JAN CREMER
TERUG MET
DRIE HELE
DIKKE BOEKEN
„DE NAAM VAN DE ROOS": ZOEKEN NAAR (ON)ZICHTBARE WAARHEDEN
De klap van
'IkJanCremer'
ZATERDAG 25 FEBRUARI 1984
Epos
Spiraal
Identificatie
7ATERDAG 25 FEBRUAR
N EEN SFEER van c
angst leefde men in
\toe naar de verkiezii
februari) waar
gewestelijke regerin
beste kansen heeft d
partij in Baskenla
nationalistische een
grote belangstelling
de resultaten van de
Herri Batasuna,
spreekbuis van c
onafhankelijkheidsl
Askatasuna (Euskad
bekend als de terrorii
Labyrinth
m Blanco
EENMANSGUERRILLA
TEGEN WINDMOLENS
Door Koos Tuitjer
De schrijverij was aanvankelijk niet het eerste le
vensdoel van Jan Cremer. Wel al de self-promoting.
Aan het eind van de vijftiger jaren duikt Jan Cremer
in Den Haag op. Als schilder. Zijn opleiding was nood
gedwongen kortstondig gebleven. Zijn houding op de
kunstakademie in Akademie leidde er toe, dat de di
rectie hem verwijderde. Ze zouden er later nog van
horen.
De reputatie is er snel. Jan Cremer staat inmiddels te
boek als 'Het woeste beest', 'Kunstvijand Nummer 1',
'Barbarist', en 'Cultuurnozem'. Maar de voltreffer
'bestsellerschrijver' moet nog komen.
Het schrijven wordt nachtwerk. Omdat hij zelf niet
beschikt over een bruikbare werkruimte, biedt de fo
tograaf Ronald Sweering Jan Cremer in zijn woning
een studio én schrijfmachine aan.
Elke avond, tegen de nacht verschijnt Cremer in huize
Sweering. Soms beschonken. Hem wordt dan geadvi
seerd maar eerst rustig de t.v. uit te kijken. En, als hij
er zin in heeft, een duik in de ijskast te nemen.
Ronald Sweering: „Op een ochtend komen we bene
den. 'Gatverredamme', klaagt Jan, 'wat jullie tegen
woordig op je brood vretensmerig!'
We zoeken het daarom uit, en vinden een in vuilni
semmer een opengetrokken blikje. Wat blijkt? Hij
heeft een paar toastjes zitten eten met Whiskas. Het
wikkeltje was er afgeraakt."
De eersten die kennis nemen van het geschrevene zijn
de vier kinderen Sweering. Zij komen 's ochtends naar
beneden, en de schrijver leest hen dan onmiddellijk
voor uit eigen werk. 'Ome Jan lult verder' gaan deze
literaire ochtendsessies in familiekring heten.
De bom valt in februari 1964. De Bezige Bij geeft het
werk onder de bekende titel 'IK Jan Cremer' uit. Op
advies onder meer van W.F. Hermans. Het boek is op
gedragen aan 'Jan Cremer en Jane Mansfield'. De eer
ste oplage bedraagt 5000 exemplaren, en is onmiddel
lijk uitverkocht.
Dan breekt de hel los. Zoveel vuiligheid is nog nooit
vertoond, luidt de kern van alle tegenkritiek. En: met
literatuur heeft dit alles niets uit te staan. De Bezige
Bij wordt herdoopt in De Smerige Bij.
Voor Cremer was intussen de kassa onvoorstelbaar
gaan rinkelen. Het geld stroomde binnen. Op een dag
haalde Cremer voor een paar honderd gulden guldens
en kwartjes van de bank. Daarmee de zakken goed ge
vuld stapte hij 's avonds de literaire sociëteit 'De
Kring* binnen. 'Jongens', riep hij de vaderlandse lite
raire beau monde toe, 'hiero, graaien maar', en smeet
handenvol geld de ruimte in. Aan z'n voeten hebben ze
liggen graaien.
Door Ton Verbeeten
Het leven is een eenmans-
guerrilla, die wordt uitge
vochten tegen alles en ieder
een. De vermoeide strijder
vindt slechts tijdelijk rust aan
de immer voluptueuze bor
sten van forse vrouwen al zal
hij zelfs op die momenten een
oog open en een oor gespitst
houden.
Daar komt in kort bestek de
levenshouding van Jan Cre
mer op neer. Hij zelf heeft er
1535 pagina's voor nodig om
de persoonlijke historie van
zijn eerste zestien levensjaren
uit de doeken te doen en daar
mee tot deze slotsom te ko
men.
Dan is hij een man. „Het brood zal
hem niet meer terugroepen". Het
Russische, Hongaarse en Duitse
bloed, dat samen met het Hollandse
door zijn aderen vloeit „kan overal
koken en vloeien. In steppen en toen
dra's, taiga en woestijnen, te land, ter
zee, in stad en jungles, tot aan de
Noordpool. Een Heimatlose kan zich
overal aanpassen."
Het epos De Hunnen, een trilogie
(Oorlog, Bevrijding, Vrede) waarmee
Jan Cremer de Nederlandse lezer en,
naar eigen zeggen, de wereld verrast,
stroomt onder auspiciën van Attila,
Dzengis Chan en Vlad Tepes (Vlad de
Spietser of Dracula, als een trage ri
vier. Rood van het bloed, dat de Hun
nen vergoten op hun krijgstochten
naar het Westen, dik van de ellende
die gedurende de Tweede Wereloor-
log over Europa gaat.
De Hunnen is geschreven in con
centrische cirkels. Middelpunt is de
kleine Jan Cremer, brandhaard van
de Tweede Wereloorlog is de stad En
schede. Met kleine verschuivingen
van blikveld schildert de schrijver de
fabrieksstad en zijn bevolking.
De textielbaronnen als de meest
gore uitbuiters van het Westelijk
halfrond; de arbeiders, die zich tij
dens het werk vol laten lopen met
drank van zeer slechte kwaliteit om
zich vervolgens achter de balen ka
toen af te zonderen met de meisjes die
in de fabriek werken; de benepen
middenstand, die in collaboratie zijn
heul zoekt; de zwarthandelaren en
pooiers, die met rauw fysiek geweld
hun macht uitoefenen en de hoeren.
Tot slot zijn er de kinderen, als on
ze held, die in de marge van de gru
welijke slachtingen, de niet aflatende
bombardementen en het onophoude
lijk hoeren en snoeren bendes vormen
om overal een graantje mee te pik
ken.
Het maakt niet uit of de Duitsers de
macht hebben of de geallieerden.
Viktoria maakt plaats voor Victory,
de ergste collaborateurs van de SD
worden officier van de Binnenlandse
Strijdkrachten. Aan het geweld en
het egoïsme komt met de bevrijding
geen einde. De bordjes worden ver
hangen en de spiraal van misdaad,
geweld en perversie stijgt w.eer tot
ongekende hoogte.
Het maakt niet uit of Nederland
herrijst. De jonge Jan Cremer wordt
van de ene voogd naar de andere ge
schopt, links en rechts in elkaar ge
slagen, opgebracht door de politie tot
wanhoop van zijn moeder. Kortom na
de oorlog begint voor hem een leven,
waarin hij mishandeld wordt door
perverse onderwijzers om vervolgens
in 12 ambachten en 13 ongelukken
door het harde leven gestaald te wor
den.
De schrijver Jan Cremer hikt daar
dertig, veertig jaar later nog tegen
aan, deelt sneren uit naar koningin en
vaderland, schopt onvermoeibaar te
gen het Nederlandse kleinburgerdom,
doet verwoede pogingen om de bu
reaucratie onderuit te halen en lar
deert dat met 'lekkere' herinneringen
van Oostfrontstrijders en van deelne
mers aan de politionele acties in In
donesië.
Met regelmaat maakt hij uistapjes
in de geschiedenis om het bloederige
élan van de Hunnen breed uit te me
ten en de heldhaftigheid van hun af
stammelingen, de Magyaren, aan te
tonen. En om zijn identificatie te ver
volmaken vertelt hij hoe de Hunnen
ooit zelfs doordrongen tot Enschede.
Enschede, waar hij, toch ook een
'halve Hun', in 1940 geboren wordt als
zoon van de smid/ontdekkingsrijzi-
ger en reis verhalenschrijver Jan Cre
mer en de beeldschone Hongaarse
Rodina.
De Hunnensaga begint met de be
schrijving van zijn vader als de een
zame wolf, die Jan Cremer zelf zal
worden. Een man die het overal
maakt en nergens rust vindt.
Jan Cremer, hier tussen twee Ha-
waiiaanse meisjes. - fotoanp
Zijn vader sterft in het najaar van
1942 en de jongen blijft achter met
zijn moeder, die als 'vrömde' niet
wordt gepruimd door de mensen in de
straat en in de stad, maar zich met
ongelooflijke kracht overal doorheen
slaat.
De Hunnensaga, hoe verrassend
ook als opus maximum uit het niets
opduikend, schokt niet echt. De over
drijvingen in de barbaarsheid en per
versie van al die slechte mensen, de
hardheid van onze lieve blonde jon
gen en de onaanraakbaarheid \s|
zijn zwoegende, zichzelf wegcijfertj
de moeder moeten de sage mythiscl
dimensies verlenen. Ze doen datnitf
De Hunnen blijken drie heel li
bare, maar volstrekt niet origind
bijdragen aan het genre oorlogsr-
mans. Dat betekent geenszins een
tale afrekening met de Tweede iv
reldoorlog' als eenmansguenï
heeft het nog het meest van hetkli
sieke gevecht tegen windmolens.
Jan Cremer: 'De Hunnen': 'Oorlog', 1
vrijding' en 'Vrede', De Bezige Bij, k
sterdam, 75,-.
Door Pieter Eggen
HOE komt het dat een boek
van ruim vijfhonderd bladzij
den, dat doorspekt is met la-
tijnse citaten, breedvoerige
theologisch-filosofische be
schouwingen en spelend in
een tijd die bijna zeshonderd
achter ons ligt zo'n succes kan
worden Op die intrigerende
vraag hebben honderden cri
tici nog geen antwoord kun
nen vinden en ook de schrij
ver van het boek zelf, de Ita
liaanse professor Umberto
Eco, weet niet waarom zijn
„De naam van de Roos" in een
zo korte tijd een miljoenenop
lage kon krijgen. Er wordt
momenteel zelfs al aan een
verfilming van het boek ge
werkt.
Eco zei onlangs in een interview
dat hij in een overmoedige bui met
zijn uitgever had gewed dat er der
tigduizend exemplaren van zijn ro
man zouden worden verkocht. Tien
duizend aan mensen die het mooi
zouden vinden en twintigduizend aan
fans. Zelfs Eco's stoutste verwachtin
gen werden overtroffen getuige de
werkelijke respons.
Het boek „De naam van de Roos"
verscheen twee maanden geleden in
een Nederlandse vertaling, drie jaar
nadat Eco Italië aan zijn voeten
kreeg.
De roman speelt in de laatste week
van november van het jaar 1327. Wil
liam van Baskerville, Franciscaner
monnik, ex-inquisiteur en gezant van
de keizer (Lodewijk van Beieren),
verblijft in een abdij in het noorden
van Italië. Daar moet hij een delega
tie van de machtige Franciscaner or
de en een afvaardiging van paus Jo
hannes XII, die in Avignon zetelt, bij
elkaar brengen, om een geschil op te
lossen.
Inzet van de twist is of Christus als
mens in armoede leefde en het aardse
bezit verwierp, of dat hij, als zoon
Gods, ook over het aardse bezit re
geerde en dus nooit arm kon worden
genoemd. Het lijkt wat op een mug-
geziftige tegenstelling, maar het laat
zich raden dat de controverse niet
zuiver leerstellig was (of is), maar
diep insneed in de positiebepaling
van de kerk.
Eco kruist de degens met
een oude blinde Argentijn
Door historische omstandigheden
(en machtsbelangen) had de paus
vanuit Avignon talloze belijders van
de eerste stroming tot ketters bestem
peld en door zijn inquisiteurs naar de
brandstapel laten afvoeren. De pau
selijke politiek heeft, op het moment
dat de roman speelt, de meeste 'ket
terse' bewegingen al de nekslag gege
ven. De Franciscaners kon en durfde
hij niet te rechtstreeks aanpakken,
hoewel de 'Minderbroeders' in het ge
loof in armoede de kerkgemeenschap
wel waren voorgegaan. De paus durft
het niet, omdat hij daarmee een direct
schisma binnen de kerk zou riskeren
en hij kan het niet, omdat de Francis
caners te rijk en te machtig zijn.
Op de achtergrond speelt het con
flict tussen de Keizer en de paus. De
keizer is historisch gezien de wereld
lijke heerser over het grondgebied
van het Heilige Roomse Rijk (in Duit
se bond) en heeft daarom veel invloed
in Rome. Om zich aan die macht te
onttrekken zijn de pausen aan het
einde van de dertiende eeuw van Ro
me naar Avignon gegaan, waarmee
ze ook hun eigen wereldlijke aspira
ties blootlegden.
De abdij, waar de ontmoeting tus
sen de twee delegaties zal plaatsheb
ben, is wereldberoemd - niet in de
laatste plaats wegens zijn gigantisch
uitgebreide bibliotheek. De dag dat
William en zijn assistent Adson (no
vice in de abdij van Melk in Oosten
rijk) arriveren, sterft een jonge mon
nik in het klooster onder twijfelachti
ge omstandigheden. De abt, die een
negatieve uitwerking op het diploma
tieke overleg vreest van de gebeurte
nis, noodt William klaarheid te bren
gen in deze zaak.
William heeft als ex-inquisiteur
grote faam verworven om zijn grote
intelligentie en doortastend scherp
zinnige geest. Nog voor William zijn
naspeuringen goed en wel is begon
nen sterft een tweede monnik en deze
keer lijkt het een duidelijk geval van
moord. In de daarop volgende zes da
gen vinden telkens weer moorden
plaats. William slaagt er ternauwer
nood in de kluwen aan informatie,
symbolen en tegengestelde hypothe
sen tot een sluitend verhaal te maken.
Het feit dat zijn wat naieve assis
tent Adson hem de beslissende clou's
aanreikt is een duidelijke knipoog
van Eco aan zijn eigen vakgebied. Eco
is verbonden aan de universiteit van
Bologna als lector in de semiotiek, de
leer van de (interpretatie van) tekens
en symbolen. Gaandeweg het verhaal
blijken de symbolen (waaraan het
tijdvak van de Middeleeuwen bijzon
der rijk was) steeds anders geduid te
moeten worden dan ze - oppervlakkig
gezien - uitgelegd moeten worden.
En, op een andere manier, blijken de
tekens te ontstaan uit zichzelf, zoals
Adson er op gegeven moment achter
komt dat „boeken vaak over boeken
gaan, zodat het lijkt alsof ze alleen
maar met elkaar praten".
Eco, en zijn hoofdpersonen, nemen
hiermee afstand van de typisch Mid
deleeuwse stelling dat kennis (boe
ken) een goddelijke oorsprong heeft.
Williams vondst, dat de tragische ge
beurtenissen zich volgens een patroon
uit de Apocalyps voltrekken, blijkt
een fantastische luchtbel.
Centraal in de fatale reeks voor
vallen staat de bibliotheek van de ab-
Umberto Eco
tekensFOTO BERT BAKKER
dij, die als een mystiek geordend la
byrinth het kloosterleven, meer dan
voor het blote oog waarneembaar, be
heerst. Iedereen blijkt een deel van de
verschrikkelijke waarheid te kennen,
die de schijnbaar serene rust van het
klooster verstoort.
Een oude, blinde Spaanse monnik,
Jorge van Burgos, blijkt de 'waar
heid' zelfs nog iets meer dan de ande
ren te kennen. En dan - maar de af
loop van het verhaal mag hier niet
verklapt worden - blijkt dat achter de
theologische en politieke tegenstellin
gen tussen de keizer en de Francisca
ners aan de ene kant en de pausgezin-
den aan de andere kant in de abdij
een nog diepere tegenstelling (over
het Gods- en mensbeeld) schuil gaat.
Het labyrinth, de bibliotheek, wordt
een tijdbom onder alles dat met de
vragen van goed en kwaad te maken
heeft.
Het knappe van het boek is gelegen
in de veelheid aan vragen die erin
worden opgeworpen en die - ook al
omdat het zo razend spannend is - tot
nadenken stemmen. Als detective of
thriller is het boek zeer geslaagd. Eco
heeft met de figuren van William van
Baskerville en Adson Conan Doyle's
Sherlock Holmes en Watson perfect
geimiteerd en misschien wel van een
nieuwe dimensie voorzien. Daarnaast
schetst het boek een uitstekend tijds
beeld - het is dezelfde eeuw als be
schreven door de Amerikaanse Bar
bara Tuchman in het „A Distant Mir
ror". Bovenal is Eco's projectie verra
derlijk 'ouderwets'. In het voorwoord
doet hij het voorkomen alsof hij het
alleen over de veertiende eeuw heeft,
maar dat is het grootste understate
ment. Alle thema's die hij aansnijdt
blijken een verbluffende actualiteit
te bezitten.
Eco heeft in verschillende int
views gezegd de late Middeleeuw
zo boeiend te vinden, omdat in diet;]
het grondplan voor onze beschav:
is gemaakt. „De Middeleeuwen»
men de vuurproef voor Europa en
moderne beschaving. We leven K
steeds met de dingen die toen
ontstaan(..)We worden tegen*
dig geobsedeerd door kwesties alsl»
we moeten omgaan met 'ketterij'
met kameraden die een fout hebbe
begaan, of met degenen die beroi
hebben", meent Eco. Zo bezien, zo»;
met enige vrijheid - in één inq®
toire passage in het boek óók de af»
kening kunnen lezen van de Itali:
se justitie met de Rode Brigades
Tot slot is „De naam van de Hoi
ook een psychologisch portret.
zenlij k voor het boek is de ovr
smeulende polemiek, die Eco vu'
met de grote Argentijnse sch#
Borges. Zijn romanfiguur Jorge®
Burgos lijkt uiterlijk te veel opW
Luis Borges, dan dat hier van toe
sprake zou kunnen zijn.
De wereld van Borges wordt t<|
volkt door doolhoven, spiegels, derf
systemen en schijnbare zinledig!*
Borges brengt nu al bijna vijftig!8]
met verbluffende energie, en voort
gaand aan iedere actualiteit, zijn
reld in beeld.
Het labyrintische karakter vant
bliotheek en verwikkelingen in
Roos' zijn minimaal geïnspir«s
Maar, waar Borges zich verlustig!
het in stand houden van zijn gK
deerde wereld, daar breekt Eco
reus met hem. Eco bestrijdt hem®8
grote felheid, zoals ook de plot
zijn 'platvoersheid' een einde r
maken aan Borges' moraal.Bijna
ter schrijft Eco: „De duivel is nie']
vorst van de materie, maar de at
matiging van de geest, het geloof z®
der glimlach, de waarheid die no
aan twijfel onderhevig is". Een n<;
welijks een bladzijde verder wil tl
Borges definitief ontmaskeren als®
boosaardige ijdeltuit, als hij hem]'
titelt als „de zogenaamde vertol»
van de waarheid(die)niets a
ders is dan een domme spotvogel'
slechts woorden herhaalt, die hij 'a
geleden heeft gehoord."
Eco doet hier Borges onrecht a
Het is maar hoe je Borges leest
hoeveel praktische waarde je
leent aan hetgeen hij heeft ges®
ven. En tot slot: ook Eco is ij"
„Iemand die een boek schrijft
verwachten dat hij voor eeuwig
roemd wordt, anders zou hij ston
oneerlijk zijn."
„De naam van de Roos", Umberto
ui tg.: Bert Kakker, 530 blz„ prijs 39.»
Door Paul van c
De terroriste
ETA beweegt ziel
in het nauw. Ze
dreigd door het
politie-optreden,
wijzigde houding
en door een groe
van de steun va
king. Sinds kort
nieuwe - en dod
dreiging bijgel
GAL, een antil
bevrijdingsgroep,
heimzinnig mooi
dat de jacht op
heeft geopend.
Zuid-Frankrijk is v
tijd een veilig onderl
Vanuit het Franse de
land konden de terr
rust hun aanslagen,
afpersingen op Spaar
voorbereiden. Maar d
kort voorbij. In een du
van een afstand van
schieten op 28 decerr
twee onbekenden in h
Hendaya met feilloze
gel door de nek van de
pela', een van de hoog
de ETA-militar, door
litie verdacht van 24
slagen.
De moord op 'Txap
geëist door een gehe
mando dat zichzelf
Grupos Antiterrorista
de anti-terroristische
groepen. Het was niet
slag van de GAL. Op
nemen Lasa en Zabela
dende militanten van c
laatste maal in hun lev
in hun stamcafé in de 5
Bayonne. Zij nemen af
vrienden. Sinds dat
men nooit meer een spi
ruggevonden.
Enkele weken latei
Frans-Baskenland -
van de ETA - plotseli
zinnige organisatie GJ
ontvoering op van de
gundo Marey, een Sp
Hendaye woont en die
ten heeft aan beide
grens. Tien dagen lang
hem uit over personei
gen en bankinstelling
ETA de revolutionairi
talen en zó bijdragen 1
ring van het terrorisi
gendarmerie sluit onn
ontvoering de grenzei
teert al enkele uren la
Franse legioensoldaat
In zijn auto heeft hij fc
vluchtige terroristen,
wijzen schijnt de ger
tegen hgm te vinden.
Met de ontvoerinj
treedt de GAL voor i
publiciteit. In een off:
de pers dreigen ze me
gen Franse overheidsg
regering in Parijs
houding ten opzichte v
snel verandert. En zij
toe: „Voor iedere Spar
de ETA wordt vermo
een of meer terroriste:
kening nemen".
Al snel komt het
dreiging serieus is. O
vorig jaar wordt in h
Baskische stad San Se]
tie-agent Eduardo Na
gels van de ETA verm
48 uur later dringen
mannen binnen in een
tieke wijk van Hend;
bar staat de 23-jarige
militant van de ETA.
drie kogels in zijn h
wordt de aanslag op
GAL, de geheimzinni
die de nieuwste blad:
schreven in het al dik]
'guerra sucia', de smer
De eerste voorberei
'guerra sucia' beginn
experts al in 1975, het
ETA de meest spectai
pleegt in haar besta;
zware springstof ma
aan het leven van adrr
rero Blanco, premier
rechterhand van dicté
auto van Blanco word
de lucht ingeslingerd
op de binnenplaats va
zend Jezuïtencollege.
worden de eerste anti-
do's gevormd, maar
drie jaar later daadwe
De anti-ETA-comn
zelf ondertussen niet
de opheldering van 1
een telefoongesprek
