lang
IJeT sneeuwbaleffect van de
befaamde anjerrevolutie in
Portugal gaf niemand de tijd
tot consolidatie, de revolutie
was plotseling uitgeraasd en
verkreeg - kleine wonder -
ANJERREVOLUTIE KIEM VOOR STABIELE DEMOCRATIE
GASUNIE-TOPMAN KARDAUN:
7ATERDAG 21 APRIL 1984
W3
eenheid en sterkte. Zij
onderging het natuurlijke
rottingsproces en wat
overbleef was één van de
kiemen voor de democratie,
die zich tien jaar na het begin
van de revolutie, 25 april 1974,
stevig geankerd weet in een
redelijk stabiele regering van
socialisten en (liberale)
sociaal-democraten.
0<
OK in dit gesprek ter gelegenheid van zijn
vertrek bij de Gasunie blijft Ir. Kardaun een
vurig pleitbezorger van de marktwaarde
filosofie. Een redenering die tot de slotsom leidt
dat het aardgas bij de mensen thuis nog een
dubbeltje te goedkoop is. De Gasunie heeft het
niet gemakkelijk met het aan de man brengen
van die prijsbenadering. Kardaun: „De man in
de straat luistert natuurlijk eerder naar de
mensen die pleiten voor een lagere prijsf
1 Marktwaarde
Kwijt raken
Wending
Flexibiliteit
Interesse
Russen
Politiek
Niet moeilijk
m
Door Bert van Velzen
s het er op aankomt zijn
rschrikkelijk bang. Van gej
lsel in het donker. Van
herpgetande harige beestji
e omhoog klimmen langs
jpen van de broek en die
et een natte, koude neus
tar prooi zoeken. Van hon-
•n, als we cynofoben zijn.
in spinnen of muizen. Van
ote hoogten, met name de
nden daarvan, of van enge
krompen ruimten. Defobil
soms panische, irrationele
igst voor denkbeeldige
imp spoed is universeel.
;n vooraanstaande Britse
ticus, zo lees ik in een essa
ter fobiën in Newsweek,
urft de badkuip niet te iatei
eglopen. Iemand anders
ioet de stop er uittrekken. ft]
et Margaret Thatcher, die
ch in het hoofd gehaald het
at er uit de afvoerpijp een
zersterk, klam handje zal n
Ijzen om haar griezelig te
rijpen? Nee, ik denk dat zij
astberaden is en te goed ge-
■hoold in de chemie, om ziel
i een afvoerpijpfobie te late
erstrikken. Zal het Michael
'oot zijn die in paniek raakt
ij het aanschouwen van het
warte gat naar de riolen we-
eld? En valt wellicht daar-
oor te verklaren dat de oud
abourleider er altijd zo ge.
chrokken of ongewassen uit-|
ag? Het raadsel zal nog op
ontknoping moeten wachte;
oant ook met hunfobiënd
te Britten buitengewoon ge-
teimzinnig. Er zijn brontofo-
ten die geestelijke kwellingt
mdergaan als het dondert,
•laustrofoben die krankzinni
tan angst kunnen worden al
:e zijn op gesloten in een kast
>n agorafoben, die het huis
aiet uit durven,
hoogtevrees, watervrees, diei
tevreeszijn de huis-luin-en-
'ceukenfobien. Mensen kun
nen bang zijn van tunnels,
van hangbruggen, van bacte
riën en van vogels. Er is enfc
bie bekend van een mevrout
die volledig van haar stuk
raakt bij het aanschouwen
van een driepotige kruk. Zij
een Engelse. Uit Amerika,
waar een op de negen doIimis]
senen door een fobie loordtji
kweld, komt het verhaal aan)
Marjorie, die dankzij een zet
ernstige vorm van agorafobi
31 jaar in het flatje in Wash
ington gevangen heeft gezet
in het net van haar vrees, lm
die tijd is zij drie keer de
straat op geweest; de derde
keer om een ijsje te gaan ko-|
pen voor een inwonende
vriendin, die stervende was
aan kanker. Marjorie is gem]
zen, want de wetenschap
schrijdt voort en men hoeft ii
de slag tegen een fobie niet
langer meer in psychothera
peutische tienjarenplannen
denken. Sommige fobiën lij
ken onschuldig, zoals de spat
hetti-fobie, de krekel-fobie
krekel leegt als een wrede
waakhond verscholen achtt
de grassprieten voor het hm
zodat jeer niet uit durft) of
spinnevrees maar het is na
tuurljk bittere ernst als de
spagetti, de krekel en de spil
de zelfde paniek blijken te
kunnen veroorzaken als py
thons en tirannosaurussen.
Het blijkt dat president Ro
nald Reagan aan dezelfde fo
bie heeft geleden als B A. Bai
racus, de zwarte Hercules vat
het A Team. Aerofobie, vlieg-
vrees. Reagan is er overheen
gekomen toen hij gouvernet
van Californië wilde wordei
want als je niet wil vliegen
kom je in Amerika nergens
zijn vrachtwagenchauffeurs
die met de handen aan het
stuur geketend over hang
bruggen rijden, bevreesd als,
zijn om midden op de brugu]
de cabine te stappen en een
duik te nemen over de raili'
In Amerika wordt er openM
tig over gepraat en deze tot'1,
tiger jaren worden zelfs 'hd
tijdperk van de fobie' ge
noemd. De fobie, zeggen de 9
leerden, is vrees die in de sp«
gel kijkt. Het is een nogales1
centrisch fenomeen: mensen;
die zo bang zijn van de li/'®
zij hun leven lang trap pen1
pen zullen hun kinderen me
uit de lift sleuren. Huisgen0'
ten van de Britse politicusat
de stop niet uit het bad dun
te trekken mogen zich wel
de daaraan verbonden gew
blootstellen. Dat de wereld
een zijden draad hangt hee.
er inmiddels nauwelijks t«
geleid dat legioenen mense
slachtoffers van de zijden
draad-fobie, op hun tenen
gaan lopen of weigeren te
eten, omdat door hun ge-
wichtstoename de draad u
licht zou kunnen knapPe"'
Hoort de vrees voor kernb
men ook tot de fobieën? n
doet er weinig toe, want :t
hersenhoek waar de fobie6
huizen bestaat er totaal ge I
onderscheid tussen bom, \.l
of sliert spaghetti. In Ame
is de fobie, na alcoholisme
grootste probleem in de
geestelijke volksgezondn
geworden. Misschien zi)n-
bieën wel de straalmotor
de mens naar de kroeg a 1
Harige beestjes, dat soort 1
gen.
Portugal kwijnt
niet meer weg
in mat verdriet
Door Anton Theunissen
Plotseling, alsof de trage gol
ven van de Taag door magi
sche krachten werden be
roerd, kwam de Portugese re
volutie, met vrijheid, betogin
gen, discussies, vrede, zang en
anjers.
Zij was wanordelijk en onstuimig,
er school een soort duistere vreugde
in de aanblik van zoveel chaos. Zij
was niet in te tomen door de mensen
die haar ontketenden of dachten haar
kalme koers te hebben uitgestippeld.
De revolutie, roekeloos in gang gezet
door een handjevol militairen, be
smette alles met haar verwarde, on
voorziene, verrassende creativiteit.
Binnen één jaar veranderde een inge
dommelde samenleving met een vijf
tig jaar oude dictatuur irTeen gisten
de gemeenschap, waarin de taaie
structuren verpulverden onder de
golven van het nieuwe, de onbeperkte
vrijheid. En haastig, op soms woeste
dan weer milde maat van jonge kapi
teins en majoors, opgezweept door het
onuitputtelijke elan van de jeugd, be
gon zich het kaf van het koren te
scheiden.
De hoogmoedigen en profiteurs, die
zich bij iedere omwenteling in een
nieuw jasje steken, vielen van hun
troon of werden simpel aan de kant
gezet. De bruisende kracht van de re
volutie - de breuk met het verleden
van onderdrukking en mensenvre-
tende smerige oorlogen in de koloniën
van Afrika - liet weinig heel van
mensen, zoals de communisten, die
een fanatiek spel om de macht wilden
spelen om als nieuwe potentaten over_
te blijven.
„Jij bent de wereld aan het verande
ren. Ken jij het einde van deze weg?".
Zo werd tien jaar geleden in Portugal
geprobeerd je deelnemer in plaats
Portugal in jubelstemming: Soares en zijn socialistische medestrijders betogen in Lissabon aan de vooravond
van de algemene verkiezingen in 1975. - foto archief de stem
van toeschouwer te maken bij de re
volutie. Veel jonge intellectuelen, te
leurgesteld in het uiteindelijke resul
taat van de gistingen in de zestiger
jaren, omhelsden de Portugese revo
lutie met bijna religieuze intensiteit.
Ergens toch en ooit moest die samen
leving van menselijk geluk zonder
uitbuiting en onderdrukking er ko
men? In Portugal dan maar!
Als reporter in de revolutie ge
dropt, geloofde hij lange tijd dat de
Portugese deelnemers, ondergebracht
in honderden partijen met kleurrijke
namen, inclusief de in het verzet te
gen Salazar en Caetano geharde com
munisten het 'menselijk gelaat' zou
den tonen, dat westerse progressie ven
in geen enkele proletarische staat
vermochten te ontwaren. De linksen
in Portugal waren anders, was het
credo van veel verslaggevers. Na
tuurlijk waren die niet anders. Het
zeer verdeelde links kwam al snel
met het versleten cliché, dat het be
tuttelen en vooral sturen van de mas
sa's diende om informatie te centrali
seren en naar de top te kanaliseren.
En ook daar, vooral bij communisten
en aanverante groeperingen, ontdek
te je de eeuwige overtuiging, dat de
partij beter is dan de massa's. Geluk
kig werd de oude stalinistische 'vos'
Alvaro Cunhal tijdig een halt toege
roepen.
Terwijl de revolutie ons was gepre
senteerd als een verheven gebeurte
nis zonder fouten of gebreken, werd
Het sprookje van de anjerrevolutie in 1974: verbroedering tussen bevol
king en militairen. - foto archief de stem
ze nu iets kwetsbaars en scheef. Toch
bleef je haar lange tijd verdedigen
omdat de gedachte aan een alterna
tief (terugkeer van de oude reactie,
hetgeen maar net niet lukte) nog er
ger was. Maar langzaam ging je de
buitensporige demagogie van sommi
ge mensen in de macht haten, evenals
het apocalyptische geklets van rechts
en het ideologische gezwets van links,
gauchisten en anarchisten.
Toch bleef de creativiteit zeer lang
in de straten; majoor Otelo, de latere
zondebok van de revolutie, stal avond
in avond uit de show in het centrum
van Lissabon, waar 'het geluk onder
stenen lag' en 'het verziekte, reactio
naire fadogezwijmel de Portugezen
karakterloos had gemaakt'.
De balans tien jaar na de Portugese
revolutie, die het westen volledig ver
raste, is in grote lijnen positief te noe
men.
Allereerst in geo-politieke termen:
Plotseling sneuvelden er geen Portu
gese jongens meer op vreemde bo
dem, in Angola, Mózambique en Gui-
nee-Bissao, uitgemergelde landen, die
in sneltreinvaart hun onafhankelijk
heid kregen opgedrongen, overigens
met alle nare gevolgen voor die lan
den vandien. Portugal was helemaal
vastgelopen, tijd om variaties te be
denken voor de overgang naar de on
afhankelijkheid in die landen was er
niet. De Portugezen wilden er weg,
wilden van de vrijheid thuis genieten
en wilden vrijheid voor de Angolezen
en Mozambikanen.
Portugal is, met westerse ogen be
zien, weer een respectabele en be
trouwbare natie geworden, die bui
tengewoon haar best doet om in de
grote Europese klas te mogen zitten,
De politieke partijen, lange tijd vech
tend om de macht en de baantjes,
zwalkend van links, midden en rechts
en terug, lijken een beetje tot rust te
komen. Portugal versleet sinds de re
volutie meer dan tien regeringen,
maar onder leiding van de socialist
Mario Soares, deze vechter van het
eerste uur overleefde als een van de
weinigen alle woelingen, wordt in
Portugal orde op zaken gesteld. De
'verworvenheden van de revolutie',
de nationalisaties, de van rijke land
eigenaren afgepakte landbouwgron
den, de tekst in 'linkse grondwet',
worden door Soares pas gemaakt
voor kapitalistische Europese snit,
want Portugal zal en moet in het
Europese gareel gaan lopen.
In menselijke termen heeft de re
volutie allereerst de vrijheid ge
bracht, de mensen kunnen weer zeg
gen wat ze willen zonder de kans te
lopen op een "'zwarte lijst' te komen,
die de Portugees onder de fascistische
dictatuur beroofde van bijna alle mo
gelijkheden, behalve de vlucht naar
de rijke landen van Europa. De vrij
heid heeft Alvaro en Maria Modaal
materieel niet veel opgeleverd. Zij
moeten het nog doen met gemiddeld
een vijfhonderd gulden in de maand,
maar de economische situatie is aan
het verbeteren en er is enige hoop op
betere tijden.
Klaprozen en licht paarse olaias ver
kondigen de weelderige lente op de
vlakten van de Alentej o, het Portuge
se landbouwgebied ten zuiden van de
Taag.
Woensdag aanstaande zal het
prachtige lied 'Grandola, villa more-
na', op 25 april 1974 het sein voor het
begin van de staatsgreep, weer te ho
ren zijn op de Portugese radiosta
tions. In de vlakten van de Alentejo,
in het zonnige Lissabon, in het slape
rige Evora en in de wijnstreken van
de Douro. Zonder omlijsting van
bloemen en anjers deze keer.
Maar de vrijheid, waar het tien
jaar geleden allemaal om begonnen
was, is gebleven. En voor het eerst
sinds eeuwen is er het perspectief, dat
Portugal naar de dichtregel van Luiz
de Camoes uit zijn heldenepos Os Lu-
siadas (1572) 'niet kwijnt in somber,
mat en lang verdriet'.
Door Louis van de Geijn
„Kaland kan zijn gas nérgens
anders goedkoper krijgen dan
bij ons. Zegt hij: Noorwegen
of Rusland? Beste heer Ka-
land, ik zie je dat doen!".
Onwillekeurig is hoofddirecteur
ir. G. Kardaun van de Gasunie over
onze hoofden heen Vegin-voorzitter
A.J. Kaland gaan toespreken, de
voorman van de gasbedrijven met
wie hij al jaren twist over de gasprij-
zen.
Ir. Kardaun gaat verder; „Hoe is
het momenteel? Als jij zegt: het is nu
zomer, ik heb geen gas nodig, dan
draaien wij de kraan dicht. Met mij
heb je geen verplichtingen van 'take
or pay'. Bovendien: die buitenlandse
firma levert gas voor een beperkt
aantal jaren. Jij hebt gas 'voor de
eeuwigheid'. Wie anders geeft jou
zulke zekerheid voor langere ter
mijn? Goede vriend, waar praat gij
over?
De vraag luidde of het gas niet wat
goedkoper kan. Nee dus. Kardaun
gaat er nog eens recht voor zitten:
„Het gas is van ons, Nederlanders.
Als iemand dat wil gebruiken, graag,
want daardoor krijgt het in feite pas
zijn waarde. Prima. Mag best. Als hij
de waarde die hij uit dat gezamenlij
ke bezit haalt, maar weer in de pot
doet, dan blijven we allemaal even
I rijk".
„Hoe men die opbrengst verdeelt,
I dat is iets anders. Belasting- en inko-
mensbeleid, dat zijn onze zaken niet.
i Sommige mensen denken dat wij er
op uit zijn zo veel mogelijk geld bin-
nen te schrapen voor de (jverheid. Dat
is niet zo. Maar we moeten er de prijs
voor vragen die het waard is. Anders
I wordt het verkwist.
Provisiekast nog boordevol
De prijs die het waard is. Dat was
van meet af aan één van de belang
rijkste bestanddelen van het Neder
landse aardgasbeleid. De gasreserve
zou zodanig moeten worden gebruikt,
dat er voor de Nederlandse gemeen
schap een zo hoog mogelijk nut uit
zou komen. Een ander hoofdpunt van
beleid was de energievoorziening
over langere termijn te verzekeren.
Met die twee opdrachten trad in
1975 ook Ir. G. Kardaun, tot dan ko-
lenchemicus bij DSM, aan als hoofd
directeur van de Gasunie. Toch lagen
de kaarten toen al weer heel anders
dan in de eerste periode van het Ne
derlandse aardgas.
Toen de Nederlandse Aardolie
maatschappij in 1959 bij Slochteren
aardgas aanboorde, bedroeg het gas
verbruik in Nederland nauwelijks
een miljard kubieke meter per jaar.
De enorme reserve, die onder de Gro
ningse bodem bleek te zitten (en
waarvan de omvang pas in de loop
van de jaren bekend werd) was bij
dat verbruik voldoende voor een paar
duizend jaar.
Ir. Kardaun: „Kernenergie kwam
er aan. Er was ruim voldoende aan
bod van energie in de wereld. De olie
prijzen daalden elk jaar. De gedachte
was: Als je niet zorgt dat je binnen
dertig jaar een groot deel van dat
aardgas aan de man hebt gebracht,
zal het moeilijk worden. Volgens de
afzetplannen van toen zouden we nog
de helft over hebben gehouden. Dat
moest dan maar worden geëxpor
teerd: je moest het kwijt zien te ra
ken".
Nog voordat de internationale
energiemarkt op zijn kop werd gezet
door de OPEC, was het perspectief
van het Nederlandse aardgas echter
al drastisch veranderd. Het energie
verbruik in het algemeen steeg veel
sterker dan was voorzien, en het aan
deel van aardgas daarin overtrof alle
ramingen.
Toen de eerste oliecrisis (1973/1974)
zich deed voelen, was de tijd rijp voor
een herziening van het Nederlandse
energie-beleid. De unieke reserve in
Slochteren zou zo veel mogelijk wor
den gespaard als een buffer en bij de
afzet moest er op worden gelet dat de
hoge waarde van het gas tot zijn
recht zou komen. Dus geen nieuwe
contracten meer voor export, noch
voor centrales en andere energiever
slindende bedrijven die ook op kolen
of olie zouden kunnen stoken.
Ir. Kardaun, die in die periode
aantrad als de nieuwe topman van de
Gasunie, moest dus goed op de provi
siekast passen, zeker nadat de tweede
oliecrisis (1978) het belang van een
eigen energiereserve nog eens had
onderstreept.
Opnieuw echter nam de ontwikke
ling op de internationale energie
markt een verrassende wending.
Door de economische crisis daalde het
verbruik sterk. Hoge prijzen lokten
anderzijds nieuwe aanbieders uit: in
de jaren zestig was Nederland op gas-
gebied in West-Europa vrijwel een
monopolist. Nu is er concurrentie uit
Algerije, de Sowjet-Unie en Noorwe
gen.
In die situatie van een zeker over
aanbod is Nederland zich sinds vorig
jaar ook weer in het gedrang gaan
mengen. Niet om onmiddellijk de uit
voer uit te breiden (als dat al zou luk
ken) maar om te trachten overeen
komsten te maken die aansluiten op
de in de jaren negentig aflopende ex
portcontracten.
Enerzijds, legt Ir. Kardaun uit, kan
dat doordat het gedaalde verbruik
gezien de voorraadpositie extra afzet
verantwoord maakt. Anderzijds
wordt door een verlenging van be
staande uitvoer voorkomen dat hal
verwege de jaren negentig een gevoe
lige breuk onstaat in het inkomsten-
beleid van de staat.
Betrouwbaarheid en flexibiliteit
zijn de argumenten waarmee de Gas
unie nu bij de ooit zo begerige afne
mers in het buitenland een voet tus
sen de deur moet zien te krijgen.
Technisch en politiek is Nederland
een veilige leverancier. Maar bovenal
brengt de Gasunie het voordeel mee,
dat de afnemer naar believen wat
meer of wat minder kan verbruiken
als de omstandigheden (bvhet weer
of het economische tij) daarom vra
gen. Andere aanbieders zijn daartoe
technisch niet in staat of hebben zul
ke hoge investeringen moeten doen
dat er een constante stroom gas te
genover moet staan.
In de loop van 1983 heeft de Gas
unie de eerste contacten gelegd met
de buitenlandse afnemers over een
verlenging van de leveringen vanuit
Nederland. Over de reacties is Ir-
Kardaun voorzichtig: „Alle landen
waar we tot nu toe zijn geweest, heb
ben interesse voor ons gas. Maar de
vraag is natuurlijk: wat is de prijs?".
Dat laatste geldt ook voor de moge
lijk meerwaarde van het Nederlandse
gas vanwege de eerder genoemde fle
xibele leveranties. De Gasunie heeft
berekend wat een afnemer moet doen
om zich bij levering van een constan
te gasstroom in te dekken tegen pie
ken en dalen in het verbruik. De kos
ten van een aan te leggen buffercapa
citeit zijn uit te drukken in een ku
bieke meter prijs van tien cent of
meer. Voor die redenering op zichzelf
ontmoet de Gasunie in het buitenland
wel begrip, aldus Ir. Kardaun, maar
voor de prijs
Over de komst van de Russen op de
Westeuropese gasmarkt is de afgelo
pen jaren ook in de politiek veel te
doen geweest. Ir. Kardaun haalt er
zijn schouders wat over op. In princi
pe zou de Sowjet-Unie om politieke
redenen de kraan op een ongelegen
moment kunnen dichtdraaien. Maar
er zijn meer redenen om aan te ne
men, dat ze stipt zullen leveren. Dat
hebben ze, afgezien van een enkele
technische storing, in het verleden
ook gedaan.
De Sowjet-Unie produceert acht
maal zo veel gas als Nederland (450
tot 500 miljard kuub per jaar) en le
vert daarvan slechts 20 miljard aan
het westen. De schatting van Ir. Kar
daun is dat ze - met het oog op de
harde valuta - eerder de afzet in het
binnenland zullen 'knijpen' om de ex
portcontracten gestand te doen, dan
andersom.
Het Russische aanbod heeft er in
tussen wel toe geleid, dat de buiten
landse afnemers van de Gasunie rui
mer dan voorzien was, gebruik ma
ken van de flexibiliteit in de Neder
landse contracten. Daardoor is de uit
voer onverwacht diep ingezakt. Maar
er is sprake van 'uitgestelde' afname.
Aan het eind van de contractperiode
moet de verkochte hoeveelheid im
mers toch zijn afgenomen.
Zowel op de buitenlandse, als op de
binnenlandse markt loopt de Gasunie
dus regelmatig tegen de politiek op.
In het binnenland wordt het aardgas
regelmatig betrokken in discussies
over inkomenspolitiek, industriebe
leid en budgettair beleid. Een groot
aantal ingrediënten, geeft Ir. Kar
daun toe, „maar we proberen er toch
steeds weer eeh goeie deeg van te ma
ken".
„Bepaalde factoren kunnen in de
loop van de tijd een ander gewicht
krijgen, maar dat wil niet zeggen dat
het beleid niet consistent is. Er zit wel
degelijk een lijn in, en wel in het
steeds zoeken naar het optimum voor
het totaal".
Een van die 'verschuivingen' waar
Ir. Kardaun op doelt, is het besluit
geweest om in de periode 1982-1987
twintig miljard kubieke meter aard
gas extra te leveren aan de elektrici
teitscentrales. Een beslissing die ab
soluut niet paste in het toen nog ta
melijk 'verse' selectieve afzetbeleid,
maar die ingegeven werd door de fi
nanciële nood van de overheid.
Ir. Kardaun heeft niet moeilijk ge
daan, toen de informateurs Halber-
stadt en De Galan hem om hulp vroe
gen om hun rekensommen voor het te
vormen kabinet (Van Agt II) klop
pend te maken.
Als het zo was dat er op één van de
plankjes van de provisiekast nog een
beetje lag, dan zou het anders zijn.
Maar onze kast is nog hardstikke vol.
Neem ik vandaag iets meer, morgen
iets minder? Kan ik er geen 55 maar
54 jaar mee voort. Nou en?".
Hij zag onder de gegeven omstan
digheden geen bezwaar in extra gas
voor de energiecentrales.
I
