Schuld en
boete van
een
goede Duitse
BOEKEN
De fluit van MiUer
en ander vertier
Monumentaal Duits woordenboek in maar liefst 33 delen
rersieren.
0 0 9 WEVROPA NIET LANGER EEN BRON VAN INSPIRATIE VOOR IATL1NS-AMERIKA
nMDERDAG 18 OKTOBER 1984
Mm
i bakkersbrooa^
njamin!
terreur te weer stelden.
Verbroken
Zoeker
V erstard
'Robbedoes'
breekt
Dupuis op
Familie
Aspecten van deze tijd
I Nederland kent ze
Wriijk alleen van de
®°°kjes. Maar het verza-
Ibiia n en bewerken van
sprookjes als 'De Wolf
I ïb Zeven Geitjes' en
Idp Len Gr'eUe' was voor
^broeders Grimm in de
l«J?e eeuw niet meer dan
LEVENSWERK GEBROEDERS GRIMM
Sprookjesachtig
ue ruime, sportieve, standaard
Implete vijfdeurs Zastava GTi
ïerust met veel gratis
fires. Een kompleet pakket t»
van f 1.000.-. 9
om snel de "Adriatic" in onze
bom zien De voorraad
fcrkt
T1
i&ift
1-446.
pdrjjf
'ipednjf
Ig 19.
'Inclusief BTW. af importeur
Gremi Auto-import B.V.
Postbus 303. 9700 AH GrorJ
Tel. 050 - 183121
|t, want anders raakt
ïeld.
l voor èlle feestelijk-
s, hartjes, kikkers,
tuisjes, fruit,
In, poedels, bloemen
[ere versierfiguren.
gen in grote en kleine
ranaf1.75
:ons vol musketzaad,
;rs, confetti, batons,
leur! Er zit maar één
omen kijken!
soorten, o.a.
ilverpillen. confetti
1.95
versgebakken!
v-" -
coren
2^241.98
2^1.98
DË DUITSE 'Wider-
stand' tegen de nazi's
ftordt nog vaak tenon-
rechte gezocht rond de
«eneraals van de twin
tigste juli 1944 en de stu
dentenverzetsbeweging
,pje weisse Rose'. Re
cente publicaties heb-
j,en geleerd, dat het
verzet veel uitgebreider
„as, ook al was het na
tuurlijk een minderheid
van het Duitse volk, die
bet opnam tegen de Hit-
Ier-dictatuur.
Anders dan de onder-
■nondse in ons land streden
I jij Duitse verzetsgroepen -
|0ver het algemeen klein en
I geïsoleerd - tegen de rege-
Iring van het eigen land en
Iniet tegen een vreemde be-
lietter. Hierdoor moesten de
■Duitse verzetsmensen, zeker
En een oorlogssituatie, door
leen loyaliteitscrisis heen:
■wilde men verzet plegen,
■jan moest men verraad ple-
i aan het vaderland en
■aan hen die daarvoor voch-
Iten.
Een van die 'verraadsters
«as Ruth Andreas-Frie-
I drich, die sinds de Reichs-
icristallnacht van 10 novem-
|ber 1938 (toen tientallen sy-
_ogen in brand werden
Igestoken door nazi-rapalje)
leen dagboek bijhield. Het
I doel van haar dagboek was,
I vast te leggen hoe mensen in
I de nazitij d werden vervolgd
I en hoe anderen zich de nazi-
I Boor haar vele joodse vrien-
I den werd zij als vanzelf
sprekend betrokken bij de
I ftulp aan deze slachtoffers
I van het Hitier regime. Dit
humanitaire verzet breidde
Door Anton Theunissen
zich gedurende de oorlog
steeds meer uit en omvatte
het opnemen van onderdui
kers, joden en niet-joden,
het verzamelen van leven
middelen, en kleding- en
voedselbponnen, het be
machtigen en vervalsen van
de nodige papieren etc..
Het huis van Ruth An-
dreas-Friedrich aan de
Potsdammer Strasse werd
het nijvere centrum van als
deze verzetsactiviteiten van
de kleine groep 'Onkel Emil'.
Ondertussen was de schrijf
ster werkzaam bij de uitge
verij van een jeugdtijd
schrift, waar pro-nazi's en
tegenstanders van het regi
me eikaars collega's waren.
'Er woonden mensen in
Berlijn' is een heel goed ge
schreven dagboek, waarin
een nerveuze, rauwe humor
de schrijfster constant bege
leidt om de spanningen van
de Hitlerdagen aan te kun
nen. Het boek staat ook vol
met sprankelende terzijdes,
cynische grappen over herr
Hitier. Steeds weer blijkt,
dat zijn bedoelingen, hoe ge
raffineerd door de propa
gandamachine geprodu
ceerd, al in een vroeg sta
dium doorzien werden.
Als dat zo is - en met het
dagboek in de hand zijn er
bewijzen te over dat dat zo
was -, dan stel je je al lezend
regematig de vraag: Hoe
kon Hitier zo lang zijn gang
gaan zonder dat zijn gene
raals, rechterhanden en top
ambtenaren en het volk in
opstand kwamen.
Ruth Andreas-Friedrich.
Pure lafheid van de 'goe
de' Duitsers? De dagboek-
schrijf er worstelt op bijna
elke pagina met haar 'eigen
lafheid', maar ook met haar
'schuld' en voor de toekomst
'boete', Een paar citaten:
(De Sa heeft zojuist op de
Kurfürstendamm joden in
elkaar geslagen) Vervloekte
schande!, fluistert een man
naast me. Ik kijk hem vol
genegenheid aan. Nu zou het
eigenlijk het moment zijn
foto uitg. de haan
om tegen je naaste 'broeder'
te zeggen. Maar ik doe het
niet. Je denkt het alleen
maar. En wanneer je einde
lijk moed verzamelt en een
aanloopje neemt, dan vraag
je ten langen leste toch al
leen maar: 'Ach, neemt u mij
niet kwalijk, maar kunt u
me soms zeggen, hoe laat het
is?' En je schaamt je grenze
loos, omdat je zo laf geweest
bent".
En even verder:...„Wij
moesten ons eigenlijk de
ogen uit het hoofd schamen,
dat we hier maar bij staan te
kijken en geen mond open
doen. Natuurlijk moesten
we ons schamen. Maa wat
heeft dat mond opendoen
voor nut, als ze je het vol
gende moment aardoor in de
kraag grijpen en in alle stil
te kopje kleiner maken?
Martelaars hebben publiek
nodig. Anonieme offerdood
heeft nog nooit iemand ge
holpen".
De dagboeknotities bevat
ten een gigantisch drama
van dood, martelingen, ver
dwijningen, Gestapo-terr-
reur, maar een aantal Ber-
lijners blijft deze hel de baas
met een aangeboren stoïcis
me en misschien zelfs arro
gantie: mij zullen ze er niet
onder krijgen. En als het
echt benauwd wordt heeft
de Berlijner zijn improvisa
tietalent en individualisme
bij hand, die instinctief op
overleven gericht zijn.
'Er woonden mensen in
Berlijn' is een meeslepend
en prachtig document hu-
main, dat niet alleen respect
afdwingt voor de schrijfster,
die op werkelijk wonder
baarlijke manier aan de Ge
stapo ontsnapte, maar ook
tot enig optimisme stemt
omtrent de eenvoudige, nie
tige mens, die zijn loyaliteit
aan de nationale zaak na een
heftig gewetensconclict af
zweert. Dat gebeurde toen in
Duitsland, het gebeurt nu in
talloze onderdrukte landen.
Zolang er zulke 'goede' men
sen zijn, blijft er een beetje
hoop, dat schijnbaar uit
zichtloze zaken een keer ten
goede kunnen nemen.
Ruth Andreas-Friedrich:
'Er woonden mensen in Ber
lijn. Dagboekaantekenin
gen'. 1938-1945. Uitgave: De
Haan, Bussum. Prijs: 24,50
«J! Octavio Paz: de creatieve wroeter
Door Anton Theunissen
OCTAVIO PAZ, de Mexicaanse schrijver
die vorige week de Duitse Vredesprijs
kreeg, is een groot bewonderaar van George
j Orwell, die net als hij in de jaren dertig als
vrijwilliger in Spanje tegen Franco streed.
Toeval of niet: Paz kreeg
I de vredesprijs in dit Orwell-
jaar, maar zijn kijk op de
wereld is heel wat minder
schimmig en wantrouwig
dan die van de Britse zwart-
kijker.
Paz, een zeer goed, maar
I moeilijk leesbaar dichter,
romancier en essayist, be-
roorde samen met de Ar
gentijn Cortazar, de Pe
ruaan Vargas Llosa, de Co
lombiaan Garcia Marquez
en zijn landgenoot Fuentes
tot de 'mafia' van de Latijn-
samerikaanse literatuur. Zij
schreven veel over zichzelf
melkaar. Het vijfmanschap
bezit een goed analytisch
vermogen en zij namen de
I taak op zich een nieuwsgie-
publiek te informeren
I over de Spaansamerikaanse
literatuur. Hun werk ver
schilde onderling sterk,
maar wat hen bond was
enerzijds een ambitieuze en
zeer geestdriftige aanpak
vnn hun schrijverschap en
min of meer los van hun
werk een politiek denken
I dat misschien het best te
I omschrijven is als socialis-
I tisch vrij denken.
De eenheid van het vijftal
I par buiten toe is inmiddels
I «elaas verbroken. Veel
I schrijvers in Latijns-Ame-
I n«a onder wie Garcia Mar-
I Wez en Cortazar (pas over-
I etien) werden radicaler. In
I woord en geschrift gaven zij
I u-tdrukkelijk aan hoe ze
I «onden tegenover de pro-
I Vemen op hun continent. Bij
I Wgas Llosa, Fuentes en
1 ;êz (ofschoon van huis uit
I vtskist), heeft deze radi-
absering niet plaatsgevon
den; zij staan er duidelijk
I :,ep'isch tegenover. De 'ma-
Ils uiteengevallen en dat
I o. door de politiek. De
I svote kwesties zijn Cuba en
Nicaragua. Garcia Marquez
en Cortazar blijven de Cu
baanse en Nicaraguaanse
revoluties een warm hart
toedragen, ook al klopt in
die landen een aantal dingen
niet. Voor Vargas Llosa,
Fuentes en Paz maakt het
geen wezenlijk verschil of
mensenrechten door een
rechts regime (Chili bijvoor
beeld) of door een linkse
club (Nicaragua bijvoor
beeld) worden geschonden.
Paz ziet het streven naar
een (vorm van) democratie
in Latijns-Amerika in een
minder enge context. Paz,
door zijn gevarieerde carriè
re - revolutionair en mede
stander van Emilio Zapata,
diplomaat, ambassadeur,
minister van buitenlandse
zaken en hoogleraar - zeer
bekend met de Latijnsame-
rikaanse, Europese, Indiase
en Japanse cultuur, is een
zoeker naar het evenwicht,
naar het 'midden'. Hij is
wars van alles wat riekt
naar dogmatisme en totali
taire ideologie, maar wil
voor Latijns-Amerika een
'ondogmatische democratie
en vrijheid', waarin het in
dividualisme alle kansen
kan krijgen en het geweld
niet de kop kan opsteken.
Dat is geen duidelijke
keuze pro-Amerika, zoals
zijn tegenstanders hem vaak
verwijten, want Paz spreekt
al sinds jaar en dag uit, dat
democratie weliswaar geen
garantie voor vrede biedt -
ook democratisch geregeer
de landen kunnen oorlogs
zuchtig zijn -, maar dat zij
wel de weg naar het uitban
nen van geweld opent. De
Octavio Paz krijgt de Vredesprijs uit handen van Günther Christiansen, directeur van
de Westduitse Boekhandel. - fotoanp
Europese,democratieën zijn
volgens hem verstard en
niet langer een bron van in
spiratie voor Zuid- en Mid-
den-Amerika. Bij de volke
ren van zijn continent, zo
beweert Paz, is er wel dege
lijk de sterke wil om demo
cratische geregeerd te wor
den. Hij verwijt Amerika de
oorzaak te zijn van de huidi
ge spanningen in MNidden-
Amerika, maar beschuldigt
in één adem Nicaragua's
Sandinisten ervan een mili
taire dictatuur te willen ves
tigen naar het voorbeeld van
Cuba. Paz citeert in een van
zijn boeken met instemming
de Duitser Hölderlin: „Ge
schiedenis is een dialoog, die
steeds weer door de macht
hebbers hardhandig wordt
onderbroken".
Octavio Paz, wiens 'Kin
deren van het slijk', 'Laby
rinth van de eenzaamheid',
'Zonnesteen' en 'De boog en
de lier' in elke bibliotheek
staan, is vrij moeilijk te le
zen, maar wie zich wil in
spannen, waant zich bij Paz
in een 'omvergeworpen pa
radijs', waarin de mens zich
verzoent met zijn afgezwo
ren en verloren goden van
het geluk. Meeslepende boe
ken, waarin je de intelligen
te en creatieve wroeter Oc
tavio Paz in volle glorie te
genkomt.
Door Hans Kuitert
BRUSSEL - De grootste uit
gever van strips in België,
Dupuis, is verkocht aan de
Franse uitgever Hachette en
de Brusselse bank Lambert.
Woordvoerders van het 88
jaar oude familiebedrijf
verklaarden gisteren met
nadruk dat bij Dupuis alles
bij het oude blijft. Onder de
talrijke Belgische, Franse en
ook Nederlandse stripteke
naars en onder de ruim 750
werknemers in Brussel, Pa
rijs en Sittard heerste niet
temin grote onrust.
De nieuwe eigenaars wil
len tot 1987 de bestaande ar
beidsovereenkomsten hand
haven en hebben nieuwe in
vesteringen op het oog. Of
zij ook zo coulant zullen zijn
voor de uitgebreide teken
stal is zeer de vraag. „Het is
natuurlijk zo, dat de nieuwe
bazen alleen geïnteresseerd
zijn in het financiëel gezon
de bedrijf en eigenlijk niet
in het medium strip, waar
mee Dupuis groot is gewor
den", geeft een Dupuis-top-
man toe.
Feit is dat Dupuis al jaren
sukkelt met het stripblad
Robbedoes, de Nederlandse
versie van het oudste strip
blad in Europa, Spirou (op
gericht in 1938). Het blad
heeft in Nederland geen gro
te oplage en bestaat slechts
door het feit, dat Dupuis
grote kontrakten heeft met
verdelers van leesporte
feuilles.
Anders ligt het met het al
bumfonds van Dupuis, dat
in Nederland het grootste
fonds vormt. Vooral de al
bums zijn commerciëel een
groot succes, wat mede komt
door de grote keur aan top-
tekenaars van de uitgeverij.
Met namen als Franquin
(met striphelden Guust Fla
ter en Robbedoes), Morris
(Lucky Luke) en Peijo (de
Smurven).
De verkoop van Dupuis
komt als een grote verras
sing, omdat het bedrijf met
een eigen drukkerij in Mar-
cinelle en uitgaven over de
hele wereld kerngezond is.
De laatste jaren heeft Du
puis vooral veel verdiend
aan het maken van teken
films.
- foto de haan
Lex Kroon, babbelend met Sonja Barend.
IN HET BEGIN van de jaren veertig zat de Amerikaanse
schrijver Henry Miller niet zo best bij kas. Voor een boekhandel
in Los Angeles schreef hij een pornografische roman, de eige
naar gaf hem een dollar per bladzijde. De boekverkoper typte
het manuscript, dat de titel 'Opus Pistorum' (Het werk vari de
molenaar) had gekregen, over en maakte vier doorslagen. Hij
verkocht de doorslagen en hield het origineel zelf.
De boekhandelaar, Milton
Lubovski, meldde zich vorig
jaar maart bij de Amerikaan
se ambassade in Parijs, waar
hij onder ede verklaarde dat
hij Miller opdracht had gege
ven het boek te schrijven.
'Opus Pistorum'van Henry
MiUer is nu door Uitgeverij
Het Spectrum in een Neder
landse vertaling op de markt
gebracht (voor ƒ.29,90). MiUer,
die ook in zijn bekende wer
ken vrijmoedig over erotiek
schreef, laat zich in 'Opus Pi
storum' helemaal gaan. Het
resultaat is een orgasme dat
228 pagina's duurt, waarin de
'fluit' van Henry Miller tot de
meest krankzinnige prestaties
komt. Playboy-lezers zullen
zich in de boek prima thuis-
voelen, voor anderen is de lol
er na drie pagina's al af.
Aan het eind van het boek
had Miller er zelf kennelijk
ook genoeg van, want de aller
laatste zinnen zijn: „Ik ga
naar Amerika en ik ben van
plan een goed mechanisch wijf
te kopen, of te maken of te la
ten maken, een neukmachine
die op electriciteit loopt zodat
je de stekker uit het stopcon
tact kunt trekken als de stop
pen doorslaan en de moeilijk
heden beginnen".
'Ik lach om niet te huilen' is
»de autobiografie van Lex
Kroon (uitg. De Haan, prijs
ƒ.22,50), een man die midden
in het rauwe leven heeft geze
ten en daarvan zelfs mocht ge
tuigen bij Sonja op de tv.
Kroon bracht een paar jaar
door in een psychiatrische in
richting, vertoefde in de on
derwereld, gebruikte hard
drugs, was koppelbaas en ver
telt daarover op een opgebla
zen, stoere manier.
Hij haalt en passant fel uit
naar psychiaters, katholieken,
Jos Brink, Willem Duys en ve
le anderen. Zijn politieke kre
ten maken een populair-linkse
indruk. In al die sterke verha
len klinkt maar heel weinig
zelf-kritiek door. Duidelijk
blijkt dat Kroon vol haat zit
jegens zijn vader, die zijn ech
te vader niet is. Hij rechtvaar
digt zijn optreden als volgt:
„De maatschappij zal boeten
voor iedere dag die ik opgeslo
ten heb gezeten".
Piet Hein blijkt een Deense
natuurkundige en schrijver te
zijn. Marko Fondse en Peter
Versteegen vertaalden zestig
van zijn gedichtjes ('groeken').
Zijn 'Ik denk dat hartzeer er
ger is' verscheen bij Bert Bak
ker (prijs 19,50). Een van zijn
'groeken' zou op het bovenge
noemde boek van Henry Mil
ler kunnen slaan: „Het lezen
van pornograficaAveet mij in
mijn mening te stijven/dat de
bevrediging van het vleestneer
voorstelt in levende lijve".
Komisch rijmwerk is ook te
vinden in 'Dartele Dactylus'
van Ivo de Wijs, Drs.P, Jean
Pierre Rawie en Driek van
Wissen (Bert Baker, prijs
ƒ.19,50). het boekje bevat 'me
trisch plezier' voor mensen die
van een snel gedichtje houden.
D.V.
Anne Tyler: 'Op zoek naar
Caleb' (uitg. Bert Baker,
prijs ƒ.34,50)
De Amerikaanse Anne Tyler
verrraste kortgeleden met
haar geestige 'Het heimwee
restaurant'. Zeven eerder
echter schreef zij 'Op zoek
naar Caleb', dat nu pas in
het Nederlands vertaald is.
'Caleb' behandelt het the
ma van 'de familie' op een
iets traditoneler manier dan
'Het heimwee restaurant'.
Alles draait om de welge
stelde familie Peck uit Bal-
timore. Het verhaal wordt
grotendeels verteld door
Justine Peck, die waarzeg
ster is, en heden, verleden en
toekomst van de familie op
een bijna magische manier
groepeert.
In elke Peck-generatie is
er wel iemand die de fami
lie-druk ontvlucht en de be
nen neemt. Dat is ook de ro
de draad in het boek: de ze-
Anne Tyler
kerheid en geborgenheid
van het familieleven komt
in botsing met ongebonden
heid en drang naar avon
tuur. Al in 1912 verdwijnt
Caleb Peck spoorloos. Zijn
broer Daniel gaat pas op
zoek naar hem als hij een
oude man. Zijn speurtocht,
samen met Justine, laat zich
lezen als een detective-ver
haal en kent zelfs een ver
rassende ontknoping.
D.V.
Thomas Leeflang: Een echt been is beter dan een kunstbeen.
Uitg. Agathon. Weesp, 1984. 91 p. Prijs 14,50.
De verhaaltjes van Thomas Leeflang behandelen stuk voor
stuk een aspect van deze tijd. De moderne wereld komt ruim
aan bod, de moderne mens wat minder.
Orgaantransplanties, koffie-automaten, driedimensionale
film, treintoiletten: Thomas Leeflang laat er zijn ironisch-
descriptieve vermogens op los.
Slechts één verhaal is echt onroerend-menselijk. In 'Dag
schotel' worden ons fragmenten voorgeschoteld van een
dagboek van een 80-jarige demente jurist die verliefd is op
een buffetjuffrouw en op hartverscheurende wijze aan die
liefde gestalte geeft.
Maar samenvattend moet men toch concluderen dat deze
verhalenbundel niet in het licht van de eeuwigheid staat.
H.R.
vinkels met broodverkoop,
dingen gelden t/m 1 nov. 1984.
boor Gerard Kessels
Pn aardigheidje.
IWeMHWel de sProokies hen
Icon am zouden bezor-
L Was voor de taalgeleer-
I Grim Jac°h en Wilhelm
I, "im het grote woorden-
IteJ Van de Duitse taal,
Caan ze 25 jaar lang
(sa u' veel belangrijker.
r "et zou nog tot 1960
duren voor het monumenta
le werk tenslotte afgerond
kon worden. En nu, in 1984,
is de 33 delen tellende
'Grimm' voor het eerst in de
boekhandel verkrijgbaar.
Het verschijnen van het
'Deutsche Wörterbuch' is al
gemeen bestempeld als de
gebeurtenis van het jaar
voor het Duitse taalgebied.
„Het is niet alleen een
boek om te lezen, maar ook
een boek dat uitnodigt tot
discussie en je kunt je er ook
heerlijk mee ontspannen",
zo juicht de befaamde hoog
leraar in de rhetorica Wal
ter Jens.
„Wie werkelijk
geïnteresseerd is in de Duit
se taal en zijn geschiedenis
kan niet om dit encyclopedi
sche werk heen", zegt de uit
gever, het Deutsche Ta-
schenbuch Verlag (DTV). De
DTV-pocket-uitgave kost
bijna duizend Mark.
Ruim drie keer zo duur
(3.200 Mark) is de gebonden
uitgave die door uitgever
Hirzel in Leipzig op de
markt wordt gebracht. Hoe
wel het werk alleen al van
wege zijn prijs geen bestsel
ler zal worden, zal het in de
lexicografie ongetwijfeld de
eerste plaats in gaan nemen.
Wat in Nederland de 'Van
Dale' is, is in Duitsland sinds
jaar en dag de 'Duden.' Maar
het is nog slechts een kwes
tie van tijd of de 'Duden' zal
het veld moeten ruimen voor
de ongelooflijk volledige en
rijke 'Grimm'.
Het is niet toevallig dat de
'Grimm' gelijktijdig in de
Bondsrepubliek en in de
DDR op de markt wordt ge
bracht. In de Duits-Duitse
betrekkingen mag dan niet
alles op rolletjes lopen, bij de
totstandkoming van de
'Grimm' hebben Oost eA
West op welhaast sprookjes
achtige wijze samenge
werkt. Wetenschappers uit
het Westduitse Göttingen en
uit Oost-Berlijn hebben zich
in voorbeeldige samenwer
king over het gemeenschap
pelijke culturele erfgoed
ontfermd.
In 1838 begonnen de ge
broeders Grimm met het
monnikenkarwei. Ze wer
den aanvankelijk door der
tig, later zelfs door tachtig
helpers terzijde gestaan.
Toch hadden zij de rijkdom
van de Duitse taal nog on
derschat. Pas in 1854, na zes
tien jaar, verscheen het eer-,
ste deel. Toen Jacob Grimm
als laatste van de broers in
1863 stierf, was hij, na 25
jaar hard werken, gevor
derd tot het woord 'Frucht'
(vrucht).
Generaties van filologen
probeerden het levenswerk
van Wilhelm en Jacob tot
een afronding te brengen. In
de jaren twintig werd er in
Berlijn zelfs een speciaal in
stituut voor opgericht. Toch
zou het nog tot 1960 duren
voordat in Göttingen en
Oost-Berlijn het glas gehe
ven kon worden op de af
sluiting van het gigantische
karwei.
