerinnen
uit de buurt van Warschau, studenten
van de Katholieke Universiteit van
Lublin, een dorpspastoor met een hele
schoolklas.
De moord op de 39-jarige kapelaan
Jerzy Popieluszko is voor Polen niet
alleen een verschrikkelijke schok ge
weest, doch ook hun leven schijnt er
totaal door veranderd te zijn. De Sta
nislaus Kostka-kerk, waar de popu
laire priester geregeld zijn 'missen
voor het vaderland' opdroeg, is nu
naast Czestochowa het meest bezoch
te bedevaartsoord van het land.
Nog steeds wordt de dodenwacht
bij het graf betrokken: eerst door
beeldende kunstenaars en schrijvers,
Honderden Polen verdringen zich voor de Stanislaus
Kostka-kerk. - foto archief de stem
Een archieffoto van priester Jerzy Popieluszko.
- foto archief de stem
vervolgens door padvinders die het
afgelopen weekeinde werden afgelost
door brandweerlieden in uniform.
Kerkelijke ordebewaarders zorgen
ervoor, dat de kerk en het kerkhof
rondom een 'vaste burcht' blijft, zoals
de plek in de volksmond heet. Aan de
binnenkant van de hekken hangen de
sinds lang verboden spandoeken en
plakaten van Solidarnoéc in het ka
rakteristieke rode handschrift. De
militie, die vaak 's nachts de bloe-
menkruisen buiten het kerkhof komt
verwijderen, laat de verboden waar
binnen ongemoeid.
Voor de wachters bij het graf is in
het parochiehuis en in de krypte van
de kerk cantine-ruimte ingericht,
waar ook de duizenden die van verre
komen zich even mogen warmen en
eventueel een goedkope hap of slok
kunnen gebruiken.
De uitstraling van de dode priester
reikt echter tot ver buiten de kerk
hof-hekken, tot in menige huiskamer
waar ademloos geluisterd wordt naar
de laatste preek die Jerzy Popielusz
ko in Torun heeft gehouden en die
toevallig met een cassette-recorder is
opgenomen. Polen zou Polen niet zijn
indien er niet een levendige handel in
'Popieluszko-bandjes' was ontstaan.
Tijdens zijn leven preekte hij vooral
A
voor de arbeiders van de Warschause
staalfabriek; nu hij dood is behoort
het hele Poolse volk tot zijn gehoor.
Zal de patroon van Solidarnosc de
verboden vakbond kunnen doen her
rijzen?
Op de redactie van Tygodnik
Pöwszechny (Algemeen Weekblad) -
een katholiek orgaan waaraan Karol
Wojtyla tot hij voor goed naar Rome
vertrok van begin af aan heeft mee
gewerkt - gelooft men niet in de we
dergeboorte van Solidarnosc. Maciej
Kozlowski: „Maar waar het om gaat
is de heropleving van de idealen van
Solidarnosc. De mensen waren murw
gemaakt. Na de afkondiging van de
staat van beleg in 1981, de gevangen
neming van een groot deel van de lei
ding van Solidarnosc, na de dood van
acht mijnwerkers in Katowice, heb
ben we de moed verloren. De meesten
van ons deden het beste wat ze kon
den doen en concentreerden zich op
zichzelf. En gezien de jammerlijke
economische situatie waarin ons land
verkeert was daar ook alle reden
voor. In politiek opzicht bestond er
geen enkel perspectief. Maar nu heeft
de moord op Jerzy Popieluszko ons
wakker geschud".
En zijn collega Marek Skwarnicki:
„Het merkwaardige is dat er ook in
de gedachtenwereld van het Poolse
episcopaat een duidelijke wending is
gekomen. Jerzy Popieluszko werd
door de bisschoppen getolereerd,
maar ze hadden ernstige bedenkin
gen tegen de manier waarop hij
preekte en het was een publiek ge
heim dat men overwoog hem voor en
kele jaren naar Rome te sturen, waar
hij verder had kunnen studeren.
Maar tijdens de begrafenisplechtig
heid heeft primaat Glemp de bood
schap van Popieluszko tot de zijne ge
maakt. En wat gebeurt er nu? In hon
derden, misschien wel duizenden ker
ken in Polen worden er Popieluszko-
preken gehouden."
In de Stanislaus Kostka-parochie
wordt de traditie in elk geval voort
gezet. Vorige week zondag droeg pas
toor Bogucki een „mis voor het va
derland" op, welke door rond 25.000
mensen bezocht werd. Tevoren had
hij de aanwezigen gevraagd tijdens
de preek niet te applaudiseren. Het
bleef inderdaad doodstil. De militie
was overigens ^in geen velden of we
gen te bekennen.
De meest verachte man van Polen
is momenteel de minister van Voor
lichting en tevens regeringswoord
voerder Jerzy Urban, die onder het
pseudoniem Jan Rem in enkele dag
bladen een hetze heeft gevoerd tegen
Jerzy Popieluszko. Zelfs in partij-
kringen acht men hem verantwoor
delijk voor het vergiftigde klimaat
dat de moord op de kapelaan heeft
mogelijk gemaakt.
In de plaats van Jerzy Popieluszko
is inmiddels reeds een nieuwe kape
laan benoemd die de zielzorg voor de
arbeiders van de Warschause staal
fabriek op zich zal nemen. Het is Sta-
nislaw Malkowski. Ook hij is al het
mikpunt van Jan Rems venijnige
campagne geworden. Malkowski's
doen en laten zou slechts zijn ingege
ven door een bittere haat jegens het
socialistische systeem. Een collega in
Warschau zegt: „Indien dat al waar
zou zijn, zou Malkowski gelijk heb
ben, want Urban maakt het ernaar."
In kerkelijke kring gelooft men
niet meer in de mogelijkheid van een
nationale dialoog, laat staan een ver
zoening, althans zolang er aan beide
zijden geen nieuwe gezichten ver
schijnen. „Er is sinds 1980 te veel ge
beurd, er zijn te harde woorden ge
zegd en de moord op kapelaan Popie
luszko is nu weer een nieuwe barriè
re. Aan de kant van de regering zal er
een nieuw team moeten komen. Jaru-
zelski zelf kan natuurlijk wel blijven;
hij is minvof meer een nationaal sym
bool geworden. Maar mensen als Ur
ban en vele anderen moeten van het
toneel verdwijnen. Zij wórden door
het volk gehaat en niet ten onrechte.
Maar ook het volk heeft nieuwe voor
mannen nodig. De leiding van de
voormalige vakbond Solidarnosc ver
tegenwoordigt een voorbije periode,
waarschijnlijk Lech Walesa ook."
Sommige partijleden denken er
precies zo over. „We moeten een nieu
we start maken, aan beide kanten.
Anders blijft de haat die er gezaaid is
voortwoekeren en dan zullen er nog
meer moorden volgen." Degene die
dat zegt gaat 's avonds laat, in storm
en regen, mee naar het graf van Jerzy
Popieluszko. Met een gebaar dat het
midden houdt tussen eerbied en be-
dremmeling neemt hij zijn hoed af.
De dronken jongeman naast ons die
probeert te knielen valt om. Mijn be
geleider helpt hem overeind. Met
houvast aan een bank die voof de
bloemenzee staat, lukt het de jonge
man een tweede keer wel op de
knieën te komen. Met zijn gezicht op
zijn gevouwen handen begint hij te
snikken. Vertwijfeling in een tragi
sche en bizarre Poolse wereld.
