DE „CULTURELE SCHIZOFRENIE "VAN DE EMIGRANT
Pa, waarom ben je hier naar toe
Sporl
is tro
SPEUREN NAAR DE DUTCH PUZZLE
99
>c
EXTRA
De onzichtbare Nederlander
Half zeven in de morgen: boven Melbourne
verheft zich een witte en ondanks het vroege
uur genadeloos felle zon. Buiten de gebouwen
van het vliegveld Tullamarine is het onwerke
lijk stil.
Binnen in de ontvangsthal spelen zich daarentegen
stormachtige taferelen af: mensen vallen elkaar hui
lend in de armen, er wordt gewuifd, geschreeuwd en
gelachen.
van Australië
Namen worden geroepen.
Bej aarde mensen worden door
hun al jaren in Australië
woonachtige kinderen om
helst. Emigranten die een paar
weken in Europa op vakantie
zijn geweest, begroeten luid
ruchtig hun kinderen.
Een functionaris van een
binnenlandse luchtvaart
maatschappij, die ziet dat ik
de taferelen met meer dan ge
wone belangstelling gadesla,
zegt: „Ach mijnheer, zo gaat
dat bij de aankomst van bijna
ieder vliegtuig. Australië is nu
eenmaal een emigratieland.
Op de vliegvelden zie je altijd
drommen mensen die elkaar
in geen jaren hebben gezien".
De taxichauffeur die mij
naar de stad brengt, spreekt
mij troostend toe. „U bent ze
ker zakenman?" vraagt hij
voorzichtihg. „Hoezo?" De
man grinnikt even en zegt:
„Alleen zakenlui worden door
niemand afgehaald".
Enkele weken later sta ik,
meer dan duizend kilometer
verderop, vanaf het Neder
landse Consultaat Generaal op
de twaalfde verdieping van
een wolkenkrabber in hartje
Sydney, naar het gekrioel in
de straten van de Australische
metropool te kijken. Emigra
tieambtenaar Simon Schrood-
er zegt: „Tja, wat heeft die
emigratie al die jaren te bete
kenen gehad? Feit is in ieder
geval dat een op de honderd
mensen die je daar beneden
ziet, Nederlander zijn of een
Nederlandse achtergrond heb
ben". En hij voegt daaraan
toe: „Alleen, die Nederlanders
hebben zich onzichtbaar ge
maakt, in tegenstelling tot de
emigranten uit andere lan
den". Schrooder beoordeelt in
die paar zinnen meer dan der
tig jaar Nederlandse emigratie
treffend op inhoud en kwali
teit. Overigens is de Neder
landse emigratie is een ge
slaagde onderneming geweest.
Maar ze is tegelijkertijd aller
minst probleemloos gebleken.
De Nederlandse emigratie is
door een Australische socio
loog eens The Dutch Puzzle
genoemd. Want het succes er
van heeft een tragische onder
toon die nu pas hoorbaar be
gint te worden.
Puzzel
Een deel van de puzzel is in
ieder geval dat Nederlandse
emigranten opvallend graag
over de emigratie praten. Be
langstelling uit het voormalig
moederland wordt niet alleen
zeer op prijs gesteld, soms lijkt
het er zelfs een beetje op alsof
al die Nederlanders dringend
om die belangstelling verlegen
zitten. Als ik de zondag van
mijn aankomst een eerste tele
foonronde maak langs de
adressen die bereidwillige in
stanties in Nederland mij heb
ben verstrekt, breekt een on
vermoede stroom van hulp
vaardigheid en gastvrijheid
baan. Of ik snel wil komen,
liefst vandaag nog? Of ik blijf
eten? Of ik voel voor een
tochtje langs de Murray en of
ik misschien de een of andere
goudzoekersstad wil bezoe
ken? Of ik naar hun club wil
komen? Of ik hun dochter die
uit Wangaratta overkomt, een
handje wil geven? Of ik de
voorzitter en de secretaris van
de Nederlandse vereniging wil
ontmoeten? Een uurtje bellen
levert een overbelaste agenda
op.
De volgende morgen stap ik
met emigrantenaalmoezenier
Gerrit van Uden - die het ge
bruik van zeer opmerkelijke
anglicismen paart aan een on
vervalst Brabantse tongval -
op een van de verouderde,
houten trammetjes van Mel
bourne. Onderweg geeft Van
Uden colleges in emigratie.
Het meisje dat vlak naast een
lus vasthoudt, zou een Neder
landse kunnen zijn. En ook een
Engelse of een Duitse. En die
mijnheer daar is waarschijn
lijk een Italiaan of een Griek
of een Maltezer. Denk niet dat
de emigratie een uitsluitend
Europese aangelegenheid is.
Kijk maar naar de Chinese
winkeltjes ginds. Kijk maar
naar de Libanese trambe
stuurder. De emigratie is sinds
enkele jaren gekleurd.
Niet gestopt
Nee, de emigratie is aller
minst gestopt, ook al denkt
men dat in Europa. Wat nage
noeg tot stilstand is gekomen,
is de blanke Europese men
senstroom die in de jaren vijf
tig honderdduizenden naar
het Australische continent
voerde en die de bevolking van
dat land nagenoeg verdubbel
de. In het exclusief blanke ka
rakter van de emigratie kwam
vooral de laatste tien jaar ver
andering. Tienduizenden
mensen uit Azië en het Mid
den-Oosten vonden, door een
ruimhartiger politiek van de
Australische regering, hun
weg naar het nieuwe vader
land. Hoe dan ook: Australië
draagt er het onverbiddelijke
stempel van de emigratie.
Alleen de „Hollandse" emi
gratie onttrekt zich nagenoeg
aan iedere waarneming, is
vrijwel onzichtbaar. Dat heb
ben de Hollandse emigranten
zo gewild. Hun onzichtbaar
heid is de bron van hun enorm
succes en tegelijkertijd ook de
bron van hun problemen. Wat
de onzichtbare Nederlanders
bindt, is hun reputatie. En die
is niet gering. Menig Australi
sche regeringsfunctionaris
zegt tot op de dag van vandaag
dat de Nederlanders tot het
puikje van de emigranten be
horen. De Nederlander werkt
hard, heeft geen kapsones, is
betrouwbaar, vakkundig, aan
gepast, geassimileerd en geïn
tegreerd.
Er wonen ongeveer 100.000
mensen in Australië die in Ne
derland zijn geboren. De twee
de generatie - de kinderen van
de emigranten dus - telt nog
weer eens meer dat 80.000
mensen. De derde generatie -
veelal de kleinkinderen van de
pioniers uit de jaren vijftig -
telt ongeveer 65.000 mensen.
Die laatste groep heeft al bijna
een exclusief Australisch ka
rakter. „Holland" bestaat voor
die groep uit een hoeveelheid
rare, gekke, bijzondere,
nostalgische en soms ook ver
velende verhalen die ouders
en grootouders tot vervelens
toe vertellen. Voor de derde
generatie begint Nederland
zoetjesaan een curiositeit te
worden, iets dat alleen opa en
oma aangaat.
Vlak na de Tweede Wereld
oorlog kwam de toenmalige
Australische regering tot het
inzicht dat het oude devies
„Populate or Perish" (bevolk
of ga ten onder) nog steeds van
kracht was. Wilde Australië
een rol van betekenis kunnen
spelen en van een nagenoeg
uitsluitend agraisch land in
een moderne, geïndustriali
seerde samenleving kunnen
veranderen, dan moest de be
volking groeien. En die bevol
king moest een blanke bevol
king zijn. Dat vond ook de so
cialistische regering die vlak
na de oorlog gedurende een
beperkte periode aan de macht
was. Er werd een emigratie-
politiek nieuwe stijl bedacht,
gebaseerd op goede overeen
komsten met de landen die
emigranten zouden leveren.
Bovendien zouden de nieuw
komers worden gehuisvest en
van werk worden voorzien.
De uitwerking van deze po
litiek was spectaculair. Aan
het einde van de jaren zeven
tig telde Australië 2.8 miljoen
in vijftig verschillende landen
geboren emigranten. Met hun
in Australië geboren aanhang,
maken ze ongeveer de helft
van de nu 14.5 miljoen mensen
tellende bevolking uit. Die be
volking is sinds 1954 nagenoeg
verdubbeld. Met de komst van
de emigranten kon ook de in
dustrialisatie ter hand worden
genomen. Dat heeft tot gevolg
gehad dat meer dan zes mil
joen mensen zich in de grote
Australische steden vestigden.
Een op de vijf Australiërs is in
het buitenland geboren. Vier
van de tien Australiërs zijn
emigranten of kinderen van
emigranten. In dat licht bezien
is de plaats van Nederland in
hét Australisch geheel nog ta
melijk beperkt, al is Neder
land tegelijkertijd ook weer
een van de grootste emigran
tenleveranciers geweest. De
Nederlanders en hun recht
streekse afstammelingen ma
ken 4.14 procent van de
Australische bevolking uit.
Hoogtepunt
De Nederlandse emigratie
stroom bereikte haar hoogte-
De blanke mensenstroom
naar Australië is gestopt.
Aan het eind van de zeventi
ger jaren vonden nogal wat
Vietnamese bootvluchtelin
gen hun weg naar het conti
nent. - FOTOARCHIEF DE STEM
punt in het begin van de jaren
vijftig. In 1952 - het piekjaar -
vertrokken 15.000 Nederlan
ders naar Australië. Dat aan
tal nam in de welvaartsperio
de van de jaren zestig snel af.
Opmerkelijk is dat uit de Ne
derlandse groep veel meer
mensen naar het vaderland
terugkeerden dan uit andere
emigrantengroepen: 24 pro
cent. De zeer grote groep die
bleef, maakte zichzelf nage
noeg onzichtbaar en en was
vast van plan in de Australi
sche massa's op te gaan. Het is
die ontwikkeling die de socio
loge Rachel Unikowski aan
duidde als The Dutch Puzzle.
Die puzzel bestaat vooral
daarin dat de Nederlanders
geen eigen gemeenschap en
geen hechte groep vormden.
Het leek er op alsof de Neder
landse cultuur en taal voor de
gemiddelde emigrant vrijwel
niets te betekenen hadden. De
Nederlanders wilden Austra
liër worden, zonder dat ze ove
rigens een goed idee hadden
van wat een Australiër was en
of die wel bestond zoals ze
hem zich voorstelden. In veel
gevallen werd de taal afge
zworen. Nu nog hoort men de
verhalen van kinderen die
straf kregen als ze een Hol
lands woord gebruikten. Er
moest Engels worden gespro
ken. Al het oude had afgedaan
en leek geen enkele betekenis
meer te hebben. Er was een
nieuw vaderland, een nieuwe
cultuur, een nieuw sociaal pa
troon en een nieuwe taal. Naar
die realiteiten had men zich zo
snel en zo volkomen mogelijk
te voegen, zo vonden de Ne
derlanders. In dat opzicht gin
gen de Nederlanders een ge
heel andere weg dan bijvoor
beeld de Italianen, de Grieken,
de Polen, de Engelsen en in
feite alle andere etnische groe
peringen. Die vormden, aan
vankelijk zeer tegen de zin
van de Australische regering,
eigen gemeenschappen waarin
de taal en de cultuur werden
gekoesterd en het vaderland
bleef bestaan als iets onont
koombaars en iets goeds dat
niet vergeten mocht worden
en waarvan de culturele
waarden en de taal op de kin
deren moesten worden over
gedragen.
Schizofrenie
Emigrantenaalmoezenier
Gerrit van Uden zegt: „De
merkwaardige houding van de
Nederlanders heeft tot een
soort culturele schizofrenie
geleid". Of zoals de sociologe
Johanna de Bont een congres
van Nederlandse emigranten
In Australië voorhield: „De
Nederlanders wisten nog beter
hoe ze Australiër moesten zijn
dan de Australiërs zelf". De
Nederlanders waren in de
ogen van de Australische emi
gratie-autoriteiten de meest
ideale emigranten die men
zich maar kon denken. Voor de
Australische regering was
aanvankelijk aanpassing het
devies. Daar is men overigens
een jaar of zeven geleden van
In dit soort barakken w
den de eerste emigranten
dergebracht. De emigrant
zelf spraken van "opt®
kampen", de Australiërs«
„hostels". - fotojow)
teruggekomen. Toen erke
de regering vrij plotseling
de nationale identiteit ent
tuur wel degelijk hoogst 1
langrijke zaken zijn voor
honderduizenden die ziek
Australië vestigden. Dat la
de tot een ingrijpende ui-
ging van het beleid van de:
gering. De cultuur van dei:
schillende bevolkingsgroep
werd nu het uitgangspunt!
effect was dat de Nederlt
ders niet langer de ideale i
voorbeeldige emigrantent
ren en derhalve in een
merkwaardiger positie tt
den gedrongen.
Sindsdien beginnen vm
veel oudere mensen in te a
dat ze toch veel meer Holli
der zijn dan ze hadden
dacht. Rachel Unikowski
waarachtig niet ten onreck'
„De nationaliteit is voor
Nederlanders nooit een ei
tionele zaak geweest". 1
dachten de Nederlanders i
aanvankelijk ook. Daar I
men, vooral de ouderen, hst
tig van terug. Want voorali
de kinderen de deur uit
nu de onvermijdelijke re
ties van de oude dag kout
nu er alleen nog maar del*
inneringen zijn, het „vr
nu de speurtocht naar de ve.
loren tijd in volle gang i:
wreekt zich het streven
aanpassing ten koste van A
Dat is de tragiek van dei
cosmopoliet wanende Na'
lander die dacht hij hij aai
kant kon zetten wat tot
wezen van de menselijke it
tuur behoort: taal, cultuur,?
woonten, inzichten en trad
ties.
De Nederlanders zijn M
steeds de succesvolle emigif
ten, maar ze zijn tegelijker!
ook de ontwortelden, de
varende vreemdelingen die i
haastig en soms vergeefs
zoek gaan naar zichzelf,»®
wereld waarvan ze alleen i
materiële termen kennen.
De Nederlandse emigratie
ambtenaar in Melbourne
Koos Ansems heeft mij al
met brede verbale middelen
het doorsnee-emigrantenle
ven geschetst. „Ze kwamen
aan en vonden onderdak.
Vervolgens stortten ze zich
bijna blindelings op hun
werk zonder op of om te
zien. Ze gingen er helemaal
in op.
Dan werden opeens de
kinderen groot en gingen
trouwen. En tegelijkertijd
brachten ze het eerste be
zoek aan het oude vaderland
waar ze opnieuw werden ge
confronteerd met hun eigen
wortels. Dat luidde altijd
een soort verandering in.
Vanaf dat moment gingen
de meesten zichzelf vragen
stellen over hun verleden, de
zin van de emigratie, het
waarom van al hun geploe
ter. Het was soms alsof ze na
al die jaren van keihard
werkten ontwaakten, tot het
besef kwamen dat er eens
moest worden nagedacht
over het eigen wedervaren.
Dat nadenken werd hen
overigens opgedrongen. Het
viel bijna altijd samen met
het uit-huis-gaan van hun
kinderen en dus met het mo
ment dat ze er alleen voor
kwamen te staan".
Met emigrantenaalmoeze
nier Gerrit van Uden door
de eindeloze en eentonige
suburbs van Melbourne rij
dend, probeer ik een beetje
greep op dat verhaal te krij
gen. Van Udens globale sa
menvatting van het gemid
delde emigrantenleven ver
schilt nauwelijks van die
van Ansems. „Er zit iets een
vormigs in dat emigranten
leven. Ofschoon ze natuur
lijk allemaal wat anders
doen. Er zit ook iets eenvor
migs in hun problemen. Hoe
dat komt? De Nederlander
in Australië is volgens mij
toch wat kwetsbaarder dan
die in Canada of Nieuw-
Zeeland. Die laatste landen
voerden destijds een heel se
lectieve emigratiepolitiek,
die keken wie ze namen en
stelden eisen. Australië
gooide gewoon de deuren
open en liet iedereen toe.
Hier werden gewoon men
sen gevraagd en lang niet
altijd kennis of vaardigheid.
Hier dacht men in aantallen.
De eerste emigrantenaal
moezenier, pater Maas, heeft
de autoriteiten hier gewezen
op de grote gezinnen van
Brabant en Limburg. Die
mochten dan ook komen,
met tien, twaalf kinderen,
het maakte niet uit. Natuur
lijk, de Nederlanders pasten
zich zeer snel aan. Dat wil
den ze ook, maar ze deden
dat eigenlijk ondoordacht.
Ze dachten wel dat hun aan
passing soepel verliep, maar
tegelijkertijd plaatsten ze
zich ook een beetje buiten de
samenleving door alsmaar
met dat werken bezig te zijn,
door alsmaar het materiële
resultaat in het oog te hou
den. Ze vormden geen eigen
gemeenschap, maar gingen
ook niet zo volkomen in de
Australische samenleving
op als ze zelf dachten en wil
den. Veel ouderen hebben
niet echt behoorlijk de taal
geleerd. Natuurlijk, ze spre
ken Engels, drijven handel
in die taal, doen er de alle
daagse dingen mee. Toch is
het in veel gezinnen zo dat
de vaders en de moeders
nooit hebben geleerd hoe ze
een formulier of een belang
rijk document moeten in
vullen. Er werd weinig gele
zen. Al die belangrijke din
gen werden aan de kinderen
overgelaten. Als ze naar de
dokter moesten, dan moes
ten de kinderen mee. Als er
een echtelijke ruzie was of
de emoties in het gezin laai
den hoog op, dan werd er op
eens Nederlandse gespro
ken, dan voldeed het Engels
niet meer, dan ontbraken de
woorden", aldus Van Uden.
Tragedies
De taal heeft volgens Van
Uden vaak toch tragedies
geleid, vooral bij de Neder
landers die met een Austra
lische man of vrouw trouw
den. „Ik heb meegemaakt
dat een Nederlander die met
een Australische vrouw was
getrouwd, na een ongeluk in
het ziekenhuis belandde. De
Emigrantenaalmoeze
nier Gerrit van Uden.
- FOTO JO WIJNEN
man was er ernstig aan toe.
Half in coma en geplaagd
door pijn, kon hij opeens
geen Engels meer spreken.
Hij sprak Nederlands tegen
zijn vrouw en kinderen die
daar natuurlijk niets van
verstonden. Dat zijn vaak
heel tragisch dingen die
meer voorkomen dan men
hier wil toegeven".
Van Nunen is ook de eer
ste die mij op een ander
zorgwekkend fenomeen at
tendeert. „Een ding is onver
mijdelijk: als je ouder wordt
treedt er taalverlies op. Het
Engels dat je aanvankelijk
goed hebt gesproken, wordt
minder, zakt weg. Daardoor
ben je steeds meer op de
hulp van anderen aangewe
zen en is de kans ook groot
dat je in een heilloos isole
ment raakt. Dat komt vaak
voor. Met het verlies van de
taal wordt ook het verlan
gen groter weer Nederlands
te spreken. Maar wat is Ne
derlands? Voor veel mensen
is het Nederlands eigenlijk
een Brabants of Limburgs
dialect dat je eigen landge
noten niet eens allemaal
kunnen verstaan. Dat ver
sterkt het isolement van veel
ouderen nog. Het praten van
algemeen beschaafd Neder
lands lukt niet meer, het le
zen en schrijven ervan nog
minder. Zo kom je als oude
re opeens hopeloos alleen te
staan".
Niet bewust
Van Uden verder: „De
mensen zijn zich nooit be
wust geweest van de cultu
rele en identiteitsproblemen
die als gevolg van hun emi
gratie zouden kunnen ont
staan. Dat probleem had on
dervangen kunnen worden
als er een sterk Nederlands
organisatieleven had be
staan, vergelijkbaar met dat
van bijvoorbeeld de Italia
nen en de Polen. Die hebben
hun eigen boeken, hun eigen
taalonderricht, hun folklo
ristische feesten, hun cultu
rele en sociale contacten en
vooral hun hechte onderlin
ge band. Hun organsatie-
graad is zeer oog. Daar
plukken ze nu de vruchten
van. De ouderen kunnen
daar op terugvallen".
Van Udens conclusie: „Je
moet in een andere cultuur
heel sterk zijn. Je moet je
zelf zien te blijven en na
drukkelijk je houding bepa
len. Je moet je bewust blij
ven van je herkomst en te
gelijkertijd toch volledig lid
worden van de Australische
gemeenschap. Veel mensen
is dat niet gelukt. Ze hebben
niet de tijd gehad zich daar
mee bezig te houden. Nie
mand heeft hen op mogelij
ke problemen gewezen, laat
staan dat ze hebben geleerd
daar mee om te gaan.
Australië is daar zelf ook
schuld aan. Er was aanvan
kelijk weinig begrip voor de
nationaliteit van al die emi
granten. In Canada en
Nieuw Zeeland was je al
meteen A Dutch Canadian
of A Flemish New Sealan-
der. In Australië moesten de
mensen maar gewoon
Australiër worden. De Ne
derlanders hebben zich
daar, in tegenstelling tot an
dere nationale groepen, niet
tegen verzet. En dat is ze op
gebroken".
De taal heeft de Neder
lander op een merkwaardige
manier parten gespeeld. De
kinderen móesten per se En
gels spreken. Het gevolg was
dat de perfect Engelse spre
kende kinderen zich later
schaamden voor hun ouders
die, vooral als er van emo
ties in het spel waren, Ne
derlands spraken. „Moeder,
spreek in godsnaam Engels",
zeiden de kinderen dan.
In veel gevallen veroor
zaakte de taal een complete
breuk tussen ouders en kin
deren. Van Uden: „In feite
zag je dan het volgende ge
beuren: de kinderen werden,
naarmate ze ouder werden,
steeds Australischer, terwijl
de ouders, bij het klimmen
der jaren, daarentegen op
nieuw Nederlander werden.
Als het de kinderen tegen
zat, dan kwamen ze opeens
met de vraag: 'Pa, waarom
ben je hier naar toe geko
men' Dan moesten de ouders
zich rechtvaardigen.
Emigratieambtenaar An
sems: „Die problemen zijne'
inderdaad. Jammer genoeg
moeten ze noodgedwongen
worden afgeschoven naari'
kerkelijke organisaties, ët
overigens prima werk doei
Er zijn intussen al Neder
landse maatschapp#
werkers. Er wordt hulp ge
boden. Natuurlijk moeien
we ons er ook bij neerleggen
dat de emigrant, zeker ais
hij ouder wordt, opnieiP
met een been in Nederlan»
komt te staan. Dat speek
hem altijd parten en ik dep
dat dat niet te voorkomen
is".
Van Uden: „Veel emig»";
ten voelen alleen dat er
iels
Organisatie
Ype de Bruyn, voorzitter
van de Dutch Catholic Mi
grant Association in Victo
ria, de enige zeer hechte Ne
derlandse emigrantenorga
nisatie die ook uitstekende
contacten op regeringsni
veau heeft, bevestigt Van
Udens verhaal. „Veel men
sen zijn natuurlijk aan
Australië'gebakken. Maar ze
zeggen ook: ik wou dat ze dit
land als een ijsberg een
beetje dichter naar Europa
zouden kunnen slepen".
mis is, maar kunnen died»'
gen voor zichzelf niet op- f
rijtje krijgen. Bovendi
wordt het zicht op hun
kelijkheid nog bemoeiW,
omdat ze het materieel g^
hebben gemaakt, omdat
kinderen zijn geslaagd.
kleinkinderen een ff*®
toekomst hebben. Er kan
hun gevoel niets fout zijn
daarom houden ze hun o
lustgevoelens op a^sta".
wat het vaak nog veel erg
maakt. Het is hun cultur
schizofrenie, zoals ik dat
tijd noem. Het is een i®J»J
teitsbreuk die dwars o
hun leven loopt. Ze held
dat, na zo lang en zo har"
hebben gewerkt, niet v
diend".
cjowel in
belijning als
details zijn deze
mantels modieus
en elegant. Links
een wollen
visgraat met
opgestikte
klepzakken,
raglan
mouwinzet,
dubbele rij
knopen en lang
split achter.
Rechts een zuiver
wollen flausch
mantel, afgewerkt
met zachte,
soepele
nappaleren
randen. De
zogenaamde
'schoorsteen-
kraag'kan
ook omge
slagen
worden.
De trend om s
dragen op elk r
wordt steeds gre
meer weg te d<
het totale moe
ming 'straatbeeld' is missel
plaats.
De diversiteit, die geboden w
op het gebied van de spo
iedereen steeds meer de gt
ding aan te trei
het eigen lijf ges
de sociale rolle
den. Uitzonden
De meeste trekk
ge vrijetijdskleding aan, los
die dag op het programma h«
De sportieve mode voor kom
scheidt zich alleen maar in n
met die van afgelopen zomer
de jacks, maar
gaat het deze wi
ken. Zeker door
mouwen, waarde
nog multifunctior
Met deze zogenoemde sport
terlijk iedereen alle kanten uit
\Sw
te
WO&T A,\B>£ W#
se*
eindredactie marlise de jong - v
