Een oefening
in openbaarheid
I MGR. S
V/
ZATERDAG 8 DECEMBER 1984
'E RSV-enquête? Dat ging
toch over de declaraties van
De Vries, over de provisies
van Rabbani, over de
vakantietoeslag van Stikker?
Inderdaad, aan pikante
bijzonderheden heeft het in
de verhoren van de
parlementaire
enquêtecommissie niet
ontbroken. Maar de vraag
was eigenlijk hoe de staat
zo'n drie miljard gulden kon
verspelen in een vergeefse
poging de grote scheepsbouw
voor Nederland te behouden.
Daarom volgt hier, aan de
vooravond van het
verschijnen van het
eindrapport, RSV in kort
bestek.
Steun
Optimisten
Ondergang
Ambities
1
7ATERPAG 8 DECEMBER
KANTTEKENINGEN
BIJ EEN TV-TRIBUNAAL
Directer
Van Rijn
Onderzoek
ANDAAG is mgr.
precies één jaar aa
Utrecht. We sprake
eensgezindheid, de
herderschap en de be\
yAls de waarheid van
aanvaard, is eensi
onontkoomba
Ei
van Solidarnosc,
vaderland, vermoord
binnenlandse veilighe
de Communü
FOTO'S ARCHIEF DE STEM
Minister van Aardenne tijdens zijn verhoor.
Door Louis van de Geijn
„MEN had in Den Haag een
bepaalde lijn in het hoofd en
noemde dat wel eens indus
triebeleid". De scheepsbouwer
Arie Rijke bevestigde op 26
maart van dit jaar in zijn
eigen ronde woorden de in
druk die langzamerhand ook
bij de RSV-enquêtecommissie
post vatte: de staat was alles
behalve neutraal in de tita
nenstrijd die aan het mon
sterverbond RSV vooraf ging.
Verolme, de ongelikte beer die het
establishment van de Nederlandse
scheepsbouw overdonderde, zat in de
tang. Hij stak zijn nek in de strop
j voor zijn begeerde mammoetdok en
concurrent Rijn-Schelde mocht van
minister Nelissen het touw aantrek
ken.
Eén van de éénentwintig getuigen
over deze episode (1965 - 1971) in het
RSV-drama was oud-minister prof.
mr. H.J. Hofstra. 'Roverij in het groot'
vond deze voormalige president-com
missaris bij Verolme van de manier
waarop Verolme met goedvinden van
de minister werd ingepakt.
Die schijn van partijdigheid werd
nog versterkt door de manier waarop
in de zogenaamde commissie-Winse-
mius in 1970 de machtsverhoudingen
tussen de beide fusiepartners werden
vastgesteld. De overheid (c.q. rege
ringswaarnemer Molkenboer) zag toe
hoe de vertegenwoordigers van Rijn-
Schelde de situatie aangrepen om een
maximaal overwicht in de fusie te
verwerven.
Onterecht, naar later bleek. In de
eerste jaren van RSV brachten de
Verolme-bedrijven de winst in en
kwamen bij onderdelen van Rijn-
Schelde opeens grote verliezen te
voorschijn. Die waren bij dat bedrijf
in 1970/1971 al voorzien en zelfs mi
nister Nelissen moet er van hebben
geweten.
Hoe belangrijk die wanverhouding
tussen RS en V voor de latere gang
van zaken was, is zelfs achteraf moei
lijk vast te stellen. Wel is gebleken
dat er alleen in juridische zin sprake
was van een fusie. Mentaal en orga
nisatorisch bleven de partners ge
woon wat ze waren: concurrenten.
„Wie een ondernemer stelt voor
zijn verantwoordelijkheid, beslist te
gelijkertijd over het lot van de werk
nemers in die onderneming". Dat
hield oud-premier drs. J. den Uyl de
enquêtecommissie op 4 mei van dit
jaar voor. Onder zijn bewind mei
1973, december 1977) kwamen de grote
steunoperaties op gang.
De 24 getuigen die eind april/begin
mei werden verhoord over de periode
1971-1977 maakten duidelijk dat er in
die tijd grote onzekerheid heerste
over het herstel van de markt en ze
ker over het moment waarop dat zich
zou aandienen.
De overheid vond dat de scheeps
bouw fn elk geval niet aan haar lot
kon worden overgelaten. Het was van
nationaal belang die tak van indus
trie te behouden. En afgezien daar
van ging het om ettelijke tienduizen
den arbeidsplaatsen. Het was een
maatschappelijk roerige tijd en hoe-
Van Dijk, voorziter van de parlementaire enquête commissie;
missaris van RSV. 4
met dr. J. de Vries, president-com-
wel de werkloosheid miniem was
vergeleken bij 1984, schrok de politiek
terug van harde saneringsmaatrege
len.
En dus toverden ambtenaren van
Economische Zaken de ene exotische
steunmaatregel na de andere uit de
hoge hoed van minister Lubbers. Met
de stilzwijgende instemming van de
Kamer hield de bewindsman de
schijn op dat de staat dat geld ooit
nog eens terug dacht te zien.
Ook bij RSV zelf tastte men naar
houvast op de ingestorte scheeps-
markt. Opdrachtgevers haakten af en
nieuwe orders bleven uit. De optimis
ten wonnen. Het zou weldra beter
gaan en intussen moest RSV maar
voor eigen rekening schepen bouwen.
Die zouden dan bij het aantrekken
van de markt gretig aftrek vinden.
Het werd een financiële ën sociale
ramp. Er waren te veel werven en te
veel mensen en dat bleef» voorlopig zo.
De verliezeh liepen razendsnel op.
Een half miljard, rekende de oommis
sie uit. Er werd'gerekend mët. uurta-
rieven van 48, waarvan maar 10.
terug kwam. Dé rest was verliep, gro
tendeels voor rekening van de staat.
„Het was een 'op' grote schaal wer
kende sociale werkplaats", luidde (Je
conclusie van -president-corftmissariS
dr. J. de Vries.
Een veelbelovende poging van RSV
om aan de neergaande spiraal iq de
scheepsbouw te ontsnappen^ was de
bouw van nucleaire vaten en andere
onderdelen vcSor.kerncentrale^ Zuid-
Afrika was .de eerste grotebuiten
landse klant, maar dat land stond op
de politieke dieetlijst van het kabi-
.u;.
net-Den Uyl. Vo'lgens Dé Vries en
zijn collega-commissaris Van den
Brink was dat de doodsteek voor het
concern. A jjr
„Ik heb van RSV dit geleerd:,stéék
je niet meer zd diep in één bedrijf
Laat de verantwoording daap Alp je
al geld geeft, dog datdat 'ééti, keer.
Redt het bedrijf hét clan'nog niej, dan
moet het afgelopen'zijn". Die {es
droeg minister ij. yan Aarderihé vah
economische zaken óp l'l juli v'opr, pis
laatste van 37' gètuïgen. in'Me-'derefe'
ronde. ,v .(a
Op 9 februari 19i$'l,'yerleende de
Rotterdamse ArrondissèmentpïecftV
bank uitstel v-an betaling ,aan .hét
RSV-concern. Twee dagen eerder had
RSV tenslotte nul op het rekest ge
kregen van het kabinet Van Agt IX: de
staat zou het bedrijf niet langer steu
nen. -.
De rillingenliepen- ftSV-topmart
ir. A. Sfikkei;'op een WarmeV5e jvjli
door het lij£. Vdn sopide een
paar verliesposten op'urt.dè'hadagen
van de grotë scheepsbbïnV; hetlbftgge-G
reiland Simon SteVin, dat lfó mil-'
joen te veel- kbstte,"-het- bóoreilgrid-
Brigantine werd Jjjo0) -niijjoen'ité'-
duur. Kleinere projecten leverden
verhoudingsgewijs '.so'artgelljke'
stroppenop.
De mensen geloofden ëri nie&meer
in. Het was een vepschrikkel'ijke-tijd.
Veel meer dan dat kon efen emotionele
Stikker niet aanvoeren. OJÊ minister
V^n Aardende de kat toeh'njgt opliet
Spek heeft gebonden? Anders dan hij,
de Tweede Kamer voorhield, waren
de risico's van deze onderneming gro
tendeels voor de staat. Hij vertelde
maar de helft en dat neemt de Twee
de Kamer hem nu hoogst kwalijk.
Intussen beet RSV-dochter Tho
massen zich in het Algerijnse zand.
Bedrijfsdirecteur Alblas, die meer
ambities dan capaciteiten toonde,
bleek een onwaarschijnlijke bewe
gingsvrijheid te genieten van de con
cerndirectie. 'Hemelfietsen' noemde
secretaris De Zwaan van de onderne
mingsraad het beleid van zijn direc
teur. Voordat men in Rotterdam de
ernst van de toestand wilde inzien,
zat RSV al voor honderden miljoenen
in het schip.
Niet veel anders verging het RSV
met de kolengraver, hoewel de con-
cerntop zelf daarbij veel nauwer was
betrokken. Gretig als men na alle
slechte nieuws was om te geloven in
gouden bergen, ontstond het onthut
sende tafereel van internationaal
door de wol geverfde managers, die
zich lieten inpakken door een paar
dubieuze 'vrije jongens' uit de kolen-
wereld.
RSV is inmiddels ontmanteld. Een
aantal bedrijven is zelfstandig voort
gezet. Duizenden mensen zijn hun
baan kwijt. De banken hebben er
geen pijn meer aan. De overheid is er
ongeveer dr,ie miljard gulden bij in
geschoten. De aandeelhouders zijn
hun vermogen kwijt.
De staat vordert nu (eigenlijk van
zichzelf als grootste RSV-aandeel-
houder) 900 miljoen steungeld terug.
Het gevecht daarover zal nog wel ja
ren duren. Gedane zaken nemen
meestal geen keer.
Regeringsadyiseür Mötkehbèer zag het allemaal niet zo somber.
Ir. A. Stikker,
malig voorzitter
de Raad van Best
van RSV.
1
Door Louis van de Geijn
„Ik stel hier met nadruk en wellicht ten overvloede: niemand!
schuldig voordat de rechter aldus heeft bevonden".
Drs. C. van Dijk. nog ernstiger in de plooi dan anders, ondel
streepte op 16 oktober nog eens wat de opdracht van de pa:'!
mentaire enquêtecommissie eigenlijk is: het verzamelen van lil
ten en het trekken van conclusies ten behoeve van een beomjJ
ling door de Tweede Kamer.
Van Dijk had zojuist, aan het slot van het spectaculaire verhoor s|
oud-president-commissaris dr. J. de Vries, verklaard dat de commissi
aanwijzingen had van meineed en die zaak aan de officier van j
ging voorleggen.
In de uren daarvoor had de commissie meer dan ooit geleken ops
rechtbank en de getuige op een in het nauw gedreven verdachte, tl
Dijk voelde dat ook wel aan en riep de journalisten na afloop bij zichil
de feitelijke positie van de commissie en de getuige nog eens uittelei
gen. Een onderzoekscommissie die niet kan veroordelen, een geltil
die niet kan worden gestraft.
Of televisiekijkend Nederland de RSV-enquête ook zo heeft I
pen, is de vraag. Niemand vermoedde op 19 maart van dit jaar, toenöl
eerste van 85 getuigenverhoren werden afgenomen, dat deze gebei/i
nis zo veel aandacht zou trekken. RSV werd het gesprek van de dagef
via Den Haag Vandaag ontwikkelde de enquête zich tot een veelbn-
ken tv-tribunaal.
RSV is het onderwerp van de tiende enquête in de parlementaire^
schiedenis en de tweede van deze eeuw De vorige, over het regering!
beleid tijdens de bezettingsjaren, speelde zich nog achter gesloten del
ren af, al werden de verslagen later wel gepubliceerd.
Bij de openbare verhoren van de RSV-enquête werden voor het ee l
journalisten toegelaten en tv-camera's mochten alles registreren wallf
dens de verhoren gebeurde. De Tweede Kamer had daarvoor de mosl
lijkheid geopend in 1977, toen o.m. het punt van de openbaarheid inaT
uit 1850 stammende Enquêtewet werd opgenomen. De vraag old
vanzelf ook de aanwezigheid van tv-camera's inhield, is toen niet (ff
komen. En zo werd de tiende parlementaire enquête in de geschiedesj
een oefening in openbaarheid.
De Amsterdamse jurist P.J. Boon plaatst in dat opzicht een paar kn®
sche kanttekeningen. Hij promoveerde in 1982 op een studie over:!
parlementaire enquête. Mr. Boon meent dat getuigen best hadden r
nen eisen dat de tv-camera's uit de zaal werden verwijderd. Voor:!
openbaarheid van de enquête is de aanwezigheid van tv niet wezen
Een tv-verslag is wel veel directer dan een stuk in de krant. „Als ef
journalist schrijft dat een getuige zichtbaar nerveus is, komt dat nieths
zo hard over als wanneer de tv-kijker hem ziet zweten."
Getuigen zouden de registratie voor de tv kunnen opvatten r
inbreuk op hun persoonlijke levenssfeer. De enige die op dat punt heel
geklaagd was RSV-president ir. A. Stikker. „Wij worden urenlang ïl
de tv-camera's blootgesteld. Het is moeilijk te aanvaarden dat daar*;]
slechts zes minuten worden uitgezonden. Een getuige vindt daarin
boodschap niet terug". Maar ook Stikker schikte zich verder in zijn Ic'
Over het toelaten van tv-camera's bij de verhoren schijnt niet dl
gaand te zijn gediscussieerd. Boon verklaart dat uit het feit dat politici!
lang aan dat medium gewend zijn geraakt en zelfs grote belangen Kt
ben bij zo veel mogelijk publiciteit.
Mr. Boon verwondert zich er over dat vrijwel geen enkele getuigeM
de commissie echt moeilijk heeft gemaakt bij het beantwoorden u|
haar vragen. Dat had volgens hem op een aantal punten best gekund
In een strafproces mag een getuige zwijgen als van hem verklaring:
worden gevraagd die zijn belangen kunnen schaden. De Enquête»:
bevat ook zulke 'verschoningsartikelen'. Daarop is maar in één g:«
echt een beroep gedaan: RSV-directeur Van Rijn weigerde uit tewijCfl
over de miljoenen guldens die als provisie zijn betaald voor het verwsj
ven van een aantal marine-orders. Die zaak komt nog voor de rechte' I
Dat verschoningsrecht had volgens Boon bij veel meer gelegen-!
den kunnen worden aangegrepen en dan was het werk van de coi*-j
sie flink gedwarsboomd. De strekking van dit artikel moet volgens KJ
worden beperkt, maar op andere punten moet de positie van getuig?"
in de wet beter worden beschermd, meent hij. „Het ging nu groten®"
over een zakelijk onderwerp. Maar stel je voor dat een affaire f1'
rond de Westduitse generaal Kiesling onderwerp van zo'n er
wordt. Dan gaat het over zeer persoonlijke zaken. Moet daar de tv b:
Het ligt overigens voor de hand dat de besloten voorgesprekker-j
de RSV-commissie met de getuigen heeft gehad, veel van de moge"1!
bezwaren al heeft weggenomen. De commissie is alom geprezen
haar gedegen ondervragingen, maar de buitenwacht weet nietwsl
vragen niet zijn gesteld.
Wat heeft RSV als tv-feuilleton in het land teweeg gebracht?
mediadeskundige prof. dr. J. van Cuilenburg moet daar naar rac
is nauwelijks onderzoek naar gedaan. Hij vermoedt wel dat de enqm
bij het publiek is overgekomen als een rechtszaak, ook al heeft dec:
missie het daar in geen enkel opzicht naar gemaakt.
In de rechtszaal krijgt de verdachte geen hand van de rechte'
wordt hij niet om het half uur voorzien van koffie en fris. Maar dats--
nuances zal de tv-kijker waarschijnlijk zijn ontgaan. Van CuilenWj
gekscherend: „Misschien had er steeds een balkje in beeld moet»l|
men met de tekst: denk er om, dit is geen rechtszaak". Maar hij isl»
mee eens dat dat even veel zou uithalen als het tandenborstel^
snoepreclame in de STER.
Of de RSV-enquête door de inbreng van tv té openbaar is gewo'S8
Van Cuilenburg vindt van niet. „Democratie voltrekt zich in operw'j
heid. Het gaat om de controleerbaarheid. Tv hoort daarbij". Hij wijsl(
de Amerikaanse praktijk, waar de heel wat hardere verhoren van
naatscommissies ook worden uitgezonden. Dat draagt bij aan hel
halte van de Amerikaanse democratie, maar houdt tegelijkertijd risi*
in. De ongebreidelde communistenjacht van McCarthy in de jaren vf
illustreert dat gevaar. j
In Nederland zal het daarmee zo'n vaart niet lopen. De omgang?*
men zijn hier heel wat gematigder en de toon van een enquêtecol*
sie sluit daarbij aan. Niemand wordt voor schut gezet, tenzij hij daa'
aan meewerkt.
De grote aandacht voor het RSV-onderzoek legt nu wel een ze*
druk op de commissie en het parlement. Vooral de tv-kijker heeft de-
gelopen maanden zijn conclusies getrokken en de 'schuldigen' meUn
neus aangewezen. Het publiek maalt niet om structuren, om de saih
hang waarin de zaken fout zijn gelopen. Er zijn fouten gemaakt en I
ten worden gemaakt door mensen.
Geleidelijk is er een grote collectieve verontwaardiging gegroe»
publiek verwacht een passende genoegdoening, meent Van Cu
burg. Een enerzijds-anderzijds verhaal, een verschuilen achter de
standigheden, 'wij waren niet bij machte', dat verhaal zal er moe»'!,,
gaan. Als er niet tenminste één Barbertje hangt, zal het tv-l
RSV voor veel kijkers geen happy end hebben. „yi
Dat wil niet zeggen dat de politiek zich daarnaar moet richten- M
leek misschien soms wat op Dallas. Terug in de parlementaire werk®,
heid zal de tv-kijker moeten beseffen dat het echte leven toch
Door Willem l
Praten over mei
botsen. De Kathc
voor Kerk en
publiceerde onlan
klaring waarin hi
tiek leverde op
waarop de recente
benoemingen in
Katholieke Kerk
land tot stand zij
Zonder personen
te willen nemen, u:
zijn ongenoegen o1
van zaken die vo
gaan aan de benoe
aartsbisschop Sii
bisschop Bar (Rot
bisschop Bomers
Gepleit werd voor
die „eensgezindhe
ren en het ambt
wen aan bisschop]
boven de partij<
voor alle parti,
zijn." Een redeli,
nietwaar?
Mgr. Simonis: „Ik z
maal mee eens zijn g
pleidooi gevoerd was b:
tieke context. Binnen
partij, bijvoorbeeld. Ir
partij heb je verschil
met uiteenlopende
soms tegengestelde bei
interne democratie ree
zo'n partij zeggen: jo
willen voorkomen dat
de vleugels elkaar afsl;
we een onafhankelijke
noemen. Iemand die or
herinnert aan onze g(
lijke doelstelling. Iema
gezindheid bevordert i
ven de verschillende
de, voor alle vleugels vc
Maar de Kerk is niet
met een politieke
Kerk is onvergelijkba;
dat haar bindend elen
anders is. Kijk, het bi
in een politieke organ:
hartiging van de geme
belangen van haar lede
De Kerk is op een he
geschoeid. Wat de Ke
is niet zoiets als 'de g:
iEN uur en vaak nog
hek in de rij voordat
bloemenbed kunne
gebeiteld staat: 'PriesU
Door Leo van
WARSCHAU - Pc
elk nieuw bezoel
ders; een weerzi
land is - ook na
maanden - vaak
soms teleurstellen
le keer verbijstert
biedt het een zo
blik, dat het gema
concurreren met
vembermist.
Als een eiland in de
kerkhofje van de Starl
parochie in de Warsch
borz een acht bij twin
tapijt van verse bloem
nationale kleuren roq
moet raden waar er
bloemenzee het graf
toe dagelijks duizendt
einden tienduizenden
hele land weer nit
kaarsen en graflichtje
gen.
Ze knielen bij het
luszko en bidden en
beidersdelegatie van
briek uit Lodz, een gr<
uit de buurt van Wars:
van de Katholieke
Lublin, een dorpspastc
schoolklas.
De moord op de 39-;
Jerzy Popieluszko is
alleen een verschrikk<
weest, doch ook hun
totaal door veranderd
nislaus Kostka-kerk,
laire priester geregé
voor het vaderland'
naast Czestochowa he
te bedevaartsoord van
Nog steeds wordt
bij het graf betrokk
beeldende kunstenaar
