Geallieerden trekken moeizaam Nederland binnen
jA.rnhem' was de laatste
nederlaag van de geallieerden
in een gewonnen oorlog en
voor de Duitsers de laatste
overwinning in een verloren
oorlog. Met wat er bij Arnhem
Waarom mislukte de gedurfde luchtlandingsoperatie?
BEVRIJDING '44
ZATERDAG 15 SEPTEMBER 1984
uiua gsfflsfl®
W3
gebeurde zijn al hele
boekenkasten gevuld. Voor vele
Britten is 't een helden-epos;
voor anderen echter 'n
levenslang trauma. Het verhaal
van de strijd is vaak genoeg
verteld. Daarom hier nu een
analyse van de redenen voor
het mislukken van de sprong
der geallieerden over de
rivieren. Al die oorzaken zijn
terug te brengen tot
overschatting van de eigen
kracht en vooral
ónderschatting van de vijand.
'Verraad'
Hoe?
Wankelen
Argumenten
De corridor of HelVs Highway
Voorrang
tr Bert van Velzen
n telg uit een geslacht
uxrders. Uit Urk. We
•ger altijd gebakken
arbij gekookte rijst
en suiker. Dat von-
kker. Ik heb als kind
petje gedragen uit het
en ongeboren lam. En
,r zingen.
t zo graag hebben
m, maar helaas, het is
r. Ik ben slechts een
:n een stoet kleurloze
Geen echte dwergen
jk en niet echt kleur-
t dat zou buitenge-
\vallend zijn. Maar u
Iers goed u>at ik be-
hebben zelfs geen uit
gevallen pastoor
Geen enkele dich-
n paardedief, geen
jtier, geen valsemun-
Wij moeten ons in
Jan Salietijd van de
euw zeer lekker heb-
oeld.
atuurlijk wel een zoon
zeevarende natie. Ook
je niet van zilten stam,
toch nog toegerust met
itaire geestelij ke zee-
Vat wil je: toen ik een
ien was werd mijn
liederen repertoire
uit zeeschuim en de
van Orm de Noorman,
eerste septemberstor-
;r ons land striemden
huis natuurlijk, inde
id van mijn anonimi-
oude zeeliederen staan
het denkbeeldige roer
d onder het oksel, licht
nd onder het natte
i. Persoonlijk vind ik
jongens, stoere knapen'
overtuigende, wer-
racht:
iongens, stoere knapen,
uffend staat gij daar,
dan niet welgescha-
niet van zessen klaar?
)it lied wordt bepaald
verlossende kreet van
ere knaap:
ootsman, ik ga mee
zee (bis).
cht een lied om voor
it geschonden Van
monument in Amster-
zingen. Het heeft een
r makende, enigszins
nde toon en mist de ar-
urolij kheid van „Een
je dat in d'haven lag,
l met specerijen". Dat
en opmerkelijk hojo-
i, een soort van zee-
ubel.
man in mij werd wak-
or een hernieuwde ken-
king met de bruine
jan tjotters en tjalken,
s en balken en nobele
>n als de Lemsteraak die
>.nd worden tot varende
menten. Tijdens de
ste storm van dit jaar
i we uitvaren. Maar om-
zelfs op het IJ al wat
ter naar binnen sloeg
len wij de steven voor
zoek aan de kermis te
lam. Op de weg terug
we beperkt zeil. De har
ster was zestig paarde-
ten waard.
tter, zo stond op de mast,
jaar. Ik heb er een dag
:eten. Duidelijk is gebie
dt ik geen telg ben uit
•slacht van zeevaarders.
ujel genoten van die
ieme taal, die raadsel-
en ruig is: Zet de klui-
ist! Laat de baard zak-
Kap de sneef! Reep de
obek! Vier de bramtol-
iren vrouwen aan boord
isten wat dat betekende
hebben het schip voor
dergang behoed. Zelf heb
en toe aan een stuk touw
kken en op een kompas
een. Wij konden de wal
warme beschutting van
le Zeilvaart pas bereiken
we als vliegen over de
ige huid van een groot
end schip waren gekro-
n van twee loopplanken
rug hadden gebouwd die
vertrouwen niet had. u
wat er gebeurd is met ka-
Kat uit Onder 't Mei
lid. Hij stapte mis in Nan-
>t En hij woont in een
rgrafin de trage, zwarte,
•dobberende zee.
Zoals we hebben gezien verandert eind
augustus 1944 de Duitse terugtocht door
Frankrijk en België in een chaotische
vlucht. Begin september staan de geallieer
den aan de Belgisch-Nederlandse grens - de
mannen die veel vlugger dan verwacht na
de uitbraak uit het Normandische brug ge
hoofd, zijn doorgestoten. Ze staan te trappe
len om het karwei af te maken nu de vijand
verslagen lijkt. Voor Kerstmis willen ze
thuis zijn.
Het plan voor de gedurfde operatie Mar
ket Garden wordt geboren. Met één sprong
over de Nederlandse waterwegen - en dan
naar het hart van Duitsland.
Maar de schijn is mooier dan de werke
lijkheid.
Want na een korte paniek hervinden de
Duitsers zich. En terwijl de geallieerden halt
moeten houden omdat hun aanvoerlijnen te
lang worden, komen de Duitsers steeds dich
ter bij huis. Én-zeker niet onbelangrijk-de
bevrijders krijgen steeds minder inzicht in
wat er in het vijandelijke kamp gebeurt,
omdat de Duitsers vaker de telefoon grijpen
en minder gebruik maken van radiobood
schappen, die, door het werk van de Engelse
code-brekers, nauwelijks geheimen bevat
ten.
Terwijl het Market Garden-plan wordt
uitgewerkt, veranderen de omstandigheden
in zuid- en oost-Nederland dramatisch. In
veertien dagen tijd werd 'Arnhem' onmoge
lijk, maar de geallieerden wisten dat niet.
Zouden het niet geloofd hebben. Onthullend
zijn de volgende orders en de data waarop ze
werden gegeven:
4 september: de haven van Antwerpen valt
onbeschadigd in geallieerde handen, maar
op diezelfde dag zet Hitier Walcheren, dat de
toegang tot Antwerpen beheerst, op de lijst
van forten die tot het uiterste verdedigd
moeten worden.
6 september: het Duitse XVde Leger, dat aan
de Belgische kust staat krijgt opdracht de
Schelde over te steken en posities op Wal
cheren en Zuid-Bevelartden in te nemen om
de Schelde af te sluiten, tegelijk een uitweg
naar Noord-Brabant openhoudend.
14 september: Generaal Crerar van het lste
Canadese Leger ontvangt van Montgomery
opdracht „voor alles" Antwerpen te openen,
maar de Canadezen kunnen hun volle
kracht niet ontplooien omdat verschillende
divisies nog zijn gebonden door Duitse gar
nizoenen die de Kanaalhavens hardnekkig
verdedigen. De Poolse lste Pantserdivisie is
dan al bezig met de op 12 september ontvan
gen opdracht het gebied ten westen van
Antwerpen en oostelijk Zeeuwsch Vlaande
ren „tot aan Terneuzen" te zuiveren.
17 september: Operatie Market Garden.
Luchtlandingstroepen moeten, in samen
werking met het bij Valkenswaard over de
Nederlandse grens komende XXXste Leger
korps van het 2de Britse Leger een reeks
bruggen, tot en met de Arnhemse Rijnbrug,
veroveren. De Polen zijn op die dag in hevi
ge gevechten gewikkeld bi? Hulst.
18 september: Ten zuiden van Valkenswaard
begint het XXXste Legerkorps aan zijn op
mars naar Arnhem, waar het volgens plan
binnen 48 uur zou moeten zijn. Bij de mee
optrekkende 43ste Divisie bevindt zich de
Prinses Irenebrigade.
20 september: Na een week van zware ge
vechten bereiken Poolse infanteristen Ter-
neuzen. Twee dagen later is de zuidelijke
Schelde-oever van Terneuzen tot Antwerpen
gezuiverd.
23 september: Het Duitse XVde Leger vol
tooit zijn ontsnapping over de Schelde. Van
de ca. 100.000 man bereiken 86.000 man Wal
cheren en Zuid-Beveland. Ze hebben 616
stukken geschut, 6200 vrachtwagens en 6000
paarden gered. Bij Arnhem is alles misgelo
pen. 3000 overlevenden houden een 'perime
ter' bezet en bereiden hun evacuatie voor.
26 september: een Britse divisie forceert bij
Oostmalle een bruggehoofd over de Tum-
houtse Vaart. De Poolse lste Pantserdivisie
krijgt opdracht in noordoostelijke richting
uit te breken naar de volgende waterlinie:
het Wilhelminakanaal. De Polen bereiken
op de 30ste Merksplas en blijven daar steken.
Ook hier, zoals overal aan de fronten in Ne
derland blijkt dat de Duitse tegenstand snel
sterker is geworden.
27 september. Arnhem is mislukt. Het XVde
Leger heeft zich op een onder water gezet
Walcheren ingegraven. De Breskens pocket
wordt taai verdedigd en ook in westelijk
Noord-Brabant is de kracht van de Duitsers
toegenomen. Montgomery blijft echter reke
nen op zijn snelle stoot voorwaarts. Zijn
twee legers krijgen nieuwe opdrachten. De
opening van Antwerpen wordt in de orders
voor het Canadese lste Leger het eerst ge
noemd, maar het moet tevens zorgen voor
flankdekking van het Britse 2de Leger „dat
naar het Roergebied oprukt".
Het wordt oktober eer de Slag om de
Schelde echt zal beginnen. Een maand nadat
de zo pijnlijk noodzakelijk gebleken haven
van Antwerpen in geallieerde handen was
gevallen.
Door Boet Kokke
Is de operatie Market Garden
mislukt? „Nee", houden som
mige verdedigers van Mont
gomery vol, „de operatie is
voor negentig procent ge
slaagd."
Dat is juist voor zover het het aan
tal veroverde vierkante kilometers
betreft - maar het is tegelijkertijd een
dwaze bewering. Montgomery zelf is
er trouwens later min of meer op te
ruggekomen. De enige opzet van de
operatie was een sprong te maken
i over de Nederlandse rivieren, waarna
j een snelle stoot naar het hart van na-
j zi-Duitsland zou kunnen volgen.
Door het mislukken van de laatste
j sprong, die over de Nederrijn, werd
j het doel van Market Garden niet be-
reikt, en daarmee was de hele onder-
neming een fiasco geworden.
Blijft de vraag over hóé de grootste
gecombineerde lucht-land-operatie
j uit de militaire geschiedenis zo deer-
lijk kon mislukken.
j In de eerste jaren na de oorlog werd
j het antwoord snel gegeven: 'Arnhem'
mislukte door verraad. Waarna opge-
klopte verhalen volgden over de Ne-
I derlandse dubbelagent Chris ('King
Kong') Lindemans, die de Duitsers
tijdig kon inlichten over de gewaagde
j geallieerde onderneming. Waarna in
j ijltempo verdedigingsmaatregelen
I zouden zijn getroffen die geleid zou-
ONDERSCHATTING IS
HET SLEUTELWOORD
Dit is het derde deel van de reeks ver
halen over de bevrijding van 1944. De
vorige afleveringen stonden in De
Stem van 1 en 7 september en de vol
gende verschijnt in de krant van za
terdag 22 september.
De Waalbrug te Nijmegen. De brug die gehaald werd, maar tegen een hoge prijs.
den hebben tot het failliet van de ope
ratie.
Het was een typerend antwoord.
Vrijwel altijd in de geschiedenis
duikt het woord 'verraad' op als de
verslagene zijn nederlaag moet ver
klaren. Het is een woord dat hem im
mers vrijpleit van 'schuld'.
Er zijn aanwijzingen dat Linde
mans inderdaad inlichtingen heeft
doorgegeven - maar er is geen enkel
gegeven dat erop duidt dat de Duit
sers er op gereageerd hebben.
Wie het mislukken van 'Arnhem' wil
verklaren kan een groot aantal feiten
verzamelen die tezamen moesten lei
den tot het stuklopen van het plan.
Hij kan wijzen op de slordige voorbe
reidingen, op het slechte weer in En
geland dat de tijdige aanvoer van
versterkingen dwarsboomde, op de
slechte communicatie-apparatuur, op
de weigering om naar de waarschu
wingen van het Nederlandse verzet te
luisteren.
Maar vrijwel al die feiten waren
het gevolg van één factor, die bij het
mislukken van Market Garden van
volstrekt doorslaggevende betekenis
is geweest: de onderschatting van de
vijand op het beslissende moment.
Het is verleidelijk, op een veilige
afstand van veertig jaar, van die on
derschatting een verwijt te maken.
Niets is gemakkelijker dan achteraf
te wijzen op de beoordelingsfouten
van toen, en vervolgens helder uiteen
te zetten wat er dan wél had moeten
gebeuren.
Dat is een zinloze benadering, om
het simpele feit dat de historie nu
eenmaal een onomkeerbaar proces is.
Het blijft wel boeiend te onderzoeken
hoe het tot die fatale onderschatting
kon komen.
De belangrijkste factor is onge
twijfeld de geringe tegenstand ge
weest die de Duitsers boden nadat de
strijd in Normandië was gestreden.
Wekenlang trokken de geallieerden
vrijwel ongehinderd op, de vijand
min of meer in paniek voor zich uit
drijvend.
In de dagen waarin de operatie
Market Garden werd voorbereid had
die paniek een hoogtepunt bereikt.
Op de dag die als 'Dolle Dinsdag', 5
september, de vaderlandse geschiede
nis is ingegaan, was er in Nederland
sprake van een bijna massale vlucht
van Duitsers en collaborateurs in de
richting van het 'Vaterland'. Foutieve
berichten uit Londen duidden erop
dat de bevrijding van Nederland al
was begonnen en dat de eerste grote
stad - Breda - al in geallieerde han
den was.
Als Market Garden op dié dag of
een van de dagen die er direct op
volgden had kunnen worden gelan
ceerd, dan zou de uitslag waarschijn
lijk anders zijn geweest. Het is al
thans niet aannemelijk dat de Duit
sers in die eerste septemberweek in
staat zouden zijn geweest effectief te
rug te slaan.
Maar juist in de bijna twee weken die
verliepen tussen Dolle Dinsdag en de
luchtlandingen, kregen de Duitsers
de gelegenheid om orde op zaken te
stellen. De opmars van de geallieer
den was, aan de Nederlandse grens,
tijdelijk tot stilstand gebracht. Niet
vanwege militaire zwakte, maar sim
pelweg omdat de snelle verovering
van Frankrijk en Belgïe grote proble
men had opgeleverd met de aanvoer.
Omdat de toegang tot Antwerpen nog
altijd door de Duitsers werd beheerst
moesten vrijwel alle voorraden nog
via Normandië - inmiddels een kleine
duizend kilometer van de voorhoede
verwijderd - worden aangevoerd.
Terwijl de geallieerden wachtten
op aanvoer, konden de Duitsers zich,
met name in Nederland, hergroepe
ren. De paniek van de eerste septem
berdagen werd met harde hand de
kop ingedrukt, de legendarische dis
cipline van het Duitse leger won het
van het opkomende défaitisme.
Maar in het geallieerde kamp geloof
de men geen seconde in de mogelijk
heid dat de Duitsers 'uit geslagen po
sitie' terug zouden komen - al was het
dan maar tijdelijk.
Men had de reus zien wankelen -
en men meende dat één goed gerichte
stoot hem definitief zou vloeren.
Vanuit die forse onderschatting
van de overgebleven militaire kracht
van de Duitse vijand, zijn alle fouten
die leidden tot de fatale afloop van
Market Garden te verklaren.
De belangrijkste fout was, zonder de
minste twijfel, de keuze van de lan
dingsterreinen bij Arnhem en Nijme
gen. Die lagen tien tot meer dan vijf
tien kilometer van de te veroveren
bruggen.
Luchtlandingstroepen zijn in vrij
wel alle opzichten in het nadeel ten
opzichte van een 'normaal' leger. Ze
zijn veel lichter bewapend, ze hebben
weinig vervoersmogelijkheden, ze
zijn voor hun bevoorrading afhanke
lijk van vliegtuigen. Luchtlandings
troepen zijn maar in één, maar wel
wezenlijk, opzicht in het voordeel:
hun optreden is verrassend.
Juist in dat licht gezien is het onbe
grijpelijk dat bij de planning van de
landingen dat éne grote voordeel
werd prijsgegeven. Door landingster
reinen te kiezen op aanzienlijke af
stand van de bruggen, gaf men de vij
and de gelegenheid om tegenmaatre
gelen te treffen.
Maandagmorgen 18 september bereikt de spits van het XXXste korps
Valkenswaard. Van enige haast om bij de para's in Arnhem te komen
getuigt déze foto niet.
1 Vertrekpunt van het XXXste korps. 20.000 voertuigen over één smalle
weg binnen 48 uur naar Arnhem. Dat bleek onmogelijk.
2. Tot tweemaal toe slagen de Duitsers er in de buurt van Veghel in de
corridor door te snijden, een keer zelfs een etmaal lang.
3. De even heldhaftige als bloedige oversteek van Amerikaanse para's
over de Waal waarna de brug definitiefin geallieerde handen is.
4. Zondagavond 17 september bezetten de Britse para's van John Frost
de noordelijke oprit van de brug in Arnhem. Zij houden daar stand tot
donderdagmorgen.
5. Bij Oosterbeek ontstaat de hardnekkig verdedigde 'perimeter' van
waaruit in de nacht van 25 op 26 september de overlevenden evacue
ren.
a. landingsgebied lste Britse Airborne Divisie.
b. landingszone Poolse luchtlandingsbrigade (21 sept.).
c. landinsgebied 82ste Amerikaanse Airborne Divisie.
d. landingsgebied 101ste Amerikaanse Airborne Divisie.
Waarom deze keuze? Degenen die er
verantwoordelijk voor waren hebben
ze aangedragen: in de omgeving van
de bruggen zelf waren er geen ge
schikte landingsterreinen, en vlak bij
die bruggen mocht een betrekkelijk
zware vijandelijke verdediging wor
den verwacht.
Beide argumenten zijn redelijk -
maar de grote vraag is of ze zwaarder
moesten wegen dan het nadeel dat
aan ver verwijderde landingsterrei
nen verbonden was. Niet alleen om
dat de verrassing weg was - maar ook
omdat men, tot de grondtroepen zou
den zijn gearriveerd, zich zowel in
Arnhem als in Nijmegen op twéé za
ken moest concentreren: enerzijds de
verovering van de bruggen, ander
zijds het in handen houden van de
landingsterreinen.
Het 'bewijs' van de fatale keuze
van de terreinen is min of meer te
vinden bij Grave. Daar landden de
Amerikanen in Overasselt, vlak bij
de Maasbrug. De strijd was daar bin
nen een uur gestreden en de tegen
stand van de totaal verraste Duitsers
gering. Natuurlijk zijn geen twee si
tuaties vergelijkbaar, maar de veron
derstelling dat een dropping van (de
len van) de luchtlandingstroepen
vlak bij de bruggen van Arnhem en
Nijmegen wél meer verliezen in de
beginfase zou hebben opgeleverd,
maar geleid zouden hebben tot de
snelle verovering van die bruggen, is
gerechtvaardigd.
Het lijkt onbetwistbaar dat bij de af
weging van de voor- en nadelen ten
slotte opnieuw de onderschatting van
de overgebleven Duitse slagkracht
een hoofdrol heeft gespeeld. Men
meende dat de kilometers tussen lan
dingsterreinen en doelen vrij gemak
kelijk zouden kunnen worden over
brugd, en men voelde er niets voor om
in wat de allerlaatste oorlogsfase
leek, nog te veel risico's te lopen door
bijvoorbeeld luchtlandingstroepen
bloot te stellen aan het bij de bruggen
opgestelde afweergeschut.
Onderschatting: niet alleen bij de
hoogst verantwoordelijken, maar ook
bij de 'uitvoerders': typerend is het
verhaal van de Britse para-officier
die op de hei landde met in zijn baga
ge een pas geperste smoking, zodat
hij de verwachte bevrijdingsfeesten
als een héér zou kunnen meevieren.
Wie meent de overwinning vrijwel op
zak te hebben, wil zich in het zicht
van de overwinningsparade niet la
ten doodschieten. Dat geldt voor de
parachutisten, het geldt ook voor het
landleger dat tergend langzaam op
trok.
In het zicht van de zege laat men
zich niet hinderen door 'kleine' obsta
kels. Degenen die het luchtlandings-
leger op weg stuurden moeten bij
voorbeeld geweten hebben dat de
communicatie grote problemen zou
opleveren. Qe troepen waren uitge
rust met walkie-talkies die nauwe
lijks deugdelijk te noemen waren en
die slechts een uiterst beperkt bereik
hadden. Niet alleen kon men vanuit
Arnhem Groesbeek - waar de leider
van de operatie generaal Browning
zijn hoofdkwartier had - niet berei
ken, maar de apparaten faalden zelfs
als men berichten over een paar kilo
meter afstand wilde doorgeven.
Market Garden móést - en alle be
zwaren werden min of meer achte
loos terzijde geschoven met het argu
ment dat de Duitsers vrijwel versla
gen waren. De tanks, die door een
Brits verkenningsvliegtuig kort voor
de landingen bij Arnhem werden ont
dekt, werden genegeerd - of er werd
'vastgesteld' dat het kartonnen na-
maak-voertuigen waren waar men
zich niets van aan hoefde te trekken.
Wat overblijft is een handvol 'alsen'.
Als, ondanks alle fouten, het XXXste
Britse legerkorps de opmars vanaf de
grens tot Arnhem binnen de geplande
48 uur zou hebben kunnen voltooien,
dan zou de operatie naar alle waar
schijnlijk nóg zijn gelukt.
Als het weer in Engeland even
stralend was gebleven als op 17 sep
tember zouden versterkingen en
voorraden de troepen eerder hebben
bereikt en dan zouden alle misreke
ningen wellicht geen rol van beteke
nis hebben gespeeld.
Als Eisenhower behalve zijn fiat ook
absolute voorrang aan Market Gar
den zou hebben gegeven - tijdelijk
ten koste van zijn eigen generaals -
dan zou de sprong hebben kunnen
lukken.
Maar zelfs als de operatie tot en
met Arnhem een succes was gewor
den - dan nog blijft de historicus zit
ten met de vraag of het geplande ver
volg uitvoerbaar zou zijn geweest:
een snelle opmars naar het hart van
Duitsland.
Het blijft koffiedik-kijken. Zou een
succes bij Arnhem tot de snelle be
vrijding van Nederland hebben ge
leid, en het grootste deel van de be
volking de afschuwelijke hongerwin
ter hebben bespaard? Of heeft Lou de
Jong gelijk als hij veronderstelt dat
de opmars naar West-Nederland na
een geslaagde Market Garden-opera
tie veel méér slachtoffers onder de
burgerbevolking zou hebben geëist
dan er uiteindelijk te betreuren wa
ren?
Vragen, waarop het antwoord nooit
meer kan worden gegeven.
