STUDIEG
WOENSDAG 6 JUN11984
EXTRA
Mandement: dertig jaar later
iH/OENSDAG 6 JU
SU vei
Shell helpt
Russische
landbouw
Egyptische
premier
overleden
Win een schit
Amerika met4
de Poolse
Bovendien kc
duizend guldek
Doe mee met
prive'szomerpri
festival! 16 wekei
5ESE
T47
30 mei 1954. De katholieken die op die dag hun zondags
plicht hadden vervuld - en dat deden ze in die tijd nog
trouw - konden na de Mis op het kerkplein een boekje ko
pen. Voor een kwartje. De grijs-groene kaft meldde: 'De
katholiek in het openbare leven van deze tijd'. Bisschop
pelijk Mandement 1954.
Op de laatste bladzijde stond: 'Gegeven te Utrecht 1
Mei van het Mariajaar 1954.Daaronder de namen van de
bisschoppen die het Hoogwaardig Episcopaat vormden.
De Jong en Alfrink van Utrecht, Lemmens van Roermond,
Huibers van Haarlem, Mutsaerts van 's Hertogenbosch,
Baeten van Breda en Hanssen van Roermond.
1 mei. Voor socialisten, tegen wie het Mandement zich
keerde, de Dag van de Arbeid.
Het Mandement - verordening, vermaan - bracht ver
rassing, verontwaardiging, vervreemding en verwijdering.
En vooral gewetensnood. Dertig jaar later.
De bisschoppen van toen zijn, op Kardinaal Alfrink na,
overleden. Na hen bestuurt nu een derde generatie bis
schoppen de Kerk van Nederland. De meesten van hen,
als een duidelijk vermaan, zo niet verwijt aan hun voor
gangers en aan de katholieken in dit land, door harde in
grepen van Rome op hun zetels geplaatst.
Het socialistische NVV en de katholieke KAB (NKV) zijn
al weer geruime tijd gefuseerd. Het erfdeel van de Katho
lieke Volks Partij is overgenomen door het CDA. Katholie
ken zijn lid van andere politieke partijen. Katholieken
stemmen in grote getale op andere politieke partijen. Dag
bladen hebben het 'door en voor katholiekengeschrapt.
De VARA kent problemen, maar niet omdat er geen katho
lieken lid van zijn of er niet naar luisteren en kijken. Ook
de socialistische pers - Het Vrije Volk voorop - raakte om
andere redenen in de problemen, maar de katholiek die er
nu op geabonneerd is, mag toch rekenen op een kerkelij
ke begrafenis.
Dertig jaar later.
De Katholieke Universiteit van Nijmegen is op zoek naar
haar identiteit. De KRO schrijft de K in een groter letterty
pe dan de R en de O. De PvdA-fractietop heeft geregeld
contact met de bisschoppen. De CDA-voorzitter is kwaad
als de kerken uitspraken doen over de kernraketten.
Dertig jaar later.
Is een verloren achterhoedegevecht voorgoed verloren
Is de grote K-familie definitief uiteen gevallen Zou een
Mandement nog mogelijk zijn
Door Max de Bok
"Wij blijven daarom van oordeel, dat het
voor een katholiek ongeoorloofd is lid te
zijn van socialistische verenigingen, zoals
het NVV en daarbij aangesloten verenigin
gen, of regelmatig socialistische vergade
ringen te bezoeken, regelmatig de socialisti
sche pers te lezen of regelmatig de VARA te
beluisteren.
Wij handhaven de bepaling, dat de Heilige Sa
cramenten moeten geweigerd worden - en als hij
zonder bekering sterft, ook de kerkelijke begrafe
nis - aan de katholiek, van wie bekend is dat hij lid
is van een socialistische vereniging, of dat hij, zon
der lid te zijn, toch geregeld socialistische geschrif
ten of bladen leest of socialistische vergaderingen
bijwoont."
Het was niet alleen deze
passage uit het Mandement
die de aandacht trok. Ten
slotte was dit een bevesti
ging van een al sinds 1946
geldend verbod. Veel sterker
aandacht nog kreeg de pas
sage over het lidmaatschap
van katholieken van de Par
tij van de Arbeid.
„Dierbare gelovigen, wel
ke subjectief goede bedoe
lingen enkele katholieken
ook mogen hebben bewogen
om aan de z. g. doorbraak
mee te doen, uw bisschoppen
zijn van mening dat dit niet
de weg is om de maatschap
pij in christelijke geest op te
bouwen en de door Paus
Pius XI zo noodzakelijk
geachte hervorming der ze
den door te voeren. Zij me
nen, dat het onverantwoord
is deze weg te gaan."
Een verbod op het lid
maatschap van de PvdA
stond nog in het laatste ont
werp van het Mandement.
Door ingrijpen van Haar
lems bisschop Huibers is dat
verbod kort voor de publi-
katie geschrapt.
Sancties tegen het lid
maatschap van de PvdA
vaardigden de bisschoppen
niet uit. "Enerzijds omdat
het hier een betrekkelijk
kleine groep betreft, die bo
vendien ook zonder sancties
duidelijk kan weten wat de
Bisschoppen bedoelen, en
anderzijds uit een bijzonde
re reserve, die zij willen in
acht nemen tegenover het
gebruik van politieke vrij
heid, en uit grote bezorgd
heid voor het zieleheil van
hen, die tot nog toe aan Ons
bisschoppelijk vermaan
geen gehoor gegeven heb
ben, en van Wie wij hopen
dat zij thans ons woord zul
len willen verstaan. Wij ver
trouwen dat het voor ieder
duidelijk zal zijn, wat de
Bisschoppen bedoelen en
vragen."
Politiek
Was hier sprake van op
rechte bezorgdheid van
KERKleiders om het uiteen
vallen van het katholieke
volksdeel, of speelden er in
hun opstelling puur POLI
TIEKE motieven mee
Hoe stonden de partijpoli
tieke zaken ervoor in 1954
Bij de Kamerverkiezingen
van 1952 was de KVP van
31,04% van de stemmen in
1948 teruggevallen tot
28,67 De PvdA was geste
gen van 25,61 tot 28,97 en
werd daarmee voor het eerst
de grootste partij. Bij de
Statenverkiezingen van 1954,
tien dagen voor de datum
waarop de bisschoppen hun
herderlijk vermaan dateer-
Beroering
Het Mandement bracht
grote beroering. De verbo
den en geboden trokken de
aandacht weg van het veel
omvangrijker pastorale deel
van het Mandement. In een
terugblik zou het onrecht
vaardig zijn te doen alsof
het Mandement niet meer te
bieden had. Bijna de helft
van de 20.000 woorden tel
lende tekst was gewijd aan
de 'Grootse taak op sociaal
terrein'. De bisschoppen be
pleitten samenwerking van
katholieken met anderen, er
PvdA-er mr. Burger destijds een spraakmakende
opponent van de bisschoppen om hun mandement.
- FOTO ARCHIEF DE STEM
Twintig jaar na het
Mandement: de
socialistische leider drs.
J. den Uyl prijst
kardinaal Alfrink.
- FOTO ANP
Oud-KVP-leider Romme.
Mandement
onbedoeld breekijzer
naar emancipatie
- FOTO ARCHIEF DE STEM
den, herstelde de KVP zich
naar 31,5%, maar ook de
winst van de PvdA steeg
naar 29,4 Er heerste diepe
bezorgdheid in KVP-kring.
Welter had zich, vanwege de
Indië politiek, afgescheiden;
sinds de oprichting van de
PvdA (februari 1946) deed
ook de 'doorbraak' van zich
spreken. Katholieken en
mensen van protestants-
christelijke huize kozen voor
de socialisten. Niet alleen in
de beslotenheid van het
stemhokje, ook openlijk. En
kele namen: de katholieken
Ruygers, Willems, Tans, van
Lier, Daams; de protestan
ten Van Walsum, Buskes,
Lieftinck.
Het land werd bestuurd
door het tweede Kabinet-
Drees, de brede basis van
PvdA, KVP, ARP en CHU.
De vrees voor het verlies
aan invloed van de KVP, de
angst dat de doorbraak in de
politiek zou slagen en een
olievlekwerking zou hebben
op andere katholieke maat
schappelijke verbanden, zo
als de vakbeweging, de pers,
de omroep, heeft de bis
schoppen tot hun vermaan
gebracht.
Maar een verbod op het
lidmaatschap van de PvdA,
dat ging de bisschoppen uit
eindelijk toch te ver. Onge
twijfeld zullen zij vertrouwd
hebben dat de schaapjes
zouden terugkeren, wanneer
het kerkelijk gezag zo dui
delijk had gesproken. Maar
zij moeten ook beseft hebben
welke gevolgen een verbod
zou kunnen hebben op de
samenwerking tussen KVP
en PvdA in het kabinet-
Drees. Die samenwerking -
we zitten dan nog volop in
de opbouw van een door de
oorlog geteisterd land - wil
de de bisschoppen niet in de
waagschaal stellen. Boven
dien lokte hen een samen
gaan van katholieken en li
beralen zeker niet. In het
Mandement oordeelden zij:
„Katholicisme en Liberalis
me in zijn huidige vorm zijn
onverenigbaar".
Kardinaal J. de Jong.
was in hun redenering al
een zekere hang naar een
meer open katholicisme her
kenbaar. Maar samenwer
king en openheid vanuit een
hechte eenheid. Talloze zin
nen uit het Mandement be
wijzen dat.
„Wanneer wij meer in de
diepte willen werken, moe
ten wij toch de ui terlij ke ge
lederen niet verzwakken."
„Wij willen en moeten ook
van harte samenwerken met
allen die waarlijk het goede
van de gemeenschap beogen.
Niet dus de afzijdigheid of
het isolement is ons ideaal,
maar wel kracht door een
heid. Hoe hechter onze een
heid is, des te meer mogen
en kunnen wij openstaan
voor samenwerking."
Het mandement houdt
echter ook bij herlezing een
tweeslachtig karakter. De
eenheid is het hoogste goed,
de openheid wordt daaraan
ondergeschikt gemaakt. Dat
beeld wordt des te sterker
wanneer de bisschoppen te
gen het einde van hun
schrijven 'de vijanden' van
de katholieke leer, van het
katholieke organisatieleven
opsommen. Liberalisme, so
cialisme, humanisme, bond
voor seksuele hervorming,
communisme, NVV, VARA,
EenheidsVakBeweging,
PvdA. Zij allen krijgen hun
plaats onder de algemene
aanduiding 'Onchristelijke
Stromingen'.
FOTO CINETEX
In een van die onchriste
lijke stromingen was een
voorhoede van katholieken
werkzaam. Zij, de katholie
ke leden van de PvdA, had
den zich verenigd in de Ka
tholieke Werkgemeenschap.
Uit de verzetsgroepen
Christophoor en Je Main-
tiendrai hadden zij het ide
aal van vervagende en ver
dwijnende grenzen meege
bracht. Het moest mogelijk
zijn mensen vanuit verschil
lende levenbeschouwelijke
achtergronden te verenigen
op een zelfde politiek pro
gramma. Zij kozen voor het
programma van de socialis
ten, dat in hun opvatting het
meest hun visie op de in
richting van de samenleving
nabij kwam.
Deze mensen ervoeren het
Mandement als een vuist
slag in hun gezicht. Sommi
gen van hen waren al te vo
ren door bisschoppen of an
dere hoge geestelijken onder
druk gezet om terug te keren
in het katholieke kamp. Die
druk werd groter na de pu-
blikatie van het Mande
ment.
Tans verspeelde het
leraarschap aan een katho
lieke gymnasium in Maas
tricht. KVP-leider Romme
schreef via de abt van Slan
genburg (een zwager van
Willems) een brief aan de
vier katholieke leden van de
PvdA-fractie. Op voorwaar
de dat zij de PvdA vaarwel
zouden zeggen zou Romme
hen wel aan een baan hel
pen. 'Functies in het buiten
land zouden mij het meest
aangewezen en aantrekke
lijk lijken', liet hij weten.
Iemands bekering vragen en
hem, na bekering alsnog
verbannen, cynischer kan
het niet. Het viertal vond
Romme's voorstel noch aan
gewezen, noch aantrekkelijk
en vertrouwde de brief aan
de archieven toe.
Stormen
De stormen gingen hoog.
Op 8 juni reageerde de PvdA
met wat wel eens het rode
tegen-Mandement is ge
noemd. „Indien voor een zo
grote groep als het rooms-
katholieke volksdeel richt
lijnen worden gegeven voor
het maatschappelijke en
staatkundige leven op een
wijze zoals thans is geschied,
dan brengt dit gevolgen met
zich mee voor de structuur
van de gehele Nederlandse
samenleving. Wanneer
daarbij het episcopaat uit
spraken doet, die het wezen
der partijvorming raken,
dan is daarmee een punt in
de discussie gebracht, dat
niet alleen de katholieken,
doch iedere burger aan
gaat." Een maand later
zaagde een nationale kader
dag, met Ruygers, Drees en
Burger als sprekers, van dik
hout planken.
Het NVV verbrak de sa
menwerking met KAB en
CNV. Gesprekken van Ruy
gers en Willems met bis
schop Huibers leidden tot
niets. Op 22 februari 1955 zei
Willems tot het congres van
de PvdA: „Onze plaats is en
blijft in de PvdA. Ons uit
treden zou de verhouding
tussen katholiek en niet-ka-
tholiek voor lange tijd ver
giftigen. Beslissend is voor
ons geweest dat wij er in ge
weten van overtuigd zijn,
dat de doorbraak zoals deze
belichaamd is in de PvdA
een betere weg is dan het
confessionele partijsys
teem."
Het mandement trok
diepe en pijnlijke scheidslij
nen. Gemeenteraden wei
gerden of schrapten subsi
dies voor katholieke organi
saties. Al lang vanzelfspre
kende vormen van samen
werking werden verbroken
of kwamen onder spanning
te staan.
Maar de verontwaardi
ging, het uiterlijk verzet eb
de weg. Het werd stil rond
het Mandement. Binnenska
mers echter kwam overleg
op gang. Kon de aangerichte
schade hersteld worden en
zo ja hoe
DRIE JAAR LA
TER.
Oud KAB-voorzitter De
Bruyn brengt de NVV'ers
Oosterhuis en Roemers in
Een nog jonge kardinaal Alfrink.
contact met Alfrink. Dat
leidt tot herstel van de sa
menwerking tussen NVV,
KAB en CNV.
ELF JAAR LATER.
De bisschoppen trekken in
een officiële verklaring de
verbodsbepalingen tegen het
NW (met name in de ver
klaring genoemd, maar zij
geldt ook voor andere ver
boden organisaties) en de
sancties in. „Vlag uit op een
historische dag, een grie
vend onrecht weggenomen
schreef NW-voorzitter
Roemers.
VIJFTIEN JAAR
LATER.
De Katholieke Werkge
meenschap in de PvdA
wordt opgeheven. Bisschop
Bluyssen van Den Bosch
vertegenwoordigt het epis
copaat. Een kerkelijke be
grafenis. Laatste KWG-
voorzitter Frits Daams:
"Mede dank zij de KWG is
de doorbraak in beginsel ge
slaagd, zij het niet kwanti
tatief."
TWINTIG JAAR
LATER.
De socialistische minis
ter-president Den Uyl prijst
bij diens vijftigjarig pries
terfeest kardinaal Alfrink
als „een van de leiders van
de vernieuwingsgezinden in
de kerk, een leider die ge
tuigd heeft van het inzicht
dat de tijd van het isolement
voorbij is. Hij looft de wijze
waarop Alfrink „bij uitstek
leiding wist te geven aan de
ontwikkelingen van het
Mandement naar de oecu
mene en de dienst aan de
wereld nu - een proces van
emancipatie en bevrijding,
niet alleen voor de katholie
ke volksgemeenschap maar
voor ons hele volk."
„Hebben Wij vruchtbaar
werk gedaan met dit te
schrijvem, dierbare gelovi
gen Zullen onze leringen
en richtlijnen door u gevolgd
en de daarin vervatte idea
len door u verwezenlijkt
worden 7"
Het antwoord op deze bij
na -slotzinnen van het Man
dement valt op te maken uit
de ontwikkelingen nadien.
De Nijmeegse hoogleraar
Rogier, een van de actiefste
critici van het Mandement,
oordeelde in 1973: „Zelden
zal een bisschoppelijke lei
draad vooor het openbare
leven zo spoedig door de
evolutie van de tijd achter
haald en - om zo te zeggen -
weggespoeld zijn als het
Mandement van 1954."
Het Mandement heeft in
de ontwikkelingen van het
katholicisme in Nederland
een breekijzerfunctie ver
vuld. De ontkerstening, de
geloofsafval, de ontkerkelij
king, de ontzuiling zijn in
versneld tempo doorgegaan.
Deuren en ramen gingen
wijd open. Het 'aggiorna-
mento' van Johannes XXIII
Een van de bekendste
doorbraak-katholieken
was de latere PvdA-
voorzitter J. Tans.
- FOTO ANP
viel hier in zeer vruchtbare
aarde. Het Mandement wees
vele katholieken de weg
naar emancipatie.
DERTIG JAAR LA
TER.
Wanneer de aartsbisschop
spreekt over de noodzaak
leerkrachten te selecteren op
katholiciteit, wordt openlijk
gevraagd welke katholiciteit
hij bedoelt. Wanneer een be
zoek van de paus wordt aan
gekondigd, nemen katholie
ken daar openlijk afstand
van.
Herlezing van een passage
uit het Mandement brengt
de kwalificatie 'visionair' in
beeld. „Wanneer katholie
ken onder elkander ver
schillen, leidt dit gemakke
lijk tot onenigheid en twist.
Maar wanneer leiders twis
ten, hoe zal dat - als de maat
wordt overschreden en de
zin voor eenheid niet be
waard blijft - geen nadelige
invloed hebben op de volg
zaamheid van de eenvoudige
katholieken en hoe be
vreemdend zal het werken
op mensen die staan buiten
ons geloof
De ene grote K-familie is
niet meer. Het Mandement
was al een achterhoedege
vecht dat, paradoxaal ge
noeg, het verzet van enkelen
tegen aantasting van geeste
lijke en politieke vrijheid tot
een voorhoedegevecht
maakte.
Zou een Mandement nog
mogelijk zijn Bij zijn af
scheid deze week toelating
van gelovigen maar juist
uitnodigend zijn voor ieder
die zijn geloof vorm wil ge
ven."
Daarmee zei hij niets over
de mogelijkheid van een
Mandement, wel over de on
wenselijkheid ervan.
Mochten de bisschoppen
er niettemin toch nog eens
over denken, eens te meer
gelden in deze tijd de woor
den van de Nijmeegse histo
ricus Rogier: „Het met het
bisschoppelijk woord 'n
substantie eens te zijn im
pliceert immers nog ge®11
vreugde over het uitspreken
ervan en ook hij, die niet
twijfelt aan het recht der
bisschoppen om te interve
niëren, behoeft er nog niet
blij om te zijn, dat zij van dn
recht gebruik hebben ge'
maakt."
MOSKOU (AFP) - De S
Unie heeft het Amerik
voorstel verworpen om i
derhandelen over een ak
wt afzien van het gebrui
geweld in Europa.
pit initiatiel is bedoel
tegenwerkende ho
van de VS en de NAVO t»
hullen. Het voorstel,
maandag door president
.an werd gedaan in het
parlement, draagt een
junctureel karakter, zo z
Sovjetpersbureau Tass.
Ook bepaalde Reagan
gens Tass, dat een der
Eu
kot
LONDEN (UPI) - She
International Petri
leum, onderdeel van
Koninklijke/Shell
Groep, heeft met h
Russische minister
van landbouw een s:
menwerkingsovereen
komst ondertekend, zo
in Londen bekendgi
maakt.
Volgens Tearlach M:
cLean, directeur va
Shell Agrochemical D
vision, gaat het om ee
belangrijke doorbraa
van Shell op de Russ
sche markt en kan
verkoop van landbouw
chemicaliën aan
Sowjet-Unie de komei
de jaren verdubbele
Voor hoeveel Shell
het ogenblik levert wi
de MacLean niet kwijt.
CAIRO (UPI) - De Egyptl
premier, Fuad Mohieddi
gisteren op 58-jarige le<
overleden. Doodsoorzaa
vermoedelijk een hartaan
Premier Mohieddin,
gezondheid had geleden c
de spanning van de jo:
verkiezingscampagne,
°P zijn bureau in elkaar
werd naar het legerhosi
Maadi vervoerd, maar a
konden slechts de dood co:
teren.
De 62-jarige generaal
mal Hassan Ali is na het
lijden van de Egyptische
mier benoemd tot premii
mterim. Hassan Ali was
Premier en minister van
tenlandse zaken sinds 198(
