Overgrootvaders
an dinosaurus
ieten 'pootjes'
ichter in
interswijkse
'EMA.
V
Nederland broedplaats oeroude hagedissen
[iSPAG 4 SEPTEMBER 1984
PAGINA GIDS li
EXTRA
Schokland kun je de Nothosaurus zien lopen. Met enige verbeel-
ig, uiteraard. Poot voor poot zet hij zijn scherpgenagelde klauwen
aet zwemvliezen neer in de grijze klei. Al is zijn huidje honderden
:iiljoenen jaren oud: elk bobbeltje en plaatje is te zien en te bevoe
len.
uw kans in:
in dit nummer
is weer
Imaal f 1000,-
verstopt!
ILVERSUM 2
IILVERSUM 3
HILVERSUM 5
■gehad voor mensen
eerbied voor men-
I
organisatie-adviseur
In mij. Daarbij schopn
'atuurlijk ook tegen,
en van de kerk,
■ontkomt mijn generati]
lan. De kerk is niet - 0n
etjes te zeggen - ongJ
aan onze jeugd voort?
Ie dicteren geen
P", vervolgt hij, „maarL
[wel in. Het stuk is k]aa
ke kop, maar het zijn vil
Ie dagen nu, omdat
I stelling nog niet volle
Irealiseerd. O, u wilt wé
|die titel te zeggen heef?
offer... dat is natuurlijU
Iven zelf. We hebben
Ilaus, red.) geraadple
I die weet van geheirru™
[titels. Vrienden voncfe
jffer ook te kort, maai
dinnen niet. Wat moet ik
|r zeggen
adt men in Nederland
lan Decleir
et begint te komen. Door
beilijkheidsgraad van d e
die ik gebruik, wordt er
j land aandachtiger ge-
Erd en daarom spitser §e-
feerd. Bij ons zakken ze
[kkelijker onderuit, om-
denken, dat ze het toch
1 weten".
T47
door LAUR CROUZEN
ife.
Neen, de 'Notho' is nog
ien echte dinosauriër. Dat
in te mooi zijn. De in Win
terswijk in de Gelderse Ach-
ïrhoek gevonden 'Bas-
aardhagedis' maakt er aan-
ipraak op een van de voor-
aderen van de dinosauriërs
zijn. Deze zwemmende
tagedis, die meer dan an-
ierhalve meter lang werd, is
iet best te vergelijken met
zeehond onder de zoog-
ren. Met zijn krokodil-
achtige kop en zijn ge-
sïoomlijnd lijf voelde hij
ach in zijn element in laag
rater en modder.
En hoewel zijn resten al
meer dan 25 jaar geleden uit
kalksteen van een Win-
srswijkse groeve werden
gepeuterd, is het be-
angwekkende materiaal
pas nu voor iedereen te zien.
In de Noord-Oost-polder op
terp Middenbuurt van
het oude Zuiderzee-eiland
Schokland in de voormalige
S'ederlands Hervormde
die nu onderdeel is
van het Rijksmuseum
Schokland.
Kikkerland
220 miljoen jaar geleden
aren alleen Zuid-Holland
en Zeeland droog. De rest
van wat nu ons kikkerland
ls, was het toen nog veel
neer: een uitgestrekte mod-
strandvlakte, verge
ven van de schelp- en week-
Itoen. 19.02 Pim Jacobs' pla-
pala. 19.45 Hollywood Houle-
I. 20.03 Wim Koopmans in con-
I 21.02 De Tijdige Dood (1)
Ispelserie. 21.35 Even tussen- teren en een uitgebreide
22.02 AVRO's sportpanora-
I NOS: 23.07 Met het oog'op
Een. VARA: 00.02 Eipee-tyin,
I Groot licht. 05.02 Truck.
7.00 Nws. 7.11 Echo-kort.'7.li
I levende woord. 7.21 Echo (7.30
■en 8.30 Nws). 8.55 Postbus 900
p: 9.05 NOS-sportief. 9.24 Wa-
tanden. 9.30 Nws. KRO: 9.33 Als
par maar goed zit. 10.00 Zomer-
teten (10.30 Nws). 11.00 Oudet
den we allemaal (11.30 Nws)
Met Anne. 12.00 Kruispunt
Irh.voorl.: 12.16 Uitz. v.d. land-
w. NOS: 12.26 Meded. v. land-
luiinbouw. 12.30 Nws. KRO: 12.3(
13.00 Nws. 13.10 Echo-poli-
13.30 Nws. 13.33 Schoolradio
Nws. NOS: 14.33 Gelijke recn-
maar niet voor iedereen (5)
1 NOS-Ombudsman. 15.30 Nws
3 Een leven lang. TROS: lo.u
i)S nwsshow (16.00, 16.35, 17.®
|7.36 Aktua. 16.30, 17.30 en 1.8.0U
fe). PP: 18.20 Uitz. van de
n. Verb.: 18.30 Het voordeel van
ntenservice. 20.00 Nws. 20.w
zwaanezang, hoorspel. 20.31
ple. 21.00 Om het boek. Teleac
J) Let's swing, herh. les 5. 22 u
lerwijskunde (5). TROS: 22.»
22.40 De weg ligt open («1
het Radiofestival van
|lo. 23.55 Nws.
•collectie' kruipend en krioe
lend gebroed. Het nu hoge
[tosten des lands lag onder
je zeespiegel en was deel
m de Oer-Middellandse
!ee.
Dat was het milieu, waar-
I» een onvoorstelbare tijd
[{deden een hele reeks hage-
ïssenfamilies tot ontwikke
ling kwam en de biologische
Iteis legde voor de later
[verschijnende 'verschrikke-
'ijke hagedissen' alias dino-
[auriërs.
Verstild in grijze zeeklei
'vastgelegd in scherpe lij-
'n van afdrukken en ver
steende botten vormen de
verbrokkelde resten van die
Wrigerende wereld het on-
lerwerp van de expositie
Sauriërs van Oost-Neder-
"»d', die binnenkort door
twijfel. TROS: 19.00 TROS4 «s land op reis zal gaan.
fossielen, die duidelijk ma
ten dat ook het Nederland
tan de geologische Trias-
(eriode zijn duidelijke
wats heeft in de stamboom
Proeflokaal. De prijs winaars ,an de ,jjeren jjg nog steeds
het Radiofestival van Monte
'et meest van alle schepsels
jet de verbeelding spreken:
e dinosauriërs. Tot 19 sep-
ftiber is de tentoonstelling
te zien in het Museum
dokland van de Rijks-
voor de IJsselmeer-
'Iders aan de weg van Erts
«ar Nagele in de Noord-
jst-polder. Daarna ver-
"ekt het materiaal naar
•mhem en vervolgens
Jaarschijnlijk naar het Na-
-historisch Museum in
'aastricht, dat ook belang-
""ing heeft getoond. Met
7 0? Een goede** v°ndst van de Mosasau-
7.02 ten
heel uur nws. VARA: Van|
0-18.00 uur aktualiteiten rVJ
gen van de Dag. 7.03 Gesoac
ïrders. 9.03 In afwachtir
11.03 Doorloper. 12°3
n 3.14.03 Peter Holland. 16.03 LJ
ukkelijke vijftien. NOS: 1°£* II
avondspits. VARA: 19.02
heden. 20.02 Popkrant. 21 .w\
ondogs.
JS: 7.00 NWS. 7.UZ cas"
gen met Nico ter Linden W-
s). 9.00 Continu klassiek.
OS Concertzaal. 13.00 Nws. 13^
klassieke top tien. NCRV:
ïrnationaal orgelfestival
1984. Raphaëlkwartet met tv
t de Klerk, orgel: Werken v. 1
aga y Balzona en Soler- 1
"oemde soloconcerten: WeI\je
►jiszt. 16.00 In de schaduw van*»
issische) meesters. Werken V
fieyew. 16.45 Woord in ae rruv
NCRV: 20.00 Composities^
uch. A. Werken voor vioo
(1). B. Concert voor Marine,
lyiool en ork, in e kl.t., °P^ma:
Nidrei, op. 47. 21.30 Lltfr^,22S
blinde roeiers, ho°rsPeI-
rkorgelconcert door Hein n
tS: foM02ZeNwf igÏÏXSg festukken van de ten-
19.02 Bulletin in het M
^ns-Arabisch. 19.10 Bulle
_..i T->.,iio+in in Ilc ;i
J® 'n 1770 in de grotten van
j Sint Pietersberg was
Maastricht immers wereld-
fkd het startpunt voor de
afbeten jacht op de fossiele
["a-monsters. Aan het ten-
instellen van de fossiele
opdissen in Maastricht
«hen echter nog enkele fi-
J^nciële haken en ogen op
gebied van vervoer, ver
kering en andere bijko-
inde kosten. Laat 'Maas-
Jeht' de verzameling voor
*a'ze is, dan is de beurt aan
Konklijk Belgisch Insti-
W voor Natuurweten-
pen in Brussel, dat ook
ilangstelling getoond heeft.
Berbers. 19.20 Bulletini in
rks. 19.30 Bulletin in het bpa">»
Instelling in
I '5 fossiele
Schokland
plakken
'strandklei', waarin tot op de
millimeter nauwkeurig de
poot-afdrukken van de zo
genaamde Sauropterygiërs
(gevleugelde hagedissen) te
zien zijn. Zelfs het knobbeli
ge patroon van de huid van
de dieren is duidelijk her
kenbaar in negatieve af
druk, alsook in positief. De
pootafdruk van de dieren
droogde immers supersnel
in de zon en werd vervol
gens opgevuld met nieuw
kleiig materiaal. Tussen de
'pootjes' door is een sleep-
spoor te zien, dat wordt toe
geschreven aan de staart of
de staartpunt van de hage
dis. Aangevuld met stukken
kleistrand met krimpscheu-
ren en al versteend, zoals
modderig akkerland in een
hete zomer, kun je je nau
welijks een concretere voor
stelling maken van de die
renwereld anno 220 miljoen
jaar geleden.
Toch zijn de beroemde af
drukken maar secundair be
wijsmateriaal. Botten ko
men op de eerste plaats in de
paleontologie. In Schokland
is een bijzonder fraai fossiel
schedeltje van de Nothosau
rus te zien en een stuk kaak
been, dat tijdens het leven
van het dier brak en vervol
gens weer aangroeide. Con
servator W. Oosterhof is ook
bijzonder trots op een ver
steend uitwerpsel van een
van de vroegste Nederlandse
hagedissen. En op een stuk
gebit van een Placodus, een
dier dat uitgerust met een
vissestaart en keiharde
tand-elementen naar
schelpdieren dook. Een hals
wervel van de Tanystrop-
heus antiquus, oftewel de gi
raffehals-hagedis, is een an
der indrukwekkend bewijs
stuk. Rond deze overblijfsels
is met behulp van tekenin
gen, tentoongestelde tijd
schriftartikelen, een recon
structie in papier-maché
van een Nothosaurus en veel
informatie over het geologi
sche Trias-tijdperk een
compleet beeld van het Ne
derlandse hagedissenleven
uit de 'oertijd' opgebouwd.
Stamboom
De preciese verwantschap
met de dinosauriërs, die in
hetzelfde Trias aan hun op
mars begonnen en in het Ju-
ra-Tijdperk (200 tot 138 mil
joen jaar geleden en het
Krijt (138 tot 66 miljoen jaar
geleden) tot heersers van de
aarde uitgroeiden om ver
volgens plotseling uit te
sterven, is nog niet duide
lijk. De Britse dino-deskun-
dige dr. Alan Charig plaatst
de Nothosauriërs samen met
de Plesiosauriërs helemaal
aan de buitenkant van de
hagedissenstamboom. De
Plesiosaurussen groeiden in
Jura en Krijt uit tot enorme
zwemmende monsterhage
dissen;, de Notho-familie
bleef bescheidener van af
metingen, maar samen met
hun enorme achterneven, de
echte dinosauriërs legden
ook zij aan het einde van het
Krijt vrij snel en massaal
het loodje. Beide diersoor
ten, de Plesiosaurus en de
Nothosaurus, keerden als
hagedis terug naar het wa
ter, nadat hun voorouders
volgens de evolutie-leer via
kwastvinnige vissen en am-
phibieën als primitieve sala
manders de eerste echte
landdieren waren geworden.
Meer dan 90 procent van
wat er in Schokland en later
in Arnhem en Maastricht te
zien is, is het geduldige werk
van amateur-opgravers.
Bijna alle fossielen komen
uit de verzameling van de
Groenlose postkantoorhou
der H.W. Oosterink. Hij
kwam 15 jaar geleden in
contact met de geologie en
de 'opgraverij', toen hij in
een groeve langs de weg
naar Aalten in Overijssel op
een wandeling toevallig
haaietanden uit een bodem
laag haalde.
„Ik raakte zo in die dingen
geïnteresseerd, dat ik er
eerst allerlei populaire in
formatie over ging lezen. Zo
ben ik eigenlijk in de fossie-
(j- WÊÈÊÊÊ:
De Nothosaurus in zijn element: op het modderige strand van het Trias-tijdperk.
A
SS*
jmr
Een fossiel schedeltje van de Nothosaurus of Bastaardhagedis.
Een fossiel hagedis-uitwerpsel.
lenkunde thuis
zegt Oosterink.
geraakt,"
„In 1976 haalde ik in de
Winterswijkse Kalk- en
Steengroeve ten oosten van
Winterswijk op een enkele
middag honderden fossiele
afdrukken van hagedissoor
ten uit de wand van de groe
ve. Later bleek bij naslaan
van de litteratuur, dat pro
fessor F.J. Faber al in de
vijftiger jaren dezelfde za
ken ontdekt had. Maar op de
een of andere manier is dat
buiten vakkringen nooit be
kend geraakt. Nu heb ik op
het stuk van fossiele hage
dissen uitgebreide interna
tionale contacten in Frank
rijk, Engeland en West-
Duitsland. Bovendien is er
een uitstekende samenwer
king met de Universiteiten
in Groningen en Leiden. De
amateurs fungeren als de
verkennende veldwerkers
en als we iets belangrijks te
genkomen, worden de be
roepsgeologen erbij geroe
pen," aldus Oosterink.
„Bij onze Oosterburen en
ook in Oostenrijk zijn kom-
plete skeletten en nog veel
meer materiaal van de ha
gedissen uit de grond geko
men. Aan de hand daarvan
heeft men de Nederlandse
vondsten een soortnaam
kunnen geven. In Nederland
zijn maar twee plaatsen
waar je dergelijk oud mate
riaal kunt vinden: dat is
rond Maastricht in de krijt-
lagen van Zuid-Limburg en
in de groeven bij Winters
wijk waar door plooiing van
de aardlagen een Trias-laag
aan de oppervlakte komt. De
precieze vindplaats is de la
gere 'Muschelkalk' tussen
wat wij 'Keuper' en 'Bont
zandsteen' noemen."
Aan amateurs als H. W.
Oosterink is het voor een
groot deel te danken dat de
Nothosaurus en zijn aanver
wanten aan de stofnesten
van de officiële wetenschap
ontrukt zijn. Hem is dan ook
de door de gemeente Noord-
Oost-polder ingestelde geo
logische P. van der Lijn-on-
derscheiding toegekend.
Traditie
Ook de conservator van
Museum Schokland, W. Oos
terhof is oorspronkelijk als
amateur tussen de fossielen
verzeild geraakt. Iets van
die amateurtraditie wordt
verklaarbaar als Oosterhof
over de vindplaats praat;
„Iedereen kan in die groeve
terecht met zijn rugzakje. Er
zijn geen bordjes 'Verboden
Toegang' en de eigenaar laat
iedereen gewoon toe. Alleen
kan ik iedereen die er op de
bonnefooi komt, voorspellen,
dat hij niets vindt. Het gaat
namelijk om een afzettin-
genlaag van in totaal 35 me
ter en daarin bevat maar
een meter of zo de fossielen."
Grote vraag op dit terrein
is natuurlijk: wanneer en
waar worden er in Neder
land nu eens resten van ech
te dinosauriërs, de reusach
tige landhagedissen, gevon
den? Sauriër-expert en
veldwerker H. Oosterink:
„Dat kan alleen in Winters
wijk of bij Maastricht. In
Winterswijk is het probleem
dat de Jura- en Krijtlagen,
waarin elders enorme ske
letten zijn gevonden, niet
voorkomen. Die zijn in de
loop der tijden weggescho
ven door gletschers uit de
IJsstijden en verspoeld door
de weersinvloeden. Alleen in
de beken rond Winterswijk,
de Henxelse Beek, de Wil
linkbeek, de Ratumse Beek
worden verspreid nog Krij-
tresten aangetroffen. In
Maastricht stamt het Krijt
uit een binnenzee en bevat
dus alleen zeedieren, zoals
de Mosasaurus. Dat we ooit
reuzeskeletten van de enor
me hagedissen in Nederland
uit de grond zullen halen, zal
wel altijd een mooie droom
blijven."
Een deel van het steenharde gebit van de Placodont,
een reptiel dat jacht maakte op schelpdieren.
Zo zag de Placodont eruit helemaal uit in een getekende reconstructie.
II
