ursus voor
nderwijzers en
formings werkers
Medezeggenschap
van werknemers
kost geen geld
Dr. Job de Haan promoveerde op ondernemende werknemers:
Vl/2
W3
Wie wil er bij oorlog betrokken zijn?
ek
andalig
Eenzijdig
Leed
Internationaal
Medezeggenschap van werknemers in
de onderneming kost geen geld. Hij kost
ituurlijk tijd, maar de kosten daarvan
worden kennelijk dubbel en dwars
terugverdiend via een stijging van de
produktiviteit. Anders kunnen die
|f>ecIrijven die ik onderzocht heb het niet
20 goed doen als ze het doen". Aldus
wetenschapper Job de Haan.
aTERDAG 9 JUL11983
III I
^integratie na die sojaarniJ^aarschijnlij/c niemand. Hoe is oorlog te
grond is gekomen bevestigenI voorkomen? Anders gesteld: hoe is vrede
l en Gerrit Stekelenburg. Ger.B 7 j
:t ais hoofd van de openbare! te bevorderen? Door de jeugd in vrede te
"anLf j^nk^e"Xe Jnderiüij-zen en op te voedenis de mening
itacten tussen de Nederlands* Van OrofeSSOr C. de KeVSer.
;rikaanse jeugd zijn nul kom-P
l. Er is bij de komst van i
tanen een hoop tam tam
st en omliggende plaatse» I
gelijks per schoolbus naar <je|
op de basis. Sport- en ont-l
gsvoorzieningen zijn op
chtbasis in ruime mate aarr-l
Een eigen Amerikaanse tvj
mor de wijk Apollo komt bin!|
in de lucht. De Amerikaanse I
schap is volledig selfsuppcr. F
leen wat individuele Ameri.L
gezinnen, veelal zelfstandig I
buiten Apollo, ondernemer
eens voorzichtige stappen om|
ar in contact te komen met del
indse omgeving.
VREDE
op het lesrooster
over die noodzaak om contac-|
te gaan, maar het klikt niet. 1
school merkt ik dat het nietl
Ook Gerrit Stekelenburg js|
iceptisch over die behoefte die I
ïrikanen daar aan zouden heb-|
geven er, afgezien van eenen-l
tzondering, volgens hem in het|
en ook nauwelijks blijk van.
echtpaar Stekelenburg is aetiefl
:sterberger Belang", een groe-l
die plaatselijke activiteiten!
3eert en de belangen van SoesJ
zo goed mogelijk bij het g
jbestuur in Soest behartigt. Zo|
il en Gerrit sterk gekant tegen!
iouw van Apollo, nota bene op|
uk terrein dat Soesterberger|
eerder in een plan aan het ge-|
bestuur had voorgesteld
vodr de hoogstnoodzakelijke!
van nieuwe woningen. Andere!
erreinen zijn er niet in Soester-I
Dnder in de directe lawaaizonel
vliegbasis te komen. Huizen!
ard nodig. De woningnood in!
rberg is, evenals de gemiddeldef
rijs, erg hoog. Amerikanen zijn!
veel huur (1.000 gulden perl
i huur is geen uitzondering||
;n woning te betalen.
nadrukkelijke aanwezigheidl
Amerikaanse basis komt totl
kking in de bedragen die jaar-T
loor de basis en het personeel inl
derlandse samenleving worden!
dt. Volgens een globaal cijfer!
lat bedrag worden geschat op40l
n gulden. De plaatselijke mid-|
ind merkt er echter weinig van|
rectie van een plaatselijke le-
liddelenwinkel schat dat nogl
!0 procent van het luchtmacht-f
reel „wel eens" in de winkel|
?rpe kritiek wordt geuit op del
eningen voor de Amerikanen,!
le nieuwe „store" waar de prij-f
schandalig laag" worden
1. Al in het begin is volgens diel
ie in Soesterberg de grote foull
ikt met het toelaten van dief
waar de Hollandse biefstuk,
orteerd naar Amerika en ver-I
is weer geïmporteerd ten be-|
van het Amerikaanse lucht-l
personeel, per kilo zelfs vijfj
goedkoper is als in de Neder-j
winkel.
h heeft Soesterberg
moeite met de basis. Een grootl
l Soesterbergenaren heeft er-f
lirect of indirect werk. De mid-1
and verdient er (wat) aan. Del
meerderheid merkt er echte!!
van. Of zoals de plaatselijke!
iresse van een sigarenwinkel!
.Amerikanen? Je hebt er weinig"
)ok geen last trouwens"
wer, terug onder de kap
- - een°n
orthodoxe liberaal, een vrij
zijn boerderij. „Ik ben een'
aal, een vrije'1
vrijzinnig man". Hij ze&
Door Jan van de Ven
Professor De Keyser
doceert pedagogie aan
de universiteit van
Leuven. Samen met
Vlamingen en Neder
landers werkt hij op
dit moment aan een
wintercursus over
vrede. De cursus is
bedoeld als nascho
ling van onderwijzers
en leraren. Ook vor
mingswerkers mogen
eraan meedoen.
Het groepje dankt zijn
samenhang aan de wil om
de vrede in de wereld te be
vorderen. De eerste ont
moeting was een toevallig
heid. Er zijn immers zo veel
mensen, die over vrede den
ken, praten, er actie voor
voeren. De mensen achter
de vredescursus dragen op
hun manier een steentje bij.
Pedagoog De Keyser acht
de cursus vanuit zijn optiek
van wezenlijk belang en ze
ker niet op zichzelf staand
en in de lucht hangend. Hij
voelt zich gesteund door een
wereldwijd verlangen, zo
als dat bijvoorbeeld is neer
gelegd in de Universele
Verklaring van de Rechten
van de Mens. Daarin staat
te lezen: „Het onderwijs
moet gericht zijn op de volle
ontwikkeling van de per
soonlijkheid en op de ver
sterking van de eerbied
voor de rechten van de
mens en de fundamentele
vrijheden. Het zal begrip,
verdraagzaamheid en
vriendschap onder alle na
ties, rassen, godsdiensten of
groepen bevorderen en de
werkzaamheden en inspan
ningen van de Verenigde
Naties voor de handhaving
van de vrede steunen."
Pedagogen zijn het er in
toenemende mate over eens,
dat in het onderwijs aan
dacht aan het onderwerp
vrede dient te worden ge
schonken. Veel verder dan
praten is men overigens
niet gekomen. Het eerste
leerboek over vrede moet
nog worden geschreven.
Hoewel, De Keyser mag
niet tekort worden gedaan.
Hij heeft zijn inzichten aan
het papier toevertrouwd.
Gezien de omvang van het
onderwijs een dapper be
gin.
Zijn dapperheid gaat ge
paard met een heilig gelo
ven, zeker niet met angst.
Hij gelooft in de behoefte
aan vrede bij iedereen en is
niet bang, dat zijn werk een
eenzijdige uitwerking
heeft. In zijn stellingname
past de opvatting, dat elk
mens -die van noord en
zuid; die van oost en west-
aan de vrede kan meewer
ken door belangstelling
voor de ander te tonen, door
begrip voor de ander op te
brengen, door met inspelen
op de ander dienstbaar te
zijn.
De Keyser laat het ge
sprek met een citaat begin
nen. Het huidige godsdien
stonderricht zou wel eens
vervangen kunnen worden
door vredesonderwijs. Vre-
deleer zou het huidige vak
maatschappijleer van het
rooster kunnen drukken.
Het vraagt nogal wat be
grip en aanpassingsvermo
gen om de hoogleraar in
zijn uitlatingen te volgen.
Hij gaat immers uit van een
denkpatroon dat afwijkt
van het gangbare.
Zo kan hij geen waarde
ring opbrengen voor de op
merking, dat zijn vredespo
gingen dwars ingaan tegen
de natuur van de mens. Die
is van oudsher gewend met
wapens om te gaan. Was
het niet om te jagen, dan
toch om een lastige buur
man het zwijgen op te leg
gen. Technische ontwikke
lingen maakten het moge
lijk pijl en boog te wisselen
voor wapens, die twee of
meer lastige huurlieden te
gelijk om zeep helpen. De
menselijke agressie is de
zelfde gebleven.
Nee, hij gaat van andere
premissen uit. In het verle
den is met wapens veel leed
veroorzaakt. Werd niet na
de tweede wereldoorlog al
gemeen uitgeroepen: Dit
nooit meer? De mens heeft
de buik vol van oorlog en zit
niettemin met een brok
agressie, die op grond van
een historische bepaaldheid
ogenschijnlijk een vernieti
gende uitwerking moet
hebben. De tegenstrijdig
heid heeft een duidelij'k-
heicf: de wens om in vrede'
oud te worden. Wel, dan de
agressie aangepakt. Dat
kan via het onderwijs.
Tegen deze logica kan al
leen worden opgeworpen,
dat agressie sterker is dan
de wil tot vrede. De Keyser,
het hoofd niet in het zand
stekend, geeft toe, dat het
moeilijk zal zijn om door
bestaande structuren heen
te breken. Er zal tggen de
stroom moeten worden op
geroeid, maar het doel is de
moeite waard. En zijn er
geen voorbeelden uit de
De groep Westbraban
ders en Vlamingen achter
de komende wintercitrsus
over de vrede: vlnr. J.
Prins, prof. C. de Keyser,
wetenschappelijk mede
werker J. Magnus en C.
Maas.
- foto de stem johan van gurp
historie om aan te tonen,
dat het werken aan vrede
zeker geen Don Quichotte-
rie is? Neem figuren als
Gandi en Martin Luther
King. Hun werk heeft een
grote uitstraling gekregen.
Zo ook het werk van ij ve
raars tegen bijvoorbeeld de
kruisraketten. In hoeverre
zijn de werkzaamheden
van De Keyser en de zijnen
daarmee vergelijkbaar? De
hoogleraar blijkt zich niet
te willen vereenzelvigen
met acties. Zijn mond pre
dikt niet de oorlog tegen de
oorlog. De actievoerende
mens maakt vaak gebruik
van zijn agressie om iets
duidelijk te maken. De
Keyser gaat in tegen die
agressie, ook als die wordt
ingezet voor veranderingen
in positieve zin. Het bevor
deren van medemenselijk
heid, de essentie van het
vredesonderwijs, zal zonder
agressie tot stand moeten
komen.
Als de werkers achter de
vredescursus zich al willen
identificeren dan is het met
de internationale vredesbe
weging. Daarvan komt het
idee te werken aan een
vreedzame mensheid. Pe
dagoog De Keyser stelt zich
dan ook op als de Gandi van
opvoeding en onderwijs, die
inmiddels in eigen land al
enige ervaring met vredes-
onderricht heeft opgedaan.
Hij was onder andere be
trokken bij een BRT-uit-
zending, die hem leerde dat
beste bedoelingen niet al
tijd even goed overkomen.
De mens in België wierp
een wolk van argwaan op
tegen vrede als leerstof.
Ouders raakten verontrust.
Zouden hun kinderen er
iets aan overhouden? Was
ploselinge slapeloosheid
mogelijk een gevolg van
vredesonderricht op school?
Had het nut kostbare
schooltijd te verdoen aan
iets ongrijpbaars? Onder
tussen ligt er wel een voor
stel van decreet om vredes-
opvoeding in het onderwijs
te bevorderen. Het vijf arti
kelen tellende stuk is opge
hangen aan de grondwet.
Naar zeggen van De Key
ser zal in Nederland een
soortgelijke regeling ko
men. Nederland is voor hem
hèt land om zoiets tot stand
te brengen. Nederlanders
zijn voor de hoogleraar de
kampioenen in het streven
naar een vrediger wereld.
Hij gelooft dan ook dat de
wintercursus in Nederland
een succes zal worden.
De cursus wordt gegeven
in het Kees Boeke Instituut
te Bilthoven. Bilthoven
heeft een centrale ligging
en, wat voor De Keyser in
teressanter is, dit jaar zou
Kees Boeke honderd jaar
zijn geworden. Bij leven
was Kees Boeke een om
streden figuur. Hij ging
dwars in tegen structuren,
had een eigen vredelieven
de levensopvatting. Zijn
originele benadering van de
mens droeg ertoe bij dat hij
op zijn school de kinderen
van prinses Juliana als
leerling kreeg.
De hommage aan Boeke
kan een gunstige werking
hebben op het aantal cur
sisten. Hoewel, meer dan
100 cursisten zijn niet te
bergen. Vraag rijst dan of
na een wintercursus 100 on
derwijsgevende en opvoe
dende Nederlanders in
staat zijn de medemense
lijkheid van 14 miljoen
landgenoten te vergroten.
Temeer daar over vervolg
cursussen nog niet is beslo
ten.
De Keyser laat zijn ge
drevenheid geen deuk toe
brengen. Je moet ergens be
ginnen en alle begin is
moeilijk. Voorlopig leeft
men toe naar de cursus van
komende winter. Die heeft
nu al een jaar van voorbe
reiding gekost. Zijn alle af
spraken met toonaangeven
de docenten gemaakt en is
de cursus gegeven, dan zal
het des te gemakkelijker
zijn de cursus voor een
tweede maal te geven. De
hoogleraar acht de kans op
een tweede cyclus niet uit
gesloten, omdat hij tot dus
ver nooit voor een maal iets
heeft (mede)georganiseerd.
Het ligt overigens in de
bedoeling, dat de winter-
leerlingen na het onderricht
van bijvoorbeeld dr. J. de
Waart, prof. Röling, prof.
Niezing, dr. Waltmans,
prof. Boeker, prof. Barna-
bey, prof. Nauta, prof. Tin
bergen, zich in werkgroe
pen verenigen. Daarin zul
len zij ervaringen uitwisse
len en nieuwe ideeën op
doen.
Zoals gezegd wordt de
cursus gegeven voor men
sen die in het onderwijs
werken en voor opvoeders
uit het vormingswerk. Het
liefst ziet prof. De Keyser
van een inschrijvende
school twee mensen komen.
Zij kunnen elkaar in de na
zorg behulpzaam zijn.
Een greep uit het lessen
pakket: physische aspecten
van kernbommen, oorlog,
bewapening, veiligheid, ge
weldloosheid en sociale
verdediging, oorlogsdrei
ging en angst bij kinderen,
vredesbewegingen en acties
vanuit humanistisch gein-
spireerde bewegingen,
wijsgerige bezinning op
oorlog en vrede, Irenologie
als mogelijkheid.
De organisatie verwacht
voornamelijk cursisten, die
onderwerp gevoelig zijn. Zij
dienen gestalte te geven
aan een nieuwe beweging,
die tot dusver niet verder
kwam dan tijdschriften.
Volgens De Keyser komen
er steeds meer tijdschriften
op het terrein van filosofie,
theologie en pedagogiek
aandragen met de nood
zaak om het onderwerp
vrede op scholen aan de or
de te stellen.
Voor de haviken uit de
samenleving kan dat een
reden zijn om op te merken,
dat al vele beschavingen
aan vredelievendheid ten
onder zijn gegaan. De havi
ken vinden geen gehoor bij
De Keyser en de zijnen. Zij
vinden de vredebrengende
medemenselijkheid niet
plaatsgebonden. Overal
vind je mensen, die aardig
voor elkaar willen zijn. Zij
zullen elkaar vinden.
„De vrede begint thuis
al", zegt De Keyser. „Ik
noem dat de kleine vrede".
Via de kleine vrede wil hij
tot de grote vrede komen.
Daarvoor spreek je het kind
aan, want wie de jeugd
heeft, heeft de toekomst. Zo
wil het gezegde.
- foto ronald sweei*5
sherry betalen en we
een blik geworpen op een t l
toonstelling van matte er I
sche kunst. Onderweg lu hc[|
hij over de schoonheid van
land.
„Ik ben een politicus va"
koude grond", zegt ®e_van|
innig tevreden. Geen mens I
hem kwaad maken op die
dankbare honden na die ve 6
ten zijn dat hij het bTa™J
van de VVD op het EuroP^
schip is geweest. „Ik heiD
eer en glorie die er te ber
waren gehad. Waar zou i J
nog druk over maken? Daa 'e.
mijn boekerij, beleef ik
lukkigste momenten aan J
einde van de dag, n»af
brandend vuurtje, m'n Pa bjK
fels en een glas port. Dan pL
vrede met mezelf en dan M
ik behagen in het leven
zijn rijke momenten aa
einde van de dag...".
Door Frans van Mowrik
Dr. Job de Haan be
antwoordt vragen
over medezeggen
schap met zachte
stem. „Dat doe ik al
tijd", heeft hij vooraf
gezegd, „Als ik na
denk, begin ik vanzelf
zacht te praten".
De uit Pannerden afkom
stige wetenschapper heeft
inmiddels een proeve van
zijn denkwerk afgeleverd.
Op 1 juli promoveerde hij
op het proefschrift „Onder
nemende werknemers" aan
de Katholieke Hogeschool
in Tilburg, waar hij werkt
als wetenschappelijk
hoofdmedewerker.
Job de Haan baseerde
zijn proefschrift op onder
zoek bij acht ondernemin
gen, vier vennootschappen
en vier coöperaties, waar
medezeggenschap een we
zenlijk onderdeel uitmaakt
van dagelijkse bedrijfsvoe
ring.
Werknemers in deze be
drijven beslissen mee of
hebben het laatste woord
over besluiten, die bij tradi
tioneel geleide ondernemin
gen alleen op centraal ni
veau worden genomen zoals
bijvoorbeeld het doen van
investeringen.
Medezeggenschap dus.
Zoals bij schoenfabriek He-
lioform in Drunen. Er
moest bij deze onderneming
een nieuwe montageband
komen. De oude, daar was
iedereen het over eens, vol
deed niet. Maar de door de
leiding voorgestelde, nieu
we montageband kwam er
niet. Daarvan was het tem
po niet regelbaar en de
werknemers wezen hem op
die grond af. En daarom
werd er een nieuwe band
geïnstalleerd, waarvan het
tempo wel te regelen was.
Zo werd al in een vroeg sta
dium een flink brok werk-
onlust voorkomen.
Molgens Job de Haan beho
ren beleidscentrale beslis
singen tot die onderwerpen
die niet of nauwelijks in de
huidige ondernemingsra
den aan de orde komen.
Voldoen de wettelijke in
spraakorganen dan niet
JOB DE HAAN: „Voor de
Raad van Commissarissen
is het antwoord heel ge
makkelijk. Die hoort er vol
gens mijn omschrijving van
medezeggenschap niet bij
omdat er geen werknemers
in vertegenwoordigd zijn.
Voor de traditioneel wer
kende ondernemingsraden
geldt dat de resultaten te
leurstellend zijn, omdat het
merendeel niet functioneert
als overlegorgaan. Dat
komt omdat de partijen niet
actief meedoen. Ofwel de
werkgever ofwel de werk
nemer laat het afweten, of
ze doen allebei niet mee".
Een oordeel dat De Haan
baseert op een literatuur
studie van onderzoeken die
op dit terrein zijn verricht.
Hoe representatief zijn die
acht ondernemingen, die
werden onderzocht, voor
het Nederlandse bedrijfsle
ven
JOB DE HAAN: „Ik heb
die ondernemingen uitge
kozen waarin de stem van
de werknemer minstens ge
lijk is aan die van de werk
gever, dus aan die van het
kapitaal. Voor het overige
zijn ze, ook qua grootte, ge
wone, doorsnee Nederland
se ondernemingen. Dat be
tekent dat ze winst moeten
maken en dat ze ook niet te
beroerd zijn om dat te doen.
Niet alleen om het winst
maken zelf, maar om voort
te bestaan. In 1977 werkten
er 1384 mensen in die on
derzochte bedrijven, op dit
moment zijn het er 1380.
Maar we praten dan wel
over een periode waarin de
werkloosheid in ons land
vele malen groter is gewor
den. Deze ondernemingen
hebben hun arbeidsplaat
sen toch in stand kunnen
houden".
Dat betekent dat inspraak
in de bedrijfsvoering eigen
lijk geen geld kost
JOB DE HAAN: „Het
kost natuurlijk de tijd dat
ze zitten te praten, maar
dat komt kennelijk dubbel
en dwars terug via een stij
ging van de produktiviteit.
Je moet je bovendien ook
realiseren dat de onder
zochte ondernemingen ho
ren tot die bedrijfstakken
waar het nu niet bepaald
florissant gaat: de bouw, de
schoenindustrie. In de bouw
is de helft van de mensen
werkloos, de schoenindus
trie is al gehalveerd. Dat
betekent dat er bij deze be
drijven dus iets extra's ver
diend moest worden om de
banen te behouden. Nu heb
ik nergens willen zeggen
dat medezeggenschap de
oplossing is voor alles.
Maar in Nederland zijn
echter nog veel mensen van
mening dat het niet zou
kunnen. Geen kapitaalver
schaffer zou zo gek zijn, de
werknemers zouden er geen
verstand van hebben, het
zou teveel geld kosten. Dat
blijkt dus allemaal niet zo
te zijn".
Hoe ingewikkeld mag de
structuur van een onderne
ming zijn om die medezeg
genschap in praktijk te
kunnen brengen
JOB DE HAAN: „Die
mag niet ingewikkelder
zijn, dan de mensen kunnen
doorzien om er in de prak
tijk mee te kunnen wer
ken". En legt vervolgens uit
dat zijn uitspraak niet zo
beperkend is als ie lijkt.
Noemt als voorbeeld Bre-
man uit Genemuiden, een
van de acht onderzochte be
drijven. Breman is een in
stallatiebedrijf met 600 man
Job de Haan werknemers weten precies waar het
over gaat - foto rien siers
personeel en een op papier
ingewikkelde structuur.
Toch neemt daar de onder
nemingsraad alle beslissin
gen, waarbij het mooie ver
haal dat de juristen aan
zo'n besluit koppelen, min
der belangrijk is. Dat is al
leen maar het jasje waarin
nu eenmaal ieder bedrijfs-
besluit gestoken pleegt te
worden. De werknemers bij
Breman houden volledig
zicht op het investeringsbe
leid.
Functioneren die acht on
dernemingen beter dan an
dere
JOB DE HAAN:
geen vergelijkend
,Ik heb
onder
zoek gedaan. Dan had ik
ook acht traditioneel opge
zette ondernemingen moe
ten onderzoeken. Wat in
ieder geval duidelijk is dat
de werkenemers in de door
mij onderzochte bedrijven
goed weten waar het over
gaat. Dat ze aan de bel
trekken als er dingen ge
beuren die naar hun me
ning niet zouden moeten
gebeuren. Dat ze zeggen dat
een machine niet goed
werkt en er in een nieuwe
geïnvesteerd moet worden.
Dat ze signaleren dat de
kwaliteit van het produkt
beter kan zijn".
De Haan noemt in z'n
proefschrift kleine eenhe
den binnen de onderneming
als een voorwaarde voor
het goed functioneren van
medezeggenschap.
Legt uit dat die kleine een
heden of afdelingen als het
ware kleine ondernemingen
binnen de onderneming
zijn. Ze zijn zo opgezet dat
ze in principe in hun eentje
als zelfstandig bedrijfje
zouden kunnen doorgaan.
Dat systeem lijkt veel op
het in Joegoslavische on
dernemingen gehanteerde
model. Daarbij gaat het ook
om bestuurbaarheid vanuit
de basis en niet vanuit de
top.
JOB DE HAAN: „Bij alle
acht werkt dat zo. Bij som
migen zelfs heel stringent.
De grootte van een onder
neming is dan ook geen be
perking. Volgens dit sys
teem kun je zelfs een struc
tuur maken waarin duizen
den mensen kunnen wer
ken. Het feit dat ik me niet
kan voorstellen dat er bij
Philips op die manier ge
werkt zou worden, zegt
meer over mijn voorstel
lingsvermogen dan over de
toepasbaarheid van het
systeem".
j
