®S®I
De ontdekker van de
nucleaire winter
Frits Huijsmans verzamelt
afbeeldingen van 'Truus'
\n
Na
Legendarisch
model voor
honderden
kunstenaars
f 7ATERDAG 18 FEBRUAR11984
W3
DE grote klap volgen duisternis en
koude. De overlevenden van een
atoomoorlog dwalen rond in een
inktzwarte wereld, waarin geen verschil
meer bestaat tussen dag en nacht De
invallende nucleaire winter doet de
temperatuur dalen tot 20 a 30 graden
onder nul. Wat er op de geteisterde
aardbol nog aan leven over is, zal voor het
grootste deel omkomen van honger en
koude.
H Draaiboek
Dramatisch
NEDERLANDSE METEOROLOOG
PROF. DR. PAUL CRUTZEN:
Sagan
Emoties
1 RUUS Trompert (1915-1977) heeft 45
jaar model gestaan in vier Amsterdamse
academies en voor verschillende
tekenclubs in het land. Het ligt dus voor
de hand dat talrijke kunstenaars
(waarvan nu met grote naam) hun
tekenstift, kwast, bijtel of in klei
knedende knuist hebben proberen af te
stemmen op het lijf van Truus. Ze leeft
nog steeds in de herinnering voort als een
typisch model', niet enkel door haar
plastische lichaam met dubbele heupen,
maar ook door het feit dat ze het model-
staan als een echt vak heeft uitgeoefend.
Collectie
Toezegging
Herinneringen
Standen
Stichting
i
elzen
nkt de fcyno/je.l
ereld in de oreJ
n een heilig,
nstwerk. Aya
sa. Crufts is het I
hond, het Wal.
•oefers en de
Is Court, Lo7i-
ettaan, een L)m.|
nd Saxon-
nsack (voor
c) uitgeroepen
tonden. Een
rootvorst die is
zen bestand van I
miljoen op de
x residerende
van Miss Word
erse en de jaar-
itgiften zijn
in vergelijking
ar mengden
i hondenstem-
vekkend con-
bassen van Gro.
tenendaler; het
■I van de Jagers-
tando's van Her.
ivers; de felle so.
ini'sen toys en
xde Half jodel
and. Prachtig
loedhond wierp
ogen. Daar was
volgens de
ever nog regel-
ten jaagt. Ze
■e-wereldkam-
weer-en-wind-
ooien om het
!s dat hoort. Zij
ander de hoogste
reld waar een
li, zonder staart
trnaam vosse-
niet voor 45.01X
jenaar kon ver-
londje was in
en veehoeder,
tjes om onwillig
nen te kunnen
een grote be
rt na de hielen-
flitsende curve
ijke hoef te kun-
e corgi's zijn po-
welven van
°alace. Ook de
tzer was een
samen met de
btwier later een
g bij de politie,
■rgrond heeft de
in Siberië als
tdieren en ook
heeft gewerkt en
dendaagse ky-
ordt erkend als
chehalve glim
pen om de lip-
ttobele hond
uitengewoon
amojeed ziet er
eerd uit en komt
wit, crème en
kend naar een
e tijd viel mijn
tettaanse Spa
dat nog geen
eleden in de
bedsmolens
ld.
■dbiddende
t, deze honden,
'.en status die
tuk hoger lag
huidige we
de geitenhoe-
1 pso's.
erende parade
:che klasse
in Earls Court
daarde Dalmati-
ite rijtuigbege-
leer, die nog
van palfrenier
in lakei in zich
stoere Kees-
er Spaniel met
verleden in de
le door Hotten-
Rhodesische
t een tegen-
ind tussen kop
tereid is zelfs de
eren, de leeuw
e vliegen. De
honden, deze
Is de Bolzoi, met
xiak, een lange
m verleden aan
ren, tot de ele-
ort.
xzaam hondje
tend op een aap
door Franse ky-
esnorde duivel'
l. Maar belang
de Staffordshire
n oorspronkelijk
die in de loop
lief karakter
eld, bij Crufts in
l. Goldwyn Luc-
ze. Haar uiter-
teeds krijgshaf-
rechteroog
warte ronde vlek
Dayan-lap over
strijd opgelopen
ar ze vecht niet
c t slechts over
xagen en over
Toch hadden ze,
ft de bull de buil
le terrier moeten
norde duiveltje,
wel aan.
Na atoomoorlog kiept het klimaat om
Door Gerard Kessels
DAT EEN atoomoorlog het
ergste is wat de mensheid kan
overkomen, wisten we al.
Hj Maar de trieste wetenschap
dat ook de meeste overleven-
den, die niet door radio-actie-
H ve straling zijn besmet, ver-
jH oordeeld zijn tot een langza-
=j me dood in duisternis en ijzi-
M ge koude, is nieuw.
De duistere nucleaire winter is een
==j ontdekking van een Nederlander:
Prof. dr. Paul Crutzen, directeur van
het Max Planck Instituut voor de
Chemie van de Atmosfeer in het
S Duitse Mainz.
De 50-jarige Crutzen is een mete-
reoloog van grote internationale
faam. na zijn studie aan de universi-
teit van Stockholm, werkte hij tot
1980 in Engeland en de Verenigde
Staten. Sinds drie jaar leidt hij het
Max Planck Instituut in Mainz. In
1981 klopt het Zweedse wetenschaps-
blad Ambio bij Crutzen aan met het
verzoek of hij eens na wilde gaan wat
==j voor gevolgen een atoomoorlog heeft
voor het klimaat op aarde. Maar
Crutzen heeft er niet veel zin in. „Uit
jj= mezelf zou ik dit nooit hebben aange-
pakt. Ze hebben echt lang aan me
moeten trekken. Ik had het idee dat
de directe gevolgen van een atoom-
oorlog zo ernstig zijn, dat wat er in de
atmosfeer gebeurt eigenlij k niet meer
zo belangrijk is. Maar ze bleven me
vragen en toen heb ik het maar ge-
EEÊ daan."
=1 Crutzen begint zonder al te veel en-
5= thousiasme. De Zweden hebben hem
een draaiboek voor een atoomoorlog
voorgelegd, dat opgesteld is door CI-
PRI, het Zweede Internationale Insti
tuut voor Vredesvraagstukken.
In de voormiddag van 11 juni 1985
gebeurt het ondenkbare. Er ont
brandt een kernoorlog tussen de Ver
enigde Staten en de Sovjet Unie. De
grootmachten zetten 45 procent van
hun kernwapens in. Vooral steden en
industriegebieden zijn doelwitten van
de 14.700 kernkoppen die tot ontplof
fing worden gebracht. Ongeveer 750
miljoen mensen op het noordelijk
halfrond worden meteen gedood. Er
zijn 340 miljoen (zwaar) gewonden.
Dagenlang woeden gigantische bran
den. Crutzen is gefascineerd door de
branden. „In éen keer dacht ik: stof
en roet. Welke uitwerking hebben de
ze enorme hoeveelheden rook en roet?
Dat was nog nooit nagegaan. Er was
ook helemaal niets over te vinden in
de literatuur. De radio-actieve stra
ling bij een kernoorlog is een kapot-
gestudeerd onderwerp. Daar zijn me
ters boeken over. Maar op dit gebied
was er niets, helemaal niets."
Samen met zijn Amerikaanse col
lega Birks, die tijdelijk bij Crutzen in
Mainz werkt, gaat hij aan de slag.
Gezien de beperkte tijd die Ambio
hem ter beschikking heeft gesteld,
moet er snel gewerkt worden. Er
doemt een dramatisch beeld op. Na
een kernoorlog brandt één miljoen
vierkante kilometer bos. dat is de ge
zamenlijke oppervlakte van Dene
marken, Zweden en Noorwegen.
Daarbij komen nog brandende steden
en industriegebieden. Dat alles levert
300 miljoen ton stof en roet op. Deze
enorme hoeveelheid vormt een vetti
ge, zwarte deken, die alle zonlicht te-
Prof. dr. Paul Crutzen: verbaasd over de resultaten van zijn eigen onder
zoek. -toto de stem
genhoudt en de warmte opslokt. Het
klimaat kiept om. De bovenkant van
de kilometers dikke stof- en roetlaag
wordt heel warm, maar de aarde die
beroofd is van zijn zonnstralen wordt
ijskoud. Binnen éen a twee weken
schuift de licht en warmte verslin
dende deken over het gehele noorde
lijke halfrond. Ook de oceanen wor
den overspannen en belangrijke de
len van het zuidelijk halfrond.
De gevolgen zijn desastreus. Er
groeit nauwelijks meer iets. Oogsten
worden vernietigd. Een ongekende
hongersnood breekt uit. Voedselke
tens in de natuur worden voor jaren
verstoord. Crutzen: „Bossen zijn weg.
de landbouw bestaat niet meer. Voor
herstel zullen vele, vele jaren nodig
zijn."
De schokkende resultaten verbazen
ook de koele geleerde Crutzen. „Dat
het meteorologisch zo belangrijk zou
zijn wat er na een kernoorlog ge
beurt, had ik nooit gedacht. Dat het zo
koud zou worden, verraste me. Toen
ik de resultaten zag twijfelde ik of ik
het wel allemaal juist berekend had.
Er was toch al enige moed voor nodig
om me als wetenschapper op een ter
rein te bewegen waar nog noooit
iemand actief was geweest.
Na de Ambio-studie zet Crutzen
zijn onderzoek-voort. Omdat het stu
die-object toch al zoveel onzekerhe-
den herbergt, stelt hij zich zeer voor
zichtig op. De gigantische branden
die waarschijnlijk bij gas- en olie
bronnen ontstaan, laat hij buiten be
schouwing. „Wat er in steden en in
dustriegebieden gebeurt is al erg ge
noeg." Bovendien wordt in alle bere
keningen slechts uitgegaan van een
'gemiddelde' kernoorlog. Geen strijd
dus waarbij vrijwel alles wordt inge
zet wat de grootmachten aan wapens
hebben.
De studie van Crutzen en Birks
trekt zeer de aandacht. Amerikanen
en Russen gaan er meteen mee aan de
slag. Een groep Amerikaanse weten
schappers, waaronder de bekende
astronoom Carl Sagan, doet het alle
maal nog eens dunnetjes over. De be
vindingen van Crutzen worden be
vestigd. Meer nog. „Zelfs een betrek
kelijk kleine kernoorlog zal ver
schrikkelijke gevolgen hebben voor
het klimaat", zegt Sagan over zijn
studie. Als een van de grootmachten
zou menen de ander uit te kunnen
schakelen door een omvangrijke first
strike (eerste klap) zou het kritieke
punt voor het klimaat al kunnen
worden overschreden. Een overwin
naar dus die zelf volledig buiten schot
blijft, zou binnen de kortste kereren
slachtoffer worden van de klimatolo
gische ramp die hij heeft ontketend.
Een morbide bijzonderheid: de kli
matologische gevolgen van een kern
oorlog zullen zich het duidelijkst doen
voelen in de Verenigde Staten en
Rusland met hun strenge landkli
maat.
Het is het grote belang van Crut-
zens pionierswerk dat duidelijk te
hebben gemaakt. Sagan: „Als een
kernoorlog veel rampzaliger blijkt te
zijn dan men tot nu toe in militaire en
politieke kringen in het algemeen
heeft aangenomen is serieuze aan
dacht voor de gevolgen van zo'n oor
log dringend nodig is."
Crutzen: „Het was wel een depri
merend onderzoek. Het bestuderen
van Hiroshima en Nagasaki is niet
opwekkend. De literatuur over bran
den interesseert me wetenschappelijk
niet zo. Ik kreeg een gevoel van een
zaamheid waar ik doorheen moest.
Dat werd nog versterkt omdat dit
soort onderzoek omstreden is bij de
collega's. De reacties zijn niet bepaald
stimulerend. De meesten vinden het
maar onzin dat je je met zoiets bezig
houdt. Er zijn er maar heel weinig die
je daar eens over aanspreken. Het is
echt nog in de pioniersfase. Maar ik
ben ervan overtuigd dat over een
paar jaar zich veel meer wetenschap
pers hiermee bezig zullen houden."
Crutzen: „Ik geloof dat emoties bij
dit onderwerp niet nuttig zijn. Het ef
fect van wat ik wil zeggen wordt er
door verminderd. Ik laat geen dode
mensen en afgebrande gebouwen
zien. Ik geef nuchtere cijfers en ik
probeer duidelijk te maken wat rook
en roet doen. Alsjeblieft geen sensa
tie. Het publiek pakt het ook rustig en
beheerst op, zo blijkt telkens weer uit
de vragen. Ik had op die bijeenkomst
ook politieke fanatici verwacht, maar
die hebben zich niet laten horen."
De wetenschapper Crutzen blijkt
een gewone, bezorgde, burger als hij
over bewapening, vrede en veiligheid
praat. Zodra het gesprek die richting
uitgaat, schuift hij het kladje waarop
hij van tevoren met vlotte hand bere
keningen heeft gemaakt, terzijde. „Ik
ben een echte twijfelaar. Afgelopen
najaar hebben we hier het debat ge
had over de plaatsing van de nieuwe
Amerikaanse kernwapens. Eigenlijk
ben ik tegen maar ik kan toch ook wel
zien dat de Russen heel veel SS 20 ra
ketten hebben opgesteld. Het stoorde
me heel erg dat er in het parlement
geen twijfelaars waren. Op straat
hoorde je volop twijfel, maar daar
niet."
Van onze kunstredactie
„Aha Truusoh ja, dat mo
del, zeggen alle kunstenaars
die haar gekend hebben. En ik
heb nu al bijna honderd ar
tiesten ontdekt, die met Truus
gewerkt hebben." Dat vertelt
Frits Huijsmans (53) uit Bre
da, die met zijn vrouw Riet
bezig is om een omvangrijke
Truus-collectie aan te leggen.
In 1985 zal daarvan een grote
expositie gehouden worden in
een representatief museum.
Hoe is Frits Huijsmans aan zijn
'Truus-complex'(aldus Riet) geko
men? Hij is een verwoed fotograaf en
is erg geïnteresseerd in beeldende
kunst. Het verschijnsel 'model' boeit
hem daarbij in het bijzonder. „Het is
ook wel een beetje een frustratie", be
kent hij. In zijn jongere jaren wilde
hij kunsthistorie studeren, maar dat
zat er in zijn stamfamilie (in Bergen
op Zoom) niet in. Zijn alternatief
werd het zekerder beroep van ambte
naar. Hij schopte het in die wereld tot
een goede top in financiële afdelin
gen. Had gevoel voor management in
bestuurlijke zin en schreef er zelfs
een voorlijk boek over, dat uitkwam
bij een gerenommeerde uitgever.
Terwijl hij leiding gaf aan de afde
ling 'Planning en voortgangscontrole'
van de gemeente Breda, werd hij
veertien jaar geleden wegens ziekte
op non-actief gesteld. „Komend uit
een a-culturele ambtelijke sfeer
kreeg ik daarna wat tijd om te wer
ken in de kunsten, die mij boeien,"
bekent hij. Tijd voor Truus!
Frits Huijsmans: „Truus-com
plex".
Kunstverzamelaar Huijsmans
kwam Truus tegen op zijn pad, een
jaar né haar dood. Hij is al zes jaar
met haar bezig: een Truus-collectie
aanleggen. De kunstenaar Bob ten
Hoope uit Bussum had hem gezegd:
„Ik ken eigenlijk maar één professio
neel model en dat is Truus Trom-
pert." Frits Huijsmans verwierf van
hem enkele Truus-tekeningen. In
1978 zag hij iri het Stedelijk Museum
in Amsterdam een tentoonstelling
met werk van Charlotte van Pal-
landt, die jaren met Truus gewerkt
heeft („Elk van haar houdingen was
een beeld", zei Van Pallandt). „Bijna
allemaal Truus wat je zag!" Ook van
deze bekende beeldhouwster verwierf
hij Truus-tekeningen. Terwijl ook Ko
Huigen uit Best hem Truus-aquarel-
len van zijn hand bezorgde.
Toen rijpte het plan om een ten
toonstelling samen te stellen. Het
tijdschrift Kunstbeeld plaatste op
royale manier een oproep aan kun
stenaars, die met Truus als model ge
werkt hadden. Vraag: wilt u werk af
staan, tegen vergoeding, voor de
Truus-collectie of uitlenen voor een
expositie? Er kwamen vijftien reac
ties. Maar van het een komt het an
der. Bij degenen die reageerden was
onder meer Jo Mulder uit Helden,
oud-docent aan de Tilburgse kunst
academie, die jaren met Truus ge
werkt heeft en erg veel portretten
van haar heeft. Via hem werd de lijst
zestig namen rijk. Door nog meer
spitwerk vond Frits Huijsmans nog
350 adressen van kunstenaars, die in
de 'Truus-periode van 45 jaar' op de
volgende instituten in Amsterdam
studeerden: de Rijksacademie, de
Rijks Normaalschool (later omgezet
in IVKNO) en de Rietveld-acade-
mie(op al die instituten was zij mo
del).
Negentig kunstenaars hebben op
dit moment toezegging gedaan; hetzij
voor verkoop, hetzij voor bruikleen.
Op de lijst vind je pakweg namen als
Theo van Amstel, Jan Batterman,
Frans van der Burgt, Fred Carasso,
Eric Claus, Piet Damsté, Dick Dooij-
es, Géne Eggen, Wil Gubbels, les Ja
cobs, Nic Jonk, Mark Kolthof, Piet
van Mook, Constant Nieuwenhuijs,
Ger Norden, Jeanne Oosting, Char
lotte van Pallandt, Marja Proper,
Cornelius Rogge, Willem Snitker,
Arie Teeuwisse, Gerrit van der Veen,
John Wortel, Gerrit van 't Net, Ce
phas Stauthamer en Ruth Brouwer.
Ook hebben nog vijftig kunstenaars
gereageerd, die wel naar Truus ge-
Truus met spiegelbeeld door Ko
Huigen (1948). foto s de stem
werkt hebben, maar niet meer over
dat werk beschikken. Frits Huijs
mans vertelt dat door zijn actie er ook
weer allerlei relaties tussen kunste
naars onderling ontstaan. Oude anec
dotes komen weer boven. En die be
staan er veel over 'de kunstenaar en
zijn model'.
De kunstenaars en hun model
Truus zijn in drie periodes onder te
brengen. De eerste generatie tussen
1896 en 1920. Deze kunstenaars die nu
ongeveer tussen de 90 en 60 jaar zitten
en Truus in haar beginperiode mee
maakten - aan het eind van hun op
leiding - bewaren allemaal een war
me herinnering aan haar, aldus Frits
Huijsmans. De tweede generatie kun
stenaars wordt gecatalogiseerd tus
sen 1920 en 1945. Hierbij gaat het
vooral om kunstenaars, die nu een
gevestigde naam hebben en huiverig
zijn hun academie-werk (met Truus)
aan de openbaarheid prijs te geven.
Zij praten over Truus als een goede
kennis. De derde generatie tenslotte,
zijn zij die na 1945 komen. De periode
van de grote klassen. Ze hebben vaak
Truus wel getekend, maar weten dik
wijls nog niet dat het Truus was.
Daar komen ze nu vaak pas achter.
Wie was Truus? De naam Trom-
pert heeft ze te danken aan een twee
jarig huwelijk. Wegens illegale acti
viteiten is haar man naar Frankrijk
uitgeweken in de oorlog en kwam
daar om bij een bombardement. Van
af haar 16e jaar had het danseresje
Truus model gestaan. Ook beeldhou
wers als Mari Andriessen, Hildo Krop
en John Raedecker hebben haar als
model gebruikt. Ze heet eigenlijk An
na Sophia Maria Borghmans. Haar
vader stamde uit Breda en trok naar
Amsterdam. Nog steeds wonen er fa
milieleden van haar in Breda. Ze had
twee broers en nog een zus, die ook
model stond en getrouwd was met de
kunstenaar Arie Veldhoen (de vader
van Aat). Soms werkt dat verwar
rend, ook al was zus Rie korter, rossi
ger en niet zo dik.
Er bestaat verschil van mening
over de tijd, dat Truus begon met mo
del-staan. De oudste tekening, die
Huijsmans heeft, stamt uit 1933 en is
van Mark Kolthoff. Ook de vraag
waarom Truus ging exposeren is niet
sluitend opgelost. Constant Nieuwen
huijs kwam met een tekening van
Truus en haar vriendin Corrie
Schoen. De hele familie Schoen
scheen er een cent bij te verdienen
met poseren, zodat aangenomen mag
worden dat Corrie Truus daartoe
overhaalde. Anderen noemen de
naam van Cobi Werleman, die aan de
Rijksnormaalschool costuum-historie
gaf en Truus binnengehaald zou heb
ben. Truus poseerde namelijk niet al
tijd bloot, maar ook in costuums (van
Cobi?) als haremdame of flamengo-
danseres.
Truus heeft tijdens haar leven ver
schillende interviews gegeven, waar
uit blijkt hoe zij haar model-staan als
een vak zag. Citaat: „Je moet de klas
steeds weten te boeien met nieuwe
standen. Je moet aldoor een bron van
inspiratie zijn. De standen zijn voor
een beeldhouwer heel anders dan
voor een schilder, maar ik moet van
allebei leven! Zelf moet je trouwens
ook een beetje artiest zijn"... Truus
bestudeerde balletboeken voor haar
werk. Beoordeelde ook het werk van
de mensen die zich op haar lijf inspi
reerden en stak kritiek niet onder
stoelen of banken. Zelf duldde ze
nauwelijks kritiek. Ze wist na zoveel
jaren wel wat goed was voor een aan
komend kunstenaar! Als ze werd
aangetast in haar vak liep ze weg.
Op een gegeven moment begon
Truus zelf ook te schilderen. Vaak op
afgekrabde doeken van de leerlingen.
Het zijn naïeve stillevens. Maar Frits
Huijsmans heeft toezeggingen betref
fende dit werk, dat zijn tentoonstel
ling met een weliswaar anecdotisch,
maar wel wezenlijk element zal ver
volledigen. In de laatste periode van
haar leven klaagt Truus trouwens
over een onderwaardering van haar
vak. Maar dit had meer te maken met
de veranderende onderwijsmethodes
op kunstacademies, waarbij 'het mo
del' niet meer die rol speelde van
voorheen.
Vijfenveertig jaar model Truus
geeft een beeld van een vrouw die
vijfenveertig jaar ouder wordt en van
vijfenveertig jaar artistiek kijken en
handelen. Haar laatste beelden uit
1975 tonen lijdende trekken op haar
gezicht, ook een boeiend lijf kan aan
kanker ten onder gaan. Haar zus Riet.i
die wist wat model-staan was (tot
haar huwelijk) heeft haar de laatste
jaren van haar leven verpleegd.
Truus heeft haar gezegd: „Na mijn
dood zal ik beroemd worden". Het
lijkt er wat op dat :-.is Huijsmans be
zig is deze voorzegging waar te ma
ken.
Om deze rollende sneeuwbal-
Truus niet te laten ontsporen heeft
hij een stichting opgericht met de
naam 'Modern Maecenaat'. Samen
met vrouw Riet, kandidaat-notaris
H.J. de Jong, fiscalist B.A. Akker
mans en Van Nelle-directeur drs.
H.P.L. van de Sanden. De stichting
richt zich met name op actuele kun
stenaars (na 1945). Belangstelling en
werkgelegenheid wil ze bevorderen
door onder meer het aanleggen van
thema-collecties (als van Truus), be
heren van artistieke nalatenschap
pen, het exploiteren van een exposi
tieruimte, aankopen etcetera. Zeven
pagina's bepalingen passeerden op 24
november 1983 daarvoor de notaris.
Onder auspiciëh van deze stichting
wordt in het voorjaar de grote Truus-
tentoonstelling gehouden. Tachtig tot
negentig tekeningen zitten al in de
vaste collectie en verder is er een
aanbod van honderden kunstwerken,
waaronder sculpturen. Frits Huijs
mans geeft de voorkeur aan het expo
seren in kunstacademie-steden in
verband met de relatie kunstoplei
ding en model, die aan de orde is.
Verder is het een kwestie van sponse
ring en subsidiëring (welke gemeente
wil dit plan mede verwezenlijken).
Bij gelegenheid daarvan verschijnt er
ook een boekwerk met een biogragie
van Truus en artikelen over kunston
derwijs in Amsterdam, het model in
de kunsthistorie en een bibliografie
van de collectie. Titel: 'Een vrouw
van stand'...
T
