ENS E Exosat 'ziet9 röntgenlicht van sterren TOFFEN GROOTSCHEEPSE SPEURTOCHT NAAR LEVEN BUITEN DE AARDE OMHOOG MET CONCURRENT VAN ARIANE-RAKET EN WEEMAES KEUKEN? tl. 01140-12165 izen, vele onder EUZEN - AXEL ST. RDIEPING EXTRA A65 niMftDAG 7 JUN11983 T43 Lj er ook zoveel van. ■lier" en ,,K&M"-keu- dan ook voor 100% e echte kortingen op Vraag een complete jaar schriftelijke ga- rntie. rijdag: 8.00-17.00 uur dag: 14.00-17.00 uur LDRECHT - STEKENE rWERPEN - BEVEREN 580.- ook op andere data's). laven. Door onze ruimtevaartmedewerker Piet Smolders in het afgelopen jaar heeft een merkwaardig wezentje, afkomstig van een verre planeet, de bewoners van onze planeet voor zich gewonnen. We hebben het natuurlijk over ET, een afkorting die staat voor extra terrestrial en dat betekent: van buiten de aarde. Bestaat ET echt? Die vraag zal voorlopig wel niet worden beantwoord. Maar wel zijn veel astronomen en biologen het er over eens dat leven en ook intelligent leven waar- I schijnlijk een heel normaal verschijnsel is in het heelal. Want er zijn werkelijk ontel bare sterren zoals de zon en van die sterren zullen planeten bij zich heben waar op leven is ontstaan en zich verder heelt ontwikkeld. Waarom hebben wij die heelal-broeders dan nog nooit ontmoet? Heel eenvoudig om dat de afstanden tussen de [sterren zo reusachtig groot zijn, dat het leven van welke heelalbewoner dan ook waar schijnlijk veel te kort is, zelfs als er met onvoorstelbare snelheden wordt gereisd. Maar gelukkig is er een ma- nier voor ons om toch te zoe ken naar onze meedenkers in de ruimte. Niet zo zeer naar die buitenaardse wezens zelf, I maar wèl naar de tekenen er-' I van. Wezens met een hoog ont- I wikkelde techniek zullen ook I over radiogolven beschikken i wij - voor verbindingen I en voor radio en televisie. En wellicht zenden ze boodschap- pen in onze richting. In het verleden zijn al ver scheidene pogingen gedaan om te luisteren naar intelli gente signalen uit het heelal. Dat gebeurde met grote scho telantennes, de electronische oren van de op wetenschap be luste mens. Een probleem daarbij is dat uit de ruimte volop radiogolven van allerlei golflengten op ons afkomen. Want net als licht ontstaan ra diogolven immers op sterren en zelfs in de ijle materie tus sen de sterren in. Radiogolven die wij ontvangen uit de ruim te - met bijvoorbeeld de ge weldige antennes van de ra diosterrenwacht in Wester- bork t- zijn tot nu toe steeds van natuurlijke oorsprong ge bleken. Zij vertellen ons iets over de hemellichamen, maar niet over hun eventuele bewo ners. Gerichte signalen van even tuele ET's zullen echter opval len door een bepaald logisch patroon dat voor ons herken baar is. Tot nu toe is nog nooit overtuigend zo'n boodschap van een kosmische beschaving ontvangen. Dat is niet ver wonderlijk als we ons realise- Op zo< d EEN BOLVORMIGE sterrenhoop, bestaande uit miljoenen zusters van onze zon. HET GROOTSTE reuzenoor waarmee astronomen luisteren naar het heelal: de 300 meter radiotelescoop op Puerto Rico ren dat we in feite nog maar een paar keer heel vluchtig gezocht hebben naar een heel klein naaldje in een reusachti ge hooiberg. We moeten im mers op het goede moment en de juiste richting, met vol doende gevoeligheid èn op de goeie frequentie luisteren. Maar geen nood. Nog dit jaar gaat in Amerika een nieuw programma van start om te speuren naar intelligen te signalen uit het heelal. Dat zal gebeuren met een compu ter die achtereenvolgens aan verschillende antennes wordt gekoppeld. We spraken over dit unieke project met een van de stuwende krachten er ach ter: dr. Jill Tarter van het NASA Ames Research Center in de buurt van San Francisco. Dr. Tarter: „Wij gaan kij ken naar smalle band-signa len, omdat dit het enige soort signalen is waarvan we weten' dat de natuur ze niet produ ceert, maar wij zelf daarente gen volop. De computer en aanverwante installatie daar voor wordt nu klaargemaakt. Jarenlang heb ik iets derge lijks gedaan met dit verschil dat de informatie op magneet banden werd opgeschreven en later geanalyseerd. Dat heb ik onder meer ook gedaan met gegevens uit het Nederlandse Westerbork. In feite was het een idee van de Nederlandse astronoom Frank Israël om dit te doen. Hij zei: „Waarom gaan we niet door met die informatie - met name die de smalle banden be treft - en kijken of er mis schien overeenstemming is te vinden tussen een plotselinge 'geluidspiek' en de positie van een bekende ster? Dat zou 't de moeite waard maken nog eens speciaal naar zo'n ster te gaan luisteren." Zijn daar concrete resulta ten uit gekomen? Dr. Tarter: „Ja, signalen genoeg, maar niets dat duide lijk van buiten de aarde komt. En een bijkomend probleem is dat ik zoiets pas vaak een jaar zie nadat het werd opgete kend. En dan is het moeilijk nog uit te vissen wat het ge weest is. Wat we nu gaan gebruiken - de computer en het speciale programma - stelt ons in staat een interessant signaal op het moment zélf te ontdekken. Niet alleen zullen we 74.000 kanalen tegelijk kunnen be kijken, maar we kunnen ook meteen na ontvangst van een interessant signaal de antenne een eindje wegdraaien en kij ken of het signaal dan ook verdwijnt. Want dat moet ge beuren als het signaal werke lijk van een andere wereld komt. Als het daarentegen blijft is het een lokale storing. Op die manier hebben we al eens radiosondes aan een weerballon ontmaskerd. De computer zal ons uitein delijk in staat stellen zelfs 8 miljoen kanalen tegelijk af te luisteren. Dat is niet het grote probleem. Maar op het moment zelf beslissen of er een signaal is en wat het pre cies voorstelt - dat is het moeilijke stuk van de opera tie." En waar gaat TJ dit compu terprogramma gebruiken? Dr. Tarter: „Eerst en voor al op de 26-meter antenne van Goldstone hier in de Mojave woestijn. We zullen het geheel daar uittesten en dan gaat het tegen het eind van het jaar naar de befaamde Arecibo- antenne op Puerto Rico. Want dat is de beste plek om naar signalen te kijken. Ons prototype instrument zal geleidelijk over de komen de vijf jaar verder groeien. En onze mogelijkheden om de sig nalen te analyseren zullen ook groeien. Later zullen we het programma draaien op de drie 34-meter antennes die rond de werld staan opgesteld: in Goldstone, in Canberra (Australië) en bij Madrid. Gedurende drie jaar zullen we zestien uur per dag waar nemen en zo de hele hemel be strijken. Behalve dat overzicht gaan we ook nog een aantal bekende sterren 'beluisteren', waarbij behalve de Ameri kaanse antennes ook wellicht de 100-meter antenne van Bonn ingeschakeld zal wor den." De laatste jaren schijnen er weer meer geleerden op te duiken die menen dat wij toch wel eens de enige intelligente wezens zouden kunnen zijn in het heelal. Dr. Tarter: „Ik denk dat het een geweldig belangrijke vraag is en ik denk dat het een vraag is die je niet beant woord met filosofische be schouwingen of met op je hoofd krabben. Ik geloof dat het een vraag is, geschikt voor verificatie door waarnemin gen. En dat wil ik nu doen. Welnu - het is een gigantisch probleem en ik zeg niet dat we een antwoord zullen hebben aan het eind van deze eerste zoekfase. We zullen één hypo these testen. Het kan wel zijn dat we op de verkeerde manier zoeken en misschien hebben we eenvoudig nog geen vol doende gevoelige instrumen ten om een signaal te vinden dat er echt wel is. Maar we kunnen onze hypothese testen, mogelijkheden verkennen. En dat is de moeite waard. En ja, ik zou niet in dit programma werken als ik niet onder de in druk was van de aantallen sterren en van mogelijke plaatsen waar leven zich ont wikkeld kan heben. Gegeven onze eigen geschiedenis weten we hoe snel dat hier ging en hoe vrijwel onontkoombaar. Dus denk ik dat het elders net zo goed gebeurd is." Als we een signaal ontvan gen van een intelligente bron - laten we even aannemen dat U dat zeker weet - wat gaat U dan met die informatie doen? Dr. Tarter: Eerst en vooral zullen we het niet voor onszelf houden. Het zal uitvoerig ge publiceerd worden nadat het geverifieerd is. Alleen al het simpelweg ontvangen van een signaal zegt ons heel veel - zelfs al is er geen duidelijk inhoud. Het zegt ons dat het mogelijk is voor een bescha ving om zijn eigen technologi sche onvolwassenheid te over leven - het soort waanzin waarin wij ons nu lijken te be vinden. Het vertelt ons dat het misschien niet noodzakelijk is dat we onszelf in de nabije toekomst vernietigen, dat we kunnen overleven. Want al leen een oude en stabiele tech nologie zal in staat zij n om het soort signaal voort te brengen, krachtig genoeg om door onze vrij primitieve technologie te worden ontdekt. Dus je wint een hoop met alleen maar de ontvangst van een signaal en er kunnen bijkomende voor delen zijn - zoals gecodeerde informatie." Kort geleden kwam hier de eerste bezoeker uit de ruimte aan - daar was volop publici teit over. Vindt U ET leuk? Dr. Tarter: „Oh, ik vond ET 'n prachtige fantasiefilm. Erg leuk. Ik geloof niet dat het iets van doen heeft met het soort onderzoek dat wij be drijven. Ik geloof niet dat rei zen tussen de sterren qua energie mogelijk zijn. Als wij iets merken van een bescha ving buiten de aarde, dan zal het zijn door een manifestatie van hun technologie in de vorm van electromagnetische stralingsradiogolven of licht golven of zoiets, eerder dan stukken metaal of wezens die door de ruimte reizen. Maar het was leuk." Zit er volgens U een weten schappelijke boodschap in zo'n film? Dr. Tarter: „Wetenschap pelijk? Wel, niet meer dan in welke SF-film ook. Het heeft geen wetenschappelijke, maar misschien een politieke of een publiciteitswaarde. Wij on dervinden op dit moment veel populaire goedkeuring en ons werk wordt tenminste beken der. Ik maak me een beetje zorgen dat films zoals deze het publiek laten denken dat het een eenvoudige zaak is. Ik be doel Elliot hoefde alleen maar zijn achtertuintje in te lopen om buitenaardse intelligentie te ontdekkenZo gemakke- lijk zal het niet zijn en het zal waarschijnlijk een langdurige wetenschappelij ke verkenning en onderneming worden. En ik hoop maar dat het publiek niet teleurgesteld raakt omdat we volgende week nog geen sig nalen van ET's thuiswereld opvangen." Hoe dan ook: hoop doet leven. Dat geldt ze ker voor iemand als dr. Jill Tarter. Pas als», ik haar kantoor uitloop, zie ik de grote sticker die er op de buitendeur is geplakt: „ET phone here..." Door onze ruimtevaartmedewerker Piet Smolders Iedereen die ooit is doorge licht, weet dat röntgenestra- ling een harde doordringen de straling is. In feite dus ook een ongezonde straling: je mag er niet te veel van krijgen. Vandaar dat rönt genonderzoeken tegenwoor dig tot het strikt noodzake lijke worden beperkt. Veel minder mensen we ten dat er dag en nacht van uit de ruimte röntgenstra ling op ons afkomt. Sterren (waaronder onze eigen zon) zenden namelijk niet alleen zichtbaar licht uit, maar ook (zachte) warmtestraling, minder zacht ultraviolet en harde straling zoals rönt gen- en gammastraling. Maar gelukkig heeft de aarde een laag lucht om zich heen en die laag (hoewel dun: als je de aarde tot een karrewiel verkleint is die )aag nog maar 1 centimeter) is toch dik genoeg om die voor ons ongezonde straling legen te houden. Dat is voor mensen heel Plezierig, maar voor weten- schappes minder. Zij willen weten hoe sterren in de loop van vele miljoenen jaren ge boren worden, leven en ten slotte ten onder gaan. Behal ve het zichtbare licht kun- uen ook die andere stralin gen ons iets vertellen van het energieke gedrag van verre sterren. Vandaar dat de tweede Nederlandse VER BUITEN de aarde zal EXOSAT speuren naar de geheimen van sterren en de toe komst van het heelal. kunstmaan IRAS ver boven de dampkring naar warmte straling uit het heelal kijkt - en met veel succes. Van daar ook dat Europa nu op het punt staat een satelliet te lanceren die speciaal die röntgenstraling gaat onder zoeken. Het is de EXOSAT (European X-ray Observa tory Satellite) die op 26 mei omhoog is gegaan. De mensen van Europa's ruimtevaartorganisatie ESA zullen die lancereing met gemengde gevoelens onder gaan. Want EXOSAT had moeten starten vanuit Frans Guyana op de eigen Europe se raket Ariane. Een raket waar Europa veel tamtam om heeft gemaakt, omdat deze ruimtetroef aangebo den wordt aan ieder die een kunstmaan omhoog ge bracht wil zien. Ariane moet een belangrijke concurrent worden van Amerika's 'ruimtewerkpaard' de Del ta-raket, die ook onze eigen IRAS een lift naar de kos mos gaf. Maar de Ariane heeft het tijdens twee van de vijf lanceringen die tot nu toe plaatsvonden laten af weten. De start van EXO SAT is herhaalde malen uit gesteld, maar men kon nu niet langer meer wachten omdat de kwaliteit van de satelliet achteruit gaat als hij te lang opgeslagen blijft. En in arren moede heeft de ESA zich nu tot de Amerika nen moeten wenden om de EXOSAT gelanceerd te krij gen: een Delta zal de 510 kg. wegende kunstemaan om hoog brengen vanaf de basis Vandenberg. De Delta is een erg betrouwbare raket: in de afgelopen vijf jaar lukten 97 van de 100 lanceringen. Jaren werk EXOSAT moet in een zeer langgerekte baan om de aarde komen, ongeveer over de polen. Boven de zuidpool komt de satelliet tot op 500 kilometer hoogte om dan naar buiten te zwiepen en boven de noordpool liefst 200.000 kilometer hoog te komen, halverwege de af stand naar de maan, zeven tien keer de middellijn van de aarde. De nieuwe kunst maan is niet de eerste satel liet die naar röntgenstraling van sterren kijkt. Onze eigen kunstmaan ANS deed dat medio zeventiger jaren al. Maar EXOSAT zal veel meer gedetaillieerde opna men te zien geven. Twee van de instrumenten aan boord zijn ontwikkeld door Neder landse instituten: de Werk groep Kosmische Straling in Leiden en het Laboratorium voor Ruimteonderzoek in EXOSAT is gebouwd door Messcherschmitt-Bölkow-Blohm in Duitsland. Voor de lan cering wordt de satelliet nog eens nauwgezet nagekeken. Foto-s estec. mbb Utrecht. EXOSAT moet minstens twee jaar actief blijven en de sterrenkundigen ook in Nederland voor vele jaren werk bezorgen. De astrono men hopen onder meer aan vullende informatie te krij gen over zwarte gaten in het heelal: overblijfselen Van gestorven sterren, die zoveel aantrekkingskracht hebben dat zelfs het licht er niet los van kan komen. Met andere woorden: ze zijn niet te zien of op een andere manier rechtstreeks te ontdekken. Maar de omgeving van zo'n ster ondergaat wel degelijk de invloed ervan: gas en stof worden met reusachtige snelheden door deze alles- verslindende kosmische stofzuigers opgezogen en daarbij wordt röntgenstra ling uitgezonden. Krimpen Ook kan EXOSAT het antwoord geven op de vraag of het heelal verder blijft uitzetten (zoals het nu doet) of dat het op een gegeven moment weer zal gaan krimpen. In dat geval lijkt het heelal op een film die nu eens vooruit, dan weer ach teruit wordt gedraaid. Als het heelal zou gaan krim pen, zouden tenslotte alle sterrenstelsels en sterren op elkaar storten en dat zou het einde betekenen voor alles en iedereen. Een einde dat op zijn vroegst over tiental len miljarden jaren komt. Geen reden tot overmatige ongerustheid dus. Maar daarom niet minder interes sant voor de mensen die zich bezighouden met het onder zoek van de ruimte.

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1983 | | pagina 7