ja süüwnE®
NATIONAL SERVICE
Remonstranten komen in
kerk twijfelen aan God
ter
DIST]
Van affiche tot tv-show
Broederschap presenteert zich in Remonstrantica
7ATERPAG 8 OKTOBER 1983
W3
Je tentoonstelling „Oorlog en Propaganda" in Brussel
eefteen indringend heeld van de invloed van de media
op het publiek in tijden van oorlog en oorlogsdreiging.
Na de Tweede Wereldoorlog zijn de propaganda-
ochnieken alleen maar verfijnd. Het medium televisie
neemt daarbij een steeds belangrijker plaats in. De toon
n middelen zijn veranderd, het doel blijft ongewijzigd.
Belang
Hl
.ONDERDVIJFTIG. Groter is hun aantal niet in
West-Brabant, dan nog gerekend tot Tilburg. De
Remonstrantse Broederschap telt in het gehele land
nog maar ongeveer dertienduizend leden. Deze loot
aan de Calvinistische stam is voortgekomen uit de
godsdiensttwisten tijdens het Twaalfjarig Bestand
(1609-1621) van de Tachtigjarige Oorlog. Toch is het
dit jaar nog maar vijftig jaar geleden dat de
Remonstrantse Kring Breda en Omstreken' werd
opgericht.
Gaaikema
WOMENS
LAND ARMY
AND THEfWOMAN WHÖ DRIVES IT'
W2
Bert van Velzen
n ik vanmorgen in de spie. 1
keek ontwaarde ik iemand
•r wat ontdaan uitzag. Het
•szins ontredderde uiter-
kwam me vaag bekend
-. Het behoorde bij iemand
van de trap was gevallen
ie in een duistere nis het
kelig fantoom van een
rouder had zien staan dat
rrig had gepreveld dat het
iet langer kon.
was het gezicht van
and die kon zeggen: ik ben
eefvan Jeremia en de zoon
Job. De tortuur die in mij
omen wonen zal ik dragen
•en man, zij het een ster-
de, die zich gelaten bij het
ermijdelijke heeft neerge-
l in de wetenschap dat de
lossing nabij is. Ik zing een
kke klaagzang zonder
n. Het ontluikende goede
rnemen is: nooit, maar dan
nooit weerom zal ik zo ar-
tos in een Trappist happen.
c al weet ik dat nooit soms
ele minuten kan duren.
Hamer van de propaganda
een geducht oorlogswapen
ien geen patermepper en u j
me dus goed begrijpen
ik zeg dat ik me aan een
ppist teveel heb vergrepen,
kunnen er trouwens ook
e zij n geweest. Er is in elk
al een bijzonder gevolg: je
dt namelijk in een mecge-
uwen absolutieharnas ge
ien met de tijdelijke straf
een kater die vroom en
ed is, ernstig als een plech-
Requiem. De kater zingt
Dies Irae en blaast wie-
k. Het is duidelijk: de kater
de Trappist is oerkatho-
en hij heeft geloof ik zelfs
•ang van broeder.
bier van de Trappisten
i vrijwel schuldeloos ge-
•nken worden, anderszou-
i de vrome brouwers het
t maken. De overmaat, daar
arde onmatigheid een dui-
s grimas vertoont, wordt
•erwijld en hier op aarde
geboet. Boter bij de vis. Je
iter zeker van zijn dat er in
tevuur of wat voor zielelou-
ngskliniek dan ook geen
tenterende Trappistlijders
en. Zij hebben hun tol al
aald onder toezicht van de
•me kater des doods. Hun
litentie lag op de bodem
i het zevende glas. Er staat
jd een Trappist gereed om
licht uit te doen.
ppist. Ik spreek over een
■dovend middel. Je krijgt er
waarschuwing bij: dit is
bier voor een goed pe
ek. Zeker over aflaat en de
isheid van zelatricen. Pas
in deze fluwelen drank zit
i duivel met een rubberen
nerdie, als je even niet op-
toeslaat met de trefzeker-
d van Rocky Marciano. Een
k te veel en je voelt geen
les van de Trappisten ont-
ig ik als een stichtend ge-
enk bij een zeldzaam jubi-
m. Eenendertig jaar gele-
is me iets belangrijks
irkomen en er was een on-
erstaanbare innerlijke
mg om dat te vieren. Nog
is negen jaar wachten leek
te lang; misschien had ik
dan trouwens geen zin meer
Het werd een licht provo-
lef gebeuren: de omringen-
mensheid werd gedwongen
aardige dingen te beden-
n en ze mochten in ruil
arvoor proefboringen ver-
hten in de veenbodem van
jn bestaan, niet zonderde
op daarbij in een gasbel van
landaal te prikken,
mantel der liefde die ze no-
7 hadden kon gedragen
irden door een dwerg. En
h, hoe zachtkens daalde de
i.jnen vuist van de Trappist
in de keldergewelven van
buik. Wat een magische
ank. De Trappist legde me,
mzaam en wijs, een spreek-
rbod op via tijdelijke ver-
■nming van de muil, zodat ik
et in de verleiding kon gera-
n dingen te zeggen die ik la-
kermend zou moeten be-
'.uren.
te dankbaar ben ik er voor
t de Trappisten zo'n
ondklem mee kunnen brou-
n! Het is een vrome drank,
artelarenbloed zeg ik, met
n schuimlaag van schreiend
rouw. De straf op de zonde
n de overdrijving liegt er
et om, want de bierpaters
ogen niet bijdragen aan on-
wroken zonde. Zij brengen
n kater die de zondaar doet
rlangen naar kale onthech-
rg Ze brouwen hedonisti-
he genotsgranaten die ex-
oderen in oefeningen van
Door Mathieu Kothuis
POLITIEKE en oorlogspro
paganda is door de jaren heen
bepaald niet alleen door tota
litaire regimes voor hun
boodschap aangewend. Vooral
in de 20e eeuw is die polieke
en oorlogspropaganda door
steeds meer regeringen en po
litieke leiders in oost en west
gebruikt om hun tegenstan
ders te bestrijden, het militair
potentieel van de vijand te
ontwrichten en het moreel
van die tegenstander via ge
richte campagnes te onder
mijnen.
Die propaganda heeft in deze eeuw
van gewapende en wereldwijde con
frontaties tijdens de twee wereldoor
logen een hoge vlucht genomen waar
bij systematisch alle media werden
ingeschakeld: dagblad, vlugschrift,
affiche, radio, fotografie, film en tv.
Het lijkt alleen maar zo dat na de
Tweede Wereldoorlog een eind is ge
komen aan de vele vormen van pro
paganda. Lijkt, want terwijl de tech
nieken van politieke en oorlogspropa
ganda nu meer en meer zijn ontleend
aan de handelsreclame en onder
bouwd met grafieken en aantallen
een beroep doen op de rede en de fei
ten, is het uiteindelijke doel van de
propaganda nog steeds ongewijzigd
gebleven.
„Regeringstroepen hebben gewacht
om tot actie over te gaan totdat de te
levisie ter plaatse was". Hiermee gaf^
het Amerikaanse blad Newsweek tij
dens de Vietnamoorlog in september
'65 al uiting aan de sterk toegenomen
invloed van televisie op het verloop
van de militaire operaties in Viet
nam. De tv-informatie leidde er on
der andere toe dat het Vietnamcon-
flict steeds meer een tv-oorlog werd
die, naar de mening van hoge militai
ren en politici, vooral door die uit
werking op de publieke opinie, door
de Amerikanen werd verloren. Het
omgekeerde dus van de oorspronke
lijke oorlogspropaganda maar een
betekenisvol voorbeeld van beïnvloe
ding van het publiek.
Engelse oorlogsbodems getorpe
deerd bij de Falklands,. Israëlische
Een laatste voorbeeld van het grote
belang dat aan de publieke opinie
wordt gehecht, biedt de crisis rond de
neergeschoten Zuidkoreaanse Boeing
boven Russische grondgebied, begin
september. Het Amerikaanse rege-
ringsvoorlichtingsniveau maakte
overuren met het verwerken van de
gegevens van dit drama en het op
stellen van de officiële Amerikaanse
lezing van het gebeurde.
Aan de vooravond van de Tweede
Wereldoorlog hielden vele landen,
ongeacht hun liberaal of dictatoriaal
regime, zich bezig met het tegengaan
van de onvrijwillige of bewuste ver
spreiding van inlichtingen die nade
lig zouden kunnen uitvallen voor de
verdediging van het eigen land. Een
en ander leidde in veel gevallen tot de
invoering van perscensuur, de op
richting van informatiediensten en
beperkte meningsuiting van journa
listen. In totalitaire regimes is de me
ningsuiting altijd al uitsluitend af
hankelijk geweest van het aan de
macht zijnde regime en voortdurend
onderhevig aan controle door de
machthebbers. De beïnvloeding van
Door Jan Bouwmans
DE REMONSTRANTSE
Kring Breda heeft slechts één
jaar zelfstandig bestaan.
Klein als ze was, zocht men
bijna meteen contact met ge
lijkgezinden. Die werden ge
vonden in de 'Vereniging voor
Vrijzinnig Hervorm-
den'(VVH). Met deze vereni
ging gingen de Westbrabantse
remonstranten een verband
aan. Dat is tot de dag van
vandaag het 'Vrijzinnig Pro
testants Verbond'(VPV). In
Tilburg en Bergen op Zoom
functioneren remonstrantse
werkgroepen.
„Wij weten binnen het VPV van el
kaar niet meer wat we zijn, vrijzinnig
hervormd of remonstrant, zo zijn we
naar elkaar toegegroeid", vertelt
voorzitter Louwaars van de Bredase
remonstrantenkring. In één adem
voegt hij eraan toe dat dit in het ver
leden wel anders is geweest. Het VPV
is overigens geen fusie. Beide samen
stellende delen van toen bestaan nog
steeds zelfstandig, al hebben prak
tisch alle activiteiten gezamenlijk
plaats. Hun trefpunt is het doopsge
zind kerkje aan de Cimburgalaan.
Kleine clubjes genieten gemeenlijk
geen bekendheid. Zeker in het van
oudsher roomse Brabant en Limburg
reikte de kennis van de protestantse
genootschappen niet veel verder dan
hervormd en gereformeerd. De Bre
dase remonstrantenkring heeft het
vijftigjarig bestaan dan ook aange
grepen om voor belangstellenden uit
geheel Zuid-Nederland de cursus
'Remonstrantica' te organiseren. In
vier middagen (15 en 22 oktober, 5 en
12 november) wordt inzicht gegeven
in de geschiedenis en het heden van
de Remonstrantse Broederschap. Met
name de relatie tot het calvinisme,
het humanisme en het modernisme
zal worden belicht.
„Remonstranten komen in de kerk
twijfelen aan God." Deze, volgens
kringvoorzitter Louwaars rake type
ring stamt van Seth Gaaikema, zoon
van een remonstrants predikant. De
heer Louwaars noemt de verdraag
zaamheid de grote kracht die de re
monstranten door de eeuwen heen
gedragen heeft. Het is de verdraag
zaamheid tegenover de onverdraag-
tanks die Beiroet binnenrollen,
Iraakse straaljagers die de oliebron
nen in Iran aanvallen, Afgaanse re
bellen die Russische vrachtwagens
opblazen. De dagelijkse berichten
stroom uit de kranten geeft vaak in
één oogopslag een beeld van de oor
logsgebeurtenissen. Vandaag de dag
wordt geen oorlog nog louter en al
leen militair-strategisch uitgevoch
ten, maar vooral op het vlak van de
publieke opinie. De afloop van het
Vietnam-drama is daar al een spre
kend voorbeeld van. Maar ook in Li
banon woog dat belang zwaar toen de.
door de Falangisten aangerichte
bloedbaden bekend werden. De posi
tie van Israël in eigen land en in de
internationale politiek werd er dui
delijk door verzwakt.
Tijdens de Falkland-crisis kwam
het herhaaldelijk tot een ernstige
botsing tussen de BBC en het Engelse
kabinet over de ware toedracht van
de oorlogsgebeurtenissen. Onder het
mom van het nationaal belang, maar
duidelij k ook beducht voor de publie
ke opinie, gaf de officiële regerings
woordvoerder maar mondjesmaat
berichten over die oorlogshandelin
gen door.
APPLY POR «NROLMRNT PO PM» AT YOUR NKAREST POST OPPICfi Ol
Japans affiche, 1943: „Verpletter de Anglo-Amerikanen. Bouw de nieuwe Filippijnen op"
Engels affiche, 1914-1918:
die ze bestuurt".
God leidt de ploeg en de vrouw
„Het originele van de tentoonstelling ligt in de concept ervan: de oorlogspropa
ganda weer in haar historische context te plaatsen, maar vooral de mechanismen
ervan blootleggen. Daarom werd de nadruk gelegd op de sociale psychologie en
de technieken van collectieve overreding". Dit schrijft de organisator van de ten
toonstelling „Oorlog en Propaganda", de directie van het Gemeentekrediet van
België.
Nu zijn de samenstellers van de tentoonstelling maar ten dele in hun opzet ge
slaagd. Het accent van de tentoonstelling is vooral op de affiche-propaganda tij
dens de Eerste en Tweede Wereldoorlog komen te liggen. De opbouw van de ten
toonstelling biedt een weinig logische opbouw van de ontwikkelingen door de ja
ren heen.
Het naslagwerk van deze tentoonstelling daarentegen is alleen al een gang van
Brussel waard. De oorlogspropaganda wordt er in al zijn aspecten ten volle be
licht. Een team van specialisten gaat er uitvoerig in op de gedrukte propaganda,
de geluidspropaganda en de propaganda via het beeld. Hun analyses zijn aange
vuld met vele illustraties van alle propaganda-technieken in de 20e eeuw en een
aanzienlijke literatuurlijst van studies over dit onderwerp (Tentoonstelling „Oor
log en Propaganda, of wapens voor de opinie". Tot en met 15 oktober a.s Passa
ge 44, Boulevard du Jardin Botanique. Dagelijks van 10.30 tot 16.30 uur).
het publiek via de media is daar dan
ook een een continue proces.
In de Eerste en ook nog in de Twee
de Wereldoorlog vormde het affiche
een veelvuldig toegepast propagan
damiddel. Met het kwistig omsprin
gen van woordspelingen en de kari
katuur werd de tegenstander zo bela
chelijk mogelijk gemaakt. Met het de
draak steken met Hitier trachtten de
Amerikaanse en Engelse propagan
disten tijdens de Tweede Wereldoor
log het moreel van de geallieerde
troepen te versterken. Een van die
technieken om de tegenstander te
kleineren is het munt proberen te
slaan uit oproepen van schuldgevoe
lens bij zijn aanhangers of soldaten.
Zo hielden gevangen genomen en
communistisch gezinde Zuidvietna-
mese soldaten in Hanoi vele perscon
ferenties waarin de Zuidvietnamezen
werden opgeroepen de wapens neer te
leggen.
„Propaganda moet altijd door en
door eenvoudig zijn en voortdurend
in herhaling vallen. Op de lange duur
zal alleen hij bij het beïnvloeden van
de publieke opinie fundamentele re
sultaten bereiken, die het verstaat om
de problemen tot hun eenvoudigste
vorm voortdurend te herhalen niette
genstaande de bezwaren der intellec
tuelen". Dat schreef Hitler's propa-
gandaminister Goebbels in '42 als
doelstelling van de propaganda.
Na de Tweede Wereldoorlog is de
rol en de betekenis van de propagan
da wel drastisch veranderd, verfijnd
om zo maar eens te zeggen. Toch leid
den in 1947 de Amerikaans-Russische
spanningen tot een collectieve hyste
rie die de inleiding vormde van de
Koude Oorlog en waarin een comple
te „heksenjacht" werd ontketend te
gen alles wat naar communisme riek
te. De tv speelt in onze jaren nage
noeg een beslissende rol in de nieuw
ste conflictsituaties in de wereld.
Naast persconferenties, communi
que's en openbare verklaringen
waarvoor de tv wordt ingezet werd
dit medium tijdens de gebeurtenissen
in Polen zelfs aangewend voor een
bombastische „Let Poland be Po-
land"-show. De Sovjet-Unie gebruik
te de tv intensief aan het eind van de
jaren zestig toen een aantal tv-docu-
mentaires (waaronder de ideologi
sche prent Tsjechoslavakije, het jaar
van het laatyste oordeel) werde ver
toond, uitsluitend met het doel de in
val in dat land op 20 augustus '68 te
rechtvaardigen.
„Het individu is overgeleverd aan
het gehamer van de propaganda en
biedt nauwelijks weerstand tegen de
op hem gerichte manipulatie. Zo is uit
recente voorbeelden, zoals uit de
Falkland-oorlog, gebleken hoe en met
welke snelheid, buiten alle waar
deoordelen en politieke overwegingen
om, de volken gemobiliseerd konden
worden", aldus de Belgische weten
schappers André Miroir en Charles
Picqué in hun naslagwerk bij de
Brusselse tentoonstelling „Oorlog en
Propaganda". De tentoonstelling wil,
zo zeggen beiden, vooral meewerken
aan de vorming van bewuste burgers
met zin voor verantwoordelijkheid.
„Want hoe het ook zij", aldus Miroir
en Picqué, „het is beter de manipula
tie in te zien dan er de ogen voor te
sluiten".
Arminius (1560-1609): ruimte
voor menselijke veantwoordelijk-
heid.
zaamheid van de godsdiensttwisten
geweest die het remonstrantisme
heeft doen ontstaan.
Het grote remonstrantse devies
luidt ook: „Eenheid in het nodige,
Vrijheid in het niet-nodige, In beide
de Liefde." In zijn boek 'Rode Okto
ber, honderd dagen Alfrink' vertelt
de Tlburgse hoogleraar Goddijn, dat
dit devies ook voor kardinaal Alfrink
het organisatiebeginsel was om een
naconciliaire, collegiale en plurifor
me katholieke kerk vorm te geven.
Alfrink zei het zo: „Eenheid in het
noodzakelijke, vrijheid bij twijfel,
liefde in alles."
De remonstranten behoren tot de
vrijzinnige stroming van het protes
tantisme. „Vrijzinnigen", zegt de heer
Louwaars, „zijn niet zo bijbels geo
riënteerd als rechtzinnigen, die waar
heden bezitten. Wij ondertekenen
niet iets wat al vast staat. Wij schrij
ven meer onze eigen geloofsbelijdenis
door de eeuwen heen. Daardoor wor
den we makkelijker beïnvloed door
tijdsstromingen." Hij vat de geloofs
belijdenis kort samen in: „Wij gelo
ven in God; dat Christus zijn Zoon is;
we proberen van daaruit te leven."
Vrijheid en verdraagzaamheid,
geen dogmatisme: dat kenmerkt het
remonstrantisme. Zijn onstaan en ge
schiedenis zijn neergelegd in het vo
rig jaar verschenen boek 'Staat in de
vrijheid' met als ondertitel 'de ge
schiedenis van de remonstranten'. De
remonstrantse hoogleraar G. Hoen-
derdaal geeft daarin de achtergron
den van het ontstaan in die turbulen
te eerste decennia van de zeventiende
eeuw, toen van een scheiding van
kerk en staat, van godsdienst en poli
tiek in de verste verte nog geen spra
ke was.
Aan de universiteit van Leiden do
ceren de theologen Arminius en Go-
marus. Deze twee godgeleerden zijn
het niet eens met elkaar inzake de
calvinistische leer over de predesti
natie ofwel het door God voorbe
schikt zijn van elke afzonderlijke
mens tot hemel of hel. Voor de men
sen van die tijd was deze kwestie iets
wat hun leven raakte, want door de
gemiddelde korte levensduur en de
grote kindersterfte behoorde de dood
tot het leven van alledag. Arminius
was nu degene die dat predestinatie
beginsel afzwakte omdat hij de vrije
wil van de mens niet wilde ontken
nen. Hij was van oordeel dat de mens
zelf ook een heel kleine stem in het
kapittel had met zijn vrije wil. Met
andere woorden, de mens kon er ook
wat aan doen. Dat deed zijn tegen
standers echter onmiddelijk weer
denken aan de roomse goede werken,
de aflaten incluis. Dus werden hij en
zijn volgelingen beticht van paaps
heid.
Dit laatste had niet alleen gods
dienstige, maar ook maatschappelijke
en politieke implicaties. Want de jon
ge Staat der Nederlanden was juist
bevochten langs de weg van de gods
dienstoorlog tegen het roomse Spanje.
Vele uit het zuiden gevluchte protes
tanten hadden de brandstapels van
de roomse inquisitie nog vers in het
geheugen. De beschuldiging van
paapsheid was dan ook praktisch ge
lijk aan landverraad.
Al wat Arminius en na hem Uyten-
bogaerdt als feitelijk stichter van de
Remonstrantse Broederschap echter
deden, was aansluiten op een traditie
met bekende figuren als Geert Grote
(moderne devotie) en vooral Deside-
rius Erasmus, die de roomse kerk met
hun kritiek het vuur aan de schenen
hebben gelegd. Want lang voor de re
formatie bestond er in de roomse
kerk grote onvrede over talrijke za
ken. De reformatie heeft zich ook niet
van de ene op de andere dag over
West-Europa verspreid. In die over
gangsfase waren er ook die een theo
logie van verzoening hebben trachten
te ontwerpen.
Arminius en de zijnen wensten
ruimte voor de menselijke verant
woordelijkheid. Na de dood van Ar
minius wendde zijn opvolger Uyten-
bogaerdt zich namens 44 geestver
wanten met een vertoogschrift of re
monstrantie tot de Staten van Hol
land. Stadhouder was toen Joan van
Oldenbarnevelt. Men vroeg simpel
weg om tolerantie voor hun opvattin
gen. De remonstranten gingen hun
eigen weg sinds de Haagse conferen
tie van 1611 waarop de meningsver
schillen niet overbrugbaar bleken te
zijn. De remonstranten zijn sindsdien
voortgegaan in de traditie van Eras
mus, de grote voorman van het
christelijke humanisme.
Remonstranten, zei de heer Lou
waars, worden makkelijker beïn
vloed door geestesstromingen van een
bepaalde tijd. Dat heeft wellicht ook
gemaakt dat de broederschap een
oecumenische staat van dienst heeft
die er zijn mag. Maar evenzeer dat de
remonstrantse geschiedenis vaak
verrassende actualiteit aan de dag
legt. Wat te zeggen van de jaren
twintig van deze eeuw toen in de
broederschap het thema van „De
kerk als maatschappelijk geweten"
aan de orde kwam.
De remonstrantse predikant Hooy-
kaas noteerde toen al: „Ef is een ge
roep om 'godsdienst en geen politiek'
op de kansel, dat uit godsdienstig
oogpunt ten minste verdacht moet
heten. Er is een schuwheid voor so
cialistische predikanten....). Menig
maal is gebleken dat 'geen politiek op
de kansel' voor de meesten betekent
'alleen mijn politiek' en dat de vrees
voor 'socialistische leerstellingen'
heel nauw samenhangt met de be
vreesdheid voor eigen maatschappe
lijke bevoorrechting." Dit had ook
vandaag geschreven kunnen zijn.
