1
VAN FIETSEN JATTEN
TOT JANMAAT KIEZEN
HERFST
Veranderend
Nederland
In deze
Weekend:
Glds-
Alle radio en I
tv-programma's I
van het weekend
op de achterpagina 1
NORMVERVAGING IN DE CRISISTIJD:
PAGINA ZEELAND 5
Premier Lubbers en zijn kabinet hebben er
een jaar opzitten. Een roerig jaar. Lubbers
praat openhartig over 'de Toestand'.
Een harde heelmeester die lijkt te weten
wat hij wil.
Carnavalsbal
voor doven
Nederland beleeft zijn hete
herfst. Tegen kernraketten komen
meer dan een half miljoen mensen
mar Den Haag, ambtenaren voeren
acties en bedreigen de minister
president. Zelfs politiemensen, de
traditionele verdedigers van het
gezag, willen het bijltje er bij neer
gooien.
Ieleeft de democratie een crisis? Al
irenlang geven burgers er de voor
keur aan zelf te bepalen of de wet
hun uitkomt. Honderd kilometer
op de snelweg? Als ik geen haast
heb. Verboden te parkeren? Als ik
in de buurt mijn auto kwijt kan
raken. Bouwvergunning aanvra
gen? Kan na het bouwen ook nog
wel, als de controleur langs komt.
Aftrekposten voor de belasting?
Leuke sport om naar eigen inzicht
te gebruiken.
Deze crisis in het aanzien van de
wet doet zich al jarenlang voor. Er
:omt in de hete herfst een dimensie
bij; men kondigt bij voorbaat aan
zich niet bij de uitslag van de ka
merdebatten te willen neerleggen.
„Wij pikken het niet", waarschu
wen ambtenaren en anti-kernwa
pens-betogers het kabinet. Burge-
ijke ongehoorzaamheid is plots een
ttgrip dat van toepassing kan wor
den op de Nederlandse politieke si
tuatie.
Verslaggevers Henk Boot en Wil
lem Reijn vroegen zich afin hoe
verre de Nederlander zich al bij de
wet wilde neerleggen voordat de
hete herfst inzette. Zij bezochten
politici (Ien Dales, Hans Janmaat),
actievoerders (Onkruit, Bonje),
voetbalsupporters, kenners van de
['Nederlandse politiek en wetgeving
oud-staatssecretaris en rechtsfilo-
'o/ Jan Glastra van Loon, commis
saris van de koningin in Gronin
gen Henk Vonhoff), rechter L.C.
|l'an der Plas, officieren van justitie
Van Woensel en Van Benthem, de
Bredase commissaris van politie
'an Bruggen, slachtoffers van mis
drijven, reden met politieagenten
«e en spraken met adjunct-direc
teur van de Bredase sociale dienst
Van Boxmeer.
In vijf afleveringen wordt in De
Stem een weergave van deze tocht
Wgeven. Nederland: het land waar
'Msenjatten en het creëren van ge
ageerde belasting aftrekposten tot
nationale folklore is gaan beho-
Ten. Nederland, waar de tolerantie
pijd hoog in het vaandel staat ge
schreven, maar Hans Janmaat de
Centrumpartij vertegenwoordigt
in het parlement.
Pe wet als norm. In een democratie
Kaakt het volk de dienst uit. Maar
a's de norm niet door de bevolking
>rdt onderschreven en de wet niet
Wordt nageleefd, dreigt de demo
cratie een farce te worden. De
fWakkere in de samenleving wordt
dan het kind van de rekening.
Hiërarchie
Op zijn reis door Latijns Amerika deed
onze correspondent Mare de Koninck ook
het ongelukkige, gewelddadige Ei
Salvador aan.
Een reportage uit een land vol dreiging.
Heijboer
Kaal kamertje
Trektouw
uur, ds. D.W. Koelman. (Goed*
Herderkerk) 10.00 uur, jjj
Schoenmaker uit Zoutelande. Iq'qa
uur, ds. D.W. Koelman. (Opstap;
dingskerk) 10.30 uur, ds. C. Hqq*
gendoorn.
WATERLANDKERKJE: 10.00 uur
dienst in Zuidzande.
ijzendijke: 11.00 uur, ds. W.a.q
Meeuse.
ZAAMSLAG: 10.00 uur, mevroir
ds. R.M. Hartog.
ZUIDZANDE: 10.00 uur, ds.
Hooymeijer.
GEREFORMEERDE KERKEN
AXEL: 10.00 en 17.00 Uur* ds. a I
Lunshof. - I
HOEK. 10.00 uur, de heer D. del
Best, 15.00 uur, ds. L. de Nood. f
TERNEUZEN(Noprdstr^atkerk) l
10.30 uur, ds. Weerstra; (Opstan'l
dingskerk) 9.00 uur, ds. Weerstra-1
17.00 uur, ds. Foley.
ZAAMSLAG: 10.00 en 15.00 uur,<
M. Voet.
AARDENBURG: 10.45 uur, ds. J I
Paksy r
BRESKENS: 17.00 uur, ds. J. Blok
OOSTBURG: 9.30 uur, ds. J. Paksy I
CHRISTELIJKE
MEERDE KERK
gerefor.
ZAAMSLAG: 10.00 en 15.00 uur, ds I
D. Slagboom uit Katwijk.
GEREFORMEERDE
VRIJGEMAAKT
kerken!
AXEL: 10.00 en 15.00 uur, ds. J,|
Borgdorff.
HOEK: 10.00 uur, ds. H* van
Berg, 15.00 uur, ds. C. Mewe,
TERNEUZEN: 9 00 uur, ds. C. Me-|
we; 15.00 uur, ds. H. van de Berg
ZAAMSLAG: 10.30 uur, ds. C. Me-|
we; 16.00 uur, ds. P. van de Laan.
DOOPSGEZINDE GEMEENTE
AARDENBURG: Geen dienst.
LEGER DES HEILS
TERNEUZEN: 10.00 uur, Heili-I
gingssamenkomst; 18.30 uur bid-j
stond; 19.00 uur verlossingssamen-
komst.
centrum Open Hof, A. Gogelweg:!
zond. 11.15 en 19 u. Lieve Vrouwe-]
kerk, Singel: zat. 19 en zond. 10 u.
Souburg - Martinuskerk. zond,
10.30 u.
Domburg- Willibrorduskerk-j
zond. 8.45 u.
Zoutelande - Catharinakerk: zatf
19 u. zond. 10 u.
OOST - ZEEUWSCH - VLAAN-j
DEREN
Clinge - H. Hendrikus. zat. 1<) u,!
zond. 8.30 en 10
Hulst - H. Willibrordus. zat. 19 u,]
zond. 9.30 en 11.30 u.
Graauw - Maria ten Hemelope-
ning. zat. 19 u. zond. 9 u.
St. Jansteen - H. Johannes de Do-
per. zat. 19 u. zond. 8 en 10 u.
Boschkapelle - H. Petrus en Pau-j
lus. zat. 19 u. en zond. 9 u.
Westdorpe - O. L. Vr. Visitatie, zat
19 u. zond. 8 en 10 u.
Hengstdijk - H. Catharina. zat 17]
u. en zond. 10.30 u.
Heikant - H. Theresia. zat. 19 u,]
zond. 10 u.
Kloosterzande - H. Martinus. zat.]
18.30 u. zond. 9 en 10.30 u.
Koewacht - H. H. Philippus en Ja-
cobus. zat. 19 u. zond. 8.30 ên 10
u.Lamswaarde - H. Cornelis. zatj
19 u. zond. 10 u.
Nieuw-Namen - H. Jozef. zat. 17 u.j
zond. 10.30 u.
Ossenisse - H. WUU^rordus. zat 1!
k u. zond. 10.30 u. K
Stoppeldijk - PP (Ger ulphes. zat.
u. zond. 8 en 10 li.
Sluiskil - St. Antonius. zat. 19
zond. 11 u.
Terhole - H. Gerardus Majella. zat
19 u. zond. 8 en 10 u.
Axel - H. Gregorius de Grote, zat,]
19 u. zond. llu.
Philippine - O. L. Vr. Hemelvaart]
zat. 17 u, zond. 9.30 u.
Sas van Gent - Maria Hemelvaart,]
zat. 19 u, zond. 9 en 11 u.
Zandstraat - H. Pastoor van Ars,]
zond. 10 u.
Terneuzen - H. Willibrordus(Tri-
niteitskerk). zat. 19 u. zond. 9.15
10.30 u. Verrezen Christus - maanc
t.m. zat. 19 u. zond. 9.30 en 11 uur:
Hoek - H. Kruiskerk, zond. 10.30 u.
Zuiddorpe - H. Maria Hemelvaar
zat. 17 u. zond. 9.45 u.
vember officieel in Terneuzen.
Gisteren meldden we abu-|
sievelijk een andere datum,
een vergissing waarvoor del
redaktie eigenlijk de zak van|
Zwarte Piet verdient.
De aankomst van Sin
terklaas op televisie vindt een]
week later plaats, op zaterdaj
19 november. Juist dit feit
heeft tot grote irritatie geleid]
bij een aantal Terneuzei
kleuterleidsters. Dit omdat di
leidsters van mening zijn dal
ze een dergelijke vroege aan-j
komst niet aan de kleuter
kunnen 'verkopen'. Het Ter]
neuzens Evenementencomi!
heeft zich, als organisator vai
het Sinterklaasfeest, van
kritiek gedistantiëerd.
Van een onzer verslaggevers
E7TEN-LEUR - De DovenclHl
'80 te Etten-Leur houdt zate"
dagavond -een week voor i'
feitelijke elf-elfviering- ee'
carnavalsbal in zaal Internos
Dat bal begint om half
en duurt tot twee uur in o'
nacht. De muziek wordt
zorgd door het dansorkest
Amusanten uit Rijsberge'
Voor de leukst verklede cam»'
valsgasten zijn prijzen te iX1'
dienen.
izer verslaggevers
'oor de leden van het kabinet-
V aangebroken, ook alle andere
maken nazomerse dagen met
a door.
lige medewerker Hugo van den
gemiddelde maximum-tempe-
te dagen van november 15°C, te-
gemiddelde nachttemperatuur
13°C, terwijl een temperatuur
ie van het jaar 's nachts gewoon
temperaturen tijdens de eerste
979, doet november '83 bijna tro-
gedurende de eerste tien dagen
(met als laagste temperatuur
imber bleef het 24 uur lang vrie-
Inbraken in auto's met dui
zenden guldens aan schade
worden samengevat in ander
halve kranteregel. Ambtena
ren worden in de kraag gevat
wegens valsheid in geschrifte,
jeugdigen gaan over op prole
tarisch winkelen en krakers
weigeren rechterlijke bevelen
uit te voeren.
Het gezicht van uw och
tendblad op een willekeurige
dag. Er blijkt een grote groep
lieden rond te lopen, die ele
mentaire fatsoens- en om
gangsregels in de samenle
ving niet meer naleven. Zij
die vanwege hun levensbe
schouwing of maatschappij
visie menen zich wel aan re
gels te moeten houden, wor
den door de wetsovertreders
gezien als 'sukkels', dieven
van de eigen portemonnee. De
burgers, die de regels nog
loyaal naleven, lijken in de
minderheid komen.
In de hedendaagse samenleving
wordt de burger heel wat voorge
schreven. Er zijn zoveel wetten en
verordeningen, dat menigeen niet
meer in staat is te achterhalen wat hij
nu wel en wat hij niet mag. Om eens
een paar voorbeelden te noemen: je
mag je niet langer op een openbaar
urinoir bevinden, dan strikt noodza
kelijk is, je mag langs de openbare
weg niet in een boom klimmen, niet
harder dan honderd rijden op een
weg, die als racebaan is gebouwd, je
auto niet bij een kapotte parkeerme-
ter parkeren.
Maar er is meer aan de hand. Op
verjaardagsfeestjes wordt met trots
verkondigd voor hoeveel oom of tante
de belasting een oor heeft aangenaaid
(,,'t zijn toch dieven") of dat neef Kees
een heel goedkoop mannetje weet
voor de tienduizend kilometerbeurt
van je auto, „want die monteur loopt
al een tijdje in de ww".
Waarden en normen in Nederland.
Netzomin als in de kerk er nog een
uniform normenpatroon bestaat zijn
er voor de samenleving als geheel nog
algemeen gerespecteerde regels.
„Verloedering", hoor je oudere men
sen knorrig brommen. Wie de politie-
nieuwtjes in zijn regionale krant da
gelijks leest, gaat meebrommen: dief
stallen van nieuwe BMW's en Merce-
dessen worden met één regel afge
daan. Over fietsendieven maakte Vit-
torio de Sica vlak na de oorlog nog
een hele, ontroerende, film. In uw
ochtendblad wordt er van deze dief
stallen (honderden guldens per keer)
al lang geen bericht meer gemaakt.
De samenleving was vroeger over
zichtelijker, want hiërarchisch opge
bouwd. Iedereen werd op zijn plaats
gewezen. De koppeling van gezag en
functies liet zich door de gevestigd
orde niet ter discussie stellen.
Veel normen die kerk en overheid
voorschreven, waren nagenoeg gelijk
aan de normen, die door de mensen
als rechtvaardig werden ervaren. 'Gij
zult niet stelen' werd je in het hoofd
gestampt door de kapelaan, die de
kinderen in het ware geloof kwam
dompelen. Stelen was ook volgens de
wet verboden en vader zou je zelf bij
de politie aangeven, als je met een
'verkeerde' fiets thuis kwam. „Mijn
zoon een dief", zou hij boos en ver
drietig hebben gezucht.
De normen werden op vele manie
ren gehandhaafd. Dat kon, omdat de
burger sterk werd gecontroleerd
door de overheid, door de kerk, door
zijn buurt, door zijn gezin. Maar met
het stijgen van de welvaart in de ja
ren zestig kon de burger zich ontdoen
van deze ketenen, die de individuele
vrijheid beklemden en ontplooiing
van persoonlijk levensgeluk vaak in
de weg stonden.
Psychologen, sociologen en andere
wetenschappers verkondigden, dat de
burger zijn eigen verantwoordelijk
heid moest kunnen dragen. Maar
conservatieven riepen dat die grotere
vrijheid tot een Sodom en Gomorra
zou leiden, tot bandeloosheid, een
verloedering van de samenleving.
Om de nieuwe vrijheid inhoud te
geven, was een verdere herverdeling
van inkomen, al ingezet door 'va
dertje Drees', nodig, alsmede een
groot aantal wetten.
„De overheid ging politieke normen
voorschrijven", vertelt Jan Glastra
van Loon, oud-staatssecretaris - van
justitie en hoogleraar rechtsfilosofie
in Amsterdam. Hij heeft ruim de tijd
genomen om zijn gedachten over de
normverandering in de samenleving
te ventileren. In zijn ruime woon- en
'werkkamer hangt een schilderij van
MR. L.C. van der Plas ...bon-
nier.
Anton Heijboer, getuigend van een
goede smaak, daaronder de laconiek
onderuit zittende Glastra van Loon.
„Er is denk ik niet zozeer sprake
van een verslapping van het normbe
sef; het probleem is dat normen met
elkaar in conflict raken", zegt hij. „In
da klassieke nachtwakerstaat hoefde
de overheid alleen maar de bestaande
normen in wetten onder te brengen.
Je mag niemand doden, niet stelen,
dat soort dingen. Maar na de tweede
wereldoorlog ontstond dé sturende
overheid. Dat schept problemen, om
dat de overheid zelf normen ging op
leggen".
Er valt wat af te sturen in een mo
derne welvaartsstaat. Voor elke po
tentiële kiezersgroep (arbeiders, fa
brieksdirecteuren, minderheden,
ambtenaren, huurders, huizenbezit
ters) zijn er regels gekomen, heel ver
fijnd, zodat er geen dubbeltje ver
keerd zou kunnen rollen in Neder
land.
„Er heeft zich een ware explosie
van wetten voorgedaan", zegt Glastra
van Loon. „Dat werkt de vervreem
ding van de burger ten opzichte van
zijn samenleving in de hand. De men
sen kunnen steeds minder zelf rege
len, de overheid schrijft wel voor, hoe
problemen moeten worden opgelost.
En daarvoor zijn steeds meer wetten
nodig, want de burger wordt daar
door afwachtender".
Als links liberaal democraat in
hart en nieren zet Glastra van Loon
de mens voorop in zijn benadering.
„Laat de burgers zelf meer regelen, er
hoeft niet overal een ambtenaar aan
te pas te komen".
Als we bij de vice-president van de
Bredase rechtbank, mi. L.C. van der
Plas op bezoek komen, worden we
HANS Janmaat; „U moet ons niet
kwalijk nemen als we met zeven tot
negen zetels terugkeren in de ka
mer".
VERANDERENDE.
NORMEN
IN NEDERLAND
DOOH.HENK BOOT EN WILLEM REIJN
vriendelijk verzocht de hond niet aan
te raken. Dat is veiliger. De zwarte
bouvier checkt ons op de kledinggeur
en gaat als waakhond van de onaf
hankelijkheid van de rechterlijke
macht naast zijn baas liggen.
„Ik maak mee, dat verdachten lie
ver een tijdje in het Huis van Bewa
ring doorbrengen. Zij kunnen zich
nauwelijks meer handhaven in deze
gecompliceerde maatschappij", con
stateert hij. „Het is voor mensen met
alleen lagere school niet bij te benen:
onleesbare formulieren moeten irf-
vullen voor huursubsidie, kinderbij
slag, en al die andere papieren roms-
JAN Glastra van Loon: geen ver
slapping van normbesef, maar ver
vreemding.
plomp die je op je af krijgt".
Voor de rechter is het trouwens ook
nauwelijks mogelijk om aan alle wet
telijke voorschriften te voldoen, be
denkt hij. „Omdat ambtenaren van
het ministerie van Verkeer en Water
staat eens hebben uitgedacht, dat bij
het inschakelen van het mistachter-
licht op het dashboard van je auto een
groen lampje moet branden in plaats
van het oranje dat er normaal inzit,
moet ik zelf dat lampje nog steeds
vervangen".
De meeste zaken die de rechtbank
bereiken, hebben betrekking op de
relatief eenvoudige wetgeving: dief
stal, mishandeling, doodslag. Hoewel
volgens de statistieken dat aantal
snel toeneemt, ziet Van der Plas dat
gegeven niet als echte normverva
ging: „Als een inbreker voor me staat,
wegens een diefstal, is hij de eerste
die onderschrijft dat stelen niet mag.
Als zijn raadsman dan allerlei rede
nen aanvoert waarom het geval niet
ernstig zou zijn, staat de man zelf het
vreemdst te kijken. Met krakers ligt
dat moeilijker, die zeggen: Uw
rechtsorde is de onze niet".
Onkruiters Roel en Frank ontmoe
ten we op een kaal kamertje in het
Bredase Stemgebouw. „Komt wel be
kend voor, zo'n kamertje met een
blonde, besnorde man tegenover ons",
merken ze de gelijkenis met een poli
tieverhoor op. Ieder heeft zo zijn
eigen belevingswereld.
Roel en Frank bouwen intuïtief
hun eigen rechtswereld. Roel: „Wet
ten zijn heel leuk, ze hebben daar ook
dikke boeken mee, vol geschreven,
BURGER en overheid. Steeds
meer rode lichten, steeds meer
doorrij ders. - foto de stem/johan van gurp
maar ik begin altijd voor mezelf wet
ten te maken. ïk vraag mezelf af wat
ik andere mensen niet aan wil doen.
De normen die ik aanleg, hangen af
van de persoon die ik tegenover me
heb. Anti-militarisme is ons belang
rijkste doel. Ik kan militairen niet
luchten of zien. Ik kan ze wel schieten
behalve dan dat ik niet schiet. Maar
tegenover zulke mensen leg ik heel
ruime normen aan".
„Ik geef toe: een kleine minderheid
mag een grote meerderheid zijn wil
niet opleggen. We zeggen niet: wat
wij vinden is de beste oplossing. Die
moeten de mensen zelf maar zoeken.
Wij zoeken een nieuwe wereld, daar
voor is een continue strijd nodig.
Doordat wij ons onttrekken aan de
macht van de overheid, groeit er een
staat binnen de staat. Je ziet dan een
circuit van tweedehands klerenwin-
keltjes zonder vergunningen ont
staan, illegale kroegjes, je kunt met je
vriendje vrijen omdat je dat fijner
vindt dan met een vriendinnetje. Ne
derland leek tolerant met die dingen,
maar door de depressie kan men niet
meer tolerant zijn als het systeem
echt wordt aangevallen".
Het niet gebruiken van geweld is
een norm, die door de Onkruiters
worden gehanteerd afhankelijk van
de situatie. Want bij het contact van
extreme, elkaar niet welgevallige po
litieke actiegroepen blijken vuisten
soms betere argumenten dan treffen
de scherpe zinsneden. Frank: „Als er
CP'ers (Centrumpartijleden) komen
en die slaan een maatje van je in el
kaar, dan moet je je wel gaan verde
digen en een stok in je zak steken. Je
moet er nu wel tegenaan, anders
blijft rechts groeien. Nu hebben we
nog de kans ons te verzetten, over een
paar jaar zijn er wellicht teveel fas
cisten".
Omdat we niet graag te laat ko
men, kunnen we eerst even rondwan
delen in de omgeving van de woning
van Hans Janmaat, parlementslid
voor de Centrum Partij. Een typische
negentiende eeuwse wijk, waar mo
dern welzij nsdenken zijn sporen
heeft achtergelaten. Het parkje van
een plein is benut voor een modern
speeltuintje, waar tussen de houten
klimrekken bouviers en Mechelse
herders hun hopen achterlaten. Voor
de tram is een aparte baan aangelegd.
De brievenbussen worden gevuld met
aanbiedingsbrieven van de plaatse
lijke middenstand, rondgebracht door
een jeugdige vertegenwoordiger van
de tweede generatie buitenlanders.
Hans Janmaat wacht ons boven
aan de trap op, de deur is openge
maakt met het trektouw. Hij lijkt blij
dat we komen praten over het onder
werp 'normvervaging'. Hij ruikt een
kans om de ongerustheid van zijn
achterban kwijt te kunnen via de me
dia, die hem boycotten.
Gejaagd legt hij uit, waarom de
Centrum Partij een politieke macht
van betekenis zal worden. Voor de CP
is de politiek eenvoudig, omdat vol
gens Janmaat alle politieke partijen
de schuld van de crisis meedragen.
„Onze onvrede vindt zijn wortels in
de tijd dat PvdA en VVD de polarisa
tie uitvonden. Zij gaven schijnwaar
heden aan de kiezer. Dat kan trou
wens ook moeilijk anders, omdat het
CDA altijd meeregeert".
Aandachtig luistert de oude heer
Konst, vader van de vice-voorzitter
van de CP mee. Janmaat laat zich ge
matigd uit over de buitenlanders,
probeert het gesprek te brengen op
onderwerpen als milieu en economie,
maar weet daarbij op wonderlijke
wijze zijn adagium 'Nederland voor
de Nederlanders' te benadrukken.
Als Janmaat de kamer verlaat om
een kopje koffie te halen en het band
apparaat even wordt afgezet, zegt
Konst: ,,'t Komt allemaal door die
Turken en Marokkanen. „U maakt
nog mee dat we hier een burgeroorlog
krijgen. Vooral die Turken, die zijn
het ergste, die gooien verscheurde
bijbels in de achtertuin bij ons hotel".
Als we hem vragen dat even te her
halen, want dan hebben we het met
een op de cassette staan, weert hij af.
„Neen, dat hoeft niet".
„U moet mij niet kwalijk nemen,
als we straks zeven tot tien zetels in
de kamer halen", zegt Janmaat later.
„Door het regeringsbeleid is ons land
de afgelopen twintig jaar in de pro
blemen terecht gekomen. Mede dank
zij ons wordt dit nu nog redelijk
vroeg in het daglicht gebracht, nu
kan er misschien nog iets aan worden
gedaan".
Hij zegt dat vlak voordat hij op va-
kantie gaat. In Almere zijn plaatselij
ke verkiezingen gehouden, een dag na
Prinsjesdag. De Centrum Partij haalt
negen procent van de kiezers. De
'foute', gevestigde politieke partijen
roepen ach en wee, er wordt een anti
fascistische demonstratie gehouden.
Hoewel Janmaat al een jaar op een
achterste bankje van de Tweede Ka
mer heeft gebivakeerd, weten de poli
tici het nu pas: er bestaat in Neder
land een Centrum Partij.
