'aarheid
Professor
Oosterveld
onderzoekt
evenwichtszintuig
in Fokker
Friendship
W2
JjjEN MANIER om als niet-astronaut iets
van gewichtloosheid mee te maken is van
een kerktoren springen. Maar die
methode is niet aan te hevelen,
parachutespringen met een langdurige
vrije val (enkele minuten) is ook niet iets
ma-rje even snel aan begint. Dan blijft er
nog één mogelijkheid over: het uitvoeren
van capriolen in een vliegtuig. Het is te
doen een vliegtuig zodanig te laten
vliegen dat telkens voor even
gewichtloosheid optreedt, voor 10
seconden tot een halve minuut.
if
Wee gevoel
Spekpa n nekoeken
Draaistoel
Duiven
Door Bert van Velzen
ichien neem ik er straks
een loopje mee, maar
•alsnog gaat het om de
rheid. Het dynamiet
irmee de routes van be-
ivingen zijn geblazen door
jmassieven van duisternis
likke schedels. De route
irop wrakke huwelijken
men stuklopen. Bron van
teloos lijden op de brand-
>els van de waarheidspach-
bron van mateloze wreed-
i.
leugen, zei de schrandere,
htaardige denker, is een
keerde interpretatie van de
arheid. De absolute waar-
d kan een grote leugen zijn.
e vermomde leugen sneller
dekt dan de gecamoufleer-
waarheid? Uziet, ikzit-er
e te tobben. Dat komt om-
volgens een respectabele
niepeiling in de elegante
nday Times, de Britten mi
ters, politici in het alge-
en, vakbondsbonzen en
rnalisten tot de minst ge-
fwaardige lieden in de
atschappij rekenen. Merk-
ardig.
Engelse journalistiek is
irgaans zeer inventief. Een
gelsman zou de nuchtere
mpteur die bij Sonja op vi-
was, stellig hebben ge
logd naar de monumentale
litose van leeuwen. Is het
ar, dat de schroom van de
mpteur die zijn hoofd in de
pende muil van een niet als
urotisch bekendstaande
•uw schuift, minder te ma-
n heeft met het gevaar dat
val dichtklapt dan door het
it dat de koning der dieren
n ongehoord slechte adem
left door zijn eenzijdige dieet
i de rottende vleesresten in
et want van zijn kakement?
i denk dat de kwalijke leeu-
nadem de oorzaak is van
In zekere schaarste onder de
mmers die bereid zijn het
euwenbek-nummer uit te
teren. Als u deze specialiteit
lit hebt aanschouwd zal het u
jn opgevallen dat de domp-
ur, terug uit de muil, eral-
jd wat bleek en betraand
tziet. Waar anders dan in
n Engelse krant is een be-
■cht te vinden omtrent de
ntdekking van een drie ecu-
jen oude plee van een pro
oost van Oxford College, zo
ut, na zorgvuldige analyse
m ongeveer vier ton bruin,
ezelachtig materiaal, kon
lorden vastgesteld dat hij
rote hoeveelheden kersen,
lilde aardbeien, pruimen,
ruiven en uit de Levant af-
omstige vijgen heeft gecon-
umeerd?
ie ongewone waarheid is ver
acht. Ga maar na: als ik in
en café betoog dat er einde-
ijk een doorbraak is bereikt
n de studie van sneeuwvlok-
en en dat iedere sneeuwvlok
en eigen uniek gezicht heeft
Is ik vertel dat een indiaanse
aedicijnman me jaren gele
ien heeft genezen van een
hoofdpijn als van een domp
teur die met zijn kop te lang
n een leeuwenmuil heeft ge-
eten; onthul dat de Ameri
kaanse staatsschuld in 1835 op
•en paar centen na 35.000 dol-
,ar bedroegbezweer dat Tal-
ulah Bankhead om whisky
leeft geroepen (Bourbon om
jrccies te zijn) terwijl ze
tierf; citeer uit wekelijkse
profetieën die ik jarenlang
mtving van een volledig in
iet wit geklede zwarte man,
dan zullen de omstanders zich
in een dubbele nelson van on
geloof met hoongelach van
mij afwenden. Het lijkt soms
wel of de waarheid ordinair
moet zijn om geloofwaardig te
zijn. Ik maak hier een uitzon
dering voor bovenaardse
waarheden, waar je me trou
wens nooit over hoort.
Volgens de Britse enquête
hebben geestelijken de waar
heid in pacht. Nieuwslezers bij
de televisie scoren zeer hoog,
hoewel ze het werk lezen van
als leugenachtig bestempelde
journalisten. Is dat het Em
mer-effect? Het is een fascine
rend feit dat de Amerikaanse
tv-nieuwsman Walter Cron-
kite, vaderfiguur met een
grocstem, onder het volk een
groter vertrouwen genoot dan
God. Bij Walter kon je je geld
in bewaring geven. Wat Wal
ter zei was de eenvoudige, di
recte waarheid.
Pas er maar mee op. Zelfs wat
mensen zeggen met hun laat
ste adem, met één been in de
hemel, heeft veelal een laag
waarheidsgehalte hoewel soms
een zoete charme. Goethe, een
der grote Verlichters riep:
„Meer licht" toen hij de laatste
adem uitblies. Oscar Wilde
stierf in 1900 met klachten
over het behang: „Dat behang
weg, of ik!" Het behang bleef.
En Brendan Behan, de grote
Dronkaard, de mensgeworden
storm, was de ziel van ierland
zelf toen een non het zweet
van zijn voorhoofd wiste wijl
hij stervende was. „Ah, God
zegene U zuster. Mogen al Uw
zonen bisschop worden". De
non moet hebben gezegd:
„Daar bid ik iedere dag voor.'
Door Piet Smolders
Al een kwart eeuw heb ik
over gewichtloosheid geschre
ven zonder er ooit iets per
soonlijk van te hebben erva
ren. In Nederland is één man
die me die ervaring kon be
zorgen: prof. dr. W.J. Ooster
P
De zwaarte
kracht over
wonnen: ge
wichtloos
zweven in de
Fokker
Friendship.
Jl
<lïÜr
m
Spuugzakken na gebruik dicht!
veld van de Universiteit van
Amsterdam. Hij onderzoekt
aan boord van een Fokker
Friendship van de Koninklij
ke Luchtmacht het even-
wichtszintuig van mensen en
dieren tijdens perioden van
sterke versnelling en nul-
zwaartekracht. Op zijn invi
tatie ging ik gretig in, niet
wetende wat me boven het
hoofd hing. Maar goed ook,
anders was ik er wellicht niet
aan begonnen.
Hoe maak je gewichtloosheid in
een vliegtuig? Eerst vlieg je naar
kruishoogte. Daar aangekomen kun
je met je kunsten beginnen. Het
vliegtuig maakt een duik, alshof het
een denkbeelding dal volgt. Onder in
dat dal trekt het scherp op. Op dat
moment wordt niet alleen het toestel
maar ook alles en iederen aan boord
drie keer zo zwaar als normaal. Drie
g noemen ze dat in vaktaal.
Vervolgens klimt het vliegtuig met
gas terug over een denkbeeldige berg
heen. Op de top van die klim onder
vinden toestel en passagiers even
precies dezelfde naar boven gerichte
versnelling, zodanig dat de zwaarte
kracht precies wordt tegengewerkt.
Gevolg: zowel het toestel als de pas
sagiers zijn gewichtloos. Maar even
over de top van de denkbeeldige berg
heen kan het vliegtuig niet blijven
duiken. De motoren komen tot leven
en trekken het toestel weer uit het
dal. Zo maakt de kist de ene golf na
de andere. In vaktaal: er worden pa
rabolen getrokken.
De praktijk is indrukwekkender
dan de theorie. Soesterberg, de mili
taire vliegbasis. De groene Fokker
Friendship wordt volgeladen met
meetapparatuur en proefkonijnen.
Dit laatste deels letterlijk op te vat
ten: er gaan konijnen, duiven en
mensen mee. Hun gedrag zal tijdens
de capriolen nauwkeurig worden
geobserveerd en geregistreerd. Ik
neem nieuwsgierig mijn plaats in en
wacht af. Oosterveld en zijn mede
werkers, waarvan sommige al hon
derd keer zo'n vlucht hebben ge
maakt, doen snel en geroutineerd hun
werk. Ik heb me op mijn manier
voorbereid: een stevig ontbijt achter
de kiezen en mijn camera in de aan
slag.
De start. De vlieghoogte is snel be
reikt. De bemanning die vandaag
vliegt doet voor de eerste keer dit
soort werk. Vol goede moed wordt de
eerste duik ingezet. Onder in het dal
klimt de g-meter voor me naar bijna
3. De wangen zakken uit, de ledema
ten worden loodzwaar, mijn camera
hangt als een blok om m'n nek. Het is
nu zaak je hoofd stil te houden, want
bewegingen kunnen het evenwicht-
zintuig in het inwendige oor nu danig
op de proef stellen. Misselijkheid en
braken zijn dan bijna het onvermij
delijke gevolg. Een gewaarschuwd
man telt voor twee.
Het gaat prima. De F-27 klimt het
dal uit en ijlt naar boven. De g-meter
loopt terug. En onverwacht is het
zover: 0-g. Armen en benen (ik zit in
een veiligheidsgordel) zweven om
hoog, mijn camera hangt plotseling
boven mijn hoofd. Leuk hoor! Mijn
duim gaat moeiteloos in de hoogte,
richting Oosterveld. De ervaring
duurt minder dan tien seconden. Ruw
worden we weer neergesmeten, alsof
er plotseling een zwaargewicht op je
schouders springt. Weer ruim 2-g. In-_
teressant, maar leuk is anders. En"
dan opnieuw 0-g. Vroeger heb ik al
tijd verondersteld dat je misschien
het gevoel zou hebben te vallen. Maar
nee, het is een onvoorstelbaar heer
lijk bevrijd zweven, als in een droom.
„Dat komt omdat je hele omgeving
met je meevalt", zegt Oosterveld la
ter. „Bij een gewone val zie je alles
aan je voorbij flitsen en de grond op
je afkomen. Dat is hier niet." Vijf, zes
keer blijft de gewichtloosheid leuk.
Maar dan bespeur ik plotseling een
wee gevoel in mijn maag. Ik krijgt
het warm, maar heb niet de kans iets
uit te trekken. Intussen zijn de onder
zoekers routinematig met hun expe
rimenten begonnen. Maar ik zie er
bar weinig van. Ik heb genoeg aan
mezelf. Van foto's maken komt hele
maal niets. Ik heb zelfs niet gemerkt
dat m'n camera me ontschoten is en
dat die gelukkig is opgevangen door
Oosterveld, aan het andere eind van
het vliegtuig.
De ene parabool volgt op de andere.
Het zweet parelt op mijn voorhoofd
en gutst langs mijn slapen. Ik hou
m'n uitvoerige ontbijt niet binnen,
dat is duidelijk. Nog net op tijd kan ik
een spuugzak pakken, die boven m'n
hoofd tegen de wand zit. En terwijl
het vliegtuig onverstoorbaar verder
gaat met golven, golft er ook het een
en ander in mijn inwendige. De ene
zak na de andere wordt volgemaakt.
Maar het is opletten geblazen. Bij ge
wichtloosheid moet je ijlings de zak
dichtknijpen, anders vliegt de inhoud
weer naar buiten.
Voor de gevorderden: tijdens ge
wichtloosheid met je ogen dicht
rondjes maken op een draaistoel.
Een gewichtloze onderzoeker kijkt
vanuit het bagagerek toe.
„Zakken dicht!", roepen de routi
niers dan tot de enkele nieuwelingen
aan boord. Da's makkelijk gezegd,
maar wat doe je als je die zak net op
dat moment nodig hebt? Ik krijg snel
een handdoek toegestopt, maar die
gaat er in gewichtloosheid weer van
door. Ik raak volkomen op het nul
punt, niet alleen wat m'n gewicht be
treft. Als iemand me nu mijn dood
vonnis zou voorleggen, zou ik direct
tekenen als ik overal van af zou zijn."
Een koud kunstje om iemand volle
dig te demotiveren", meent Ooster
veld later. Nog nooit heb ik me zo el
lendig gevoeld. „Smolders moest weer
zo nodig", is een gedachte die ik nog
net kan opbrêngen. Ik heb al eens
gutsend van het zweet in een ruimte-
pak rondgestapt, ben in de space
shuttle en de Russische Sojoez gekro
pen. Dat was allemaal aardig om eens
meegemaakt te hebben. Maar dit
nóóit meer.
Nooit ben ik gelukkiger geweest
dan toen de Friendship weer veilig
aan de grond stond. Nu volgt een
merkwaardige traditie, waar alleen
ingewijden iets van zullen begrijpen:
Oosterveld en zijn team gaan spek-
pannekoeken eten in een nabijgele
gen etablissement. Ik bestel een kop
soep maar laat die onaangeroerd
staan, terwijl de oudgedienden gretig
en zonder problemen hun vettige hap
verteren. Ik kan nog steeds geen ver
standig »voord uitbrengen. Eigenlijk
zou ik nu met Oosterveld moeten pra
ten over zijn ongetwijfeld interessan
te activiteiten op hoog niveau. Maar
ik zeg: „Ik bel nog wel. Bedankt voor
de - laten we zeggen - interessante
ervaring." De ruimtevaartjournalist
sleept zich naar zijn auto en rijdt in
een matte stemming huiswaarts om
vervolgens in bed te duiken. Wat een
afgang.
Pas de andere dag 's avonds kom
ik ertoe Oosterveld op te bellen. Of hij
zich óók ooit zo belabberd heeft ge
voeld? „O ja, in het begin zag ik
groen", verklaart hij vrolijk. „Maar je
went er betrekkelijk snel aan. Een
volgend keer zal het beslist beter
gaan." Een volgende keer? Ik moet er
niet aan denken. Het is eigenlijk on
begrijpelijk dat er mensen zijn die
nergens last van hebben, onder dit
soort omstandigheden. Het is niet zo
zeer de gewichtloosheid die de ellende
veroorzaakt, dat is me wel duidelijk
geworden. Maar het zijn die abrupte
overgangen van sterke versnellingen
via allerlei tussenstadia naar 0-g en
dan weer die forse versnellingen. En
dat, zoals ik later hoor, bij deze vlucht
44 keer achtereen.
Waarom blijft een man als prof.
Oosterveld niet liever met beide be
nen op de grond? Omdat hij daar
hoog in de lucht, afwisselend lichter
dan een veertje en zo zwaar als drie
soortgenoten, de wetenschap wil be
drijven. Hij wil méér weten over de
werking van het evenwichtssysteem.
„Niet alleen van het evenwichtsor
gaan in het oor, maar van het hele
systeem. Daar moet je ook het ge
zichtsvermogen bij rekenen en het
diepe voelen van evenwicht in spie
ren en gewrichten. Al die systemen
werken samen en geven ons de zoge
naamde evenwichtssituatie. En die
wordt ernstig beïnvloed door ge
wichtloosheid en hogere g-waarden
- meer zwaartekracht dan normaal
dus."
Zowel nul-zwaartekracht als extra
zwaartekracht zijn interessante si
tuaties om de werking vn het even
wichtssysteem te onderzoeken. Maar
gewichtloosheid is natuurlijk het
meest specifiek, omdsat het even
wichtssysteem dsan helemaal niet
belast wordt. Oosterveld drukt het
poëtisch uit: „Het is zoiets als de stilte
voor het oor en de nacht voor het oog.
Zoiets kent het evenwichtsstelsel niet.
Dus is het interessant daar eens wat
aan te doen."
Oosteveld onderzoekt in het vlieg
tuig, dat door de Universiteit van
Amsterdam gehuurd wordt van de
Luchtmacht, het gedrag van mensen
en dieren. De mensen, dat zijn ge
woonlijk twee proefpersonen, die niet
al te gevoelig moeten zijn. Want zij
worden met de ogen dicht rondge
draaid op een draaistoel. Er is een be
paald deel van het evenwichtsorgaan
dat die prikkel in het horizontale vlak
oppikt. Maar dan wordt plotseling al
les gewichtloos. Dat betekent dat een
ander deel van het evenwichtsstelsel,
dat de zwaartekracht registreert,
plotseling op nul staat. En dan gaat
de man of vrouw op de stoel plotse
ling heel anders reageren op die hori
zontale draaiing.
Het evenwichtsorgaan wordt
plotsklaps veel gevoeliger. En dat
wordt gemeten aan de oogbeweging,
die via electroden aan het hoofd wor
den geregistreerd. Het oog speelt ook
een rol in een ander experiment: daar
wordt met een video-camera geregi
streerd hoe de pupil van het oog zich
verwijdt als de zwaartekracht min
der wordt en zich vernauwt als de
zwaartekracht groeit.
In de Friendship gaan ook telkens
een of meer konijnen mee, meestal
zowel een konijn met twee even
wichtsorganen als een waarvan het
ene verwijderd is. Dat laatste klinkt
niet zo leuk, maar het konijn heeft er
normaal na enige tijd geen last meer
van, net zo min als sommige mensen
die het met één evenwichtsorgaan
moeten doen. Maar in gewichtloze
toestand wordt dat anders. Dat is te
zien aan de bewegingen van zo'n ko
nijn, terwijl het gewichtloos zweeft.
Het gekke is dan dat het lijkt alsof
dat beest maar één evenwichtsorgaan
heeft, namelij k het uitgeschakelde. Er
moet dus iets in de hersenen zijn dat
die functie heeft overgenomen. „We
hebben daar wel vage ideeën over,
maar we weten er niet voldoende
van", aldus Oosterveld. Ook de bewe
gingen van de konijnen worden op vi
deo vastgelegd.
En dan zijn er nog de duiven. Die
worden gebruikt omdat ze heel ge
makkelijk te opereren zijn en zodanig
dat het dier er later geen schade van
ondervindt. De test die wordt uitge
voerd heeft veel te maken met de zo
genaamde calorisatie, die nogal eens
bij patiënten met evenwichtsproble-
men wordt gedaan. Dat betekent dat
men warm of koud water in het oor
spuit. En dat heeft voornamelijk in
vloed op het zogenaamde horizontale
kanaal van het evenwichtsorgaan,
het kanaal dat horizontale draaiingen
registreert en dat het dichtst bij het
trommelvlies ligt. Maar dat beeld is
nooit helemaal zuiver omdat ook de
andere kanalen, die er loodrecht op
Prof.W.J.Oosteveld: „...heel ge
makkelijk om iemand volslagen op
het nul-punt te krijgen
staan, wel degelijk wat van die spoe
ling voelen.
De duiven, die Oosterveld bij dit
onderzoek gebruikt, hebben een klein
slangetje om het horizontale kanaal
gekregen, waar een beetje koud of
warm water doorheen geleid wordt.
Op die manier kan men alleen dat ka
naal prikkelen en ontstaat een veel
beter beeld van de reacties, die ook
weer aan de oogbewegingen worden
gemeten. Deze duiven zitten vast in
een kist en hun hoofd is wat men
noemt ook 'gefixeerd'.
En tenslotte zij n er dan ook nog ge
blinddoekte duiven die in gewicht
loosheid rare capriolen uitvoeren.
Vogels kennen de gewichtloosheid: ze
gebruiken de vrije val om zich op een
prooi te storten of aan een belager te
ontkomen. Maar als een vogel dat
doet voelt hij de luchtstroom en die
zegt hem dat hij valt. Bij gewicht
loosheid in een vliegtuig is die lucht
stroom er niet, maar de zwaarte
kracht is evengoed weg. Je ziet dan
dat die tuimelende vogels de zwaar
tekracht gaan zoeken, tuimelende be
wegingen uitvoeren. En het onder
zoek daarvan is van grote betekenis.
Oosterveld: „Dan zie je de patiënt
weer opdoemen natuurlijk. Die zegt:
ik heb het gevoel dat ik schuin
rechtsom draai. En dankzij het on
derzoek met duiven leren we hoe het
komt."
Tot zover de wetenschap. Enkele
weken na mijn eerste gewichtloze ca
priolen kom ik terug op mijn voorne
men nóóit meer mee te gaan met pro
fessor Oosterveld en zijn team. Dit
keer moeten er opnamen worden ge
maakt voor een televisie-onderwerp-
je en krijg ik de kans gewichtloos
door het interieur van de Friendship
te gaan drijven. Ik heb me dit keer
beter voorbereid: niet gegeten en en
kele pillen tegen bewegingsziekte in
genomen. En het gaat wonderbaarlijk
goed, zoals Oosterveld voorspeld had.
Gewichtloosheid is al met al zo gek
nog niet. Maar even wennen is het
wel.
Nooit heb ik me beroerder ge
voeld dan tijdens de eerste ge-
wichtloosheidvlucht in het lucht
macht-vliegtuig. Mijn uitvoerige
ontbijt brak me lelijk op.