ENS
E
Exosat 'ziet9 röntgenlicht van sterren
TOFFEN
GROOTSCHEEPSE
SPEURTOCHT
NAAR LEVEN
BUITEN DE AARDE
OMHOOG MET CONCURRENT VAN ARIANE-RAKET
EN WEEMAES
KEUKEN?
tl. 01140-12165
izen, vele onder
EUZEN - AXEL
ST.
RDIEPING
EXTRA
A65
niMftDAG 7 JUN11983
T43
Lj er ook zoveel van.
■lier" en ,,K&M"-keu-
dan ook voor 100%
e echte kortingen op
Vraag een complete
jaar schriftelijke ga-
rntie.
rijdag: 8.00-17.00 uur
dag: 14.00-17.00 uur
LDRECHT - STEKENE
rWERPEN - BEVEREN
580.-
ook op andere data's).
laven.
Door onze ruimtevaartmedewerker Piet Smolders
in het afgelopen jaar heeft een merkwaardig wezentje, afkomstig van
een verre planeet, de bewoners van onze planeet voor zich gewonnen.
We hebben het natuurlijk over ET, een afkorting die staat voor extra
terrestrial en dat betekent: van buiten de aarde.
Bestaat ET echt? Die vraag
zal voorlopig wel niet worden
beantwoord. Maar wel zijn
veel astronomen en biologen
het er over eens dat leven en
ook intelligent leven waar-
I schijnlijk een heel normaal
verschijnsel is in het heelal.
Want er zijn werkelijk ontel
bare sterren zoals de zon en
van die sterren zullen
planeten bij zich heben waar
op leven is ontstaan en zich
verder heelt ontwikkeld.
Waarom hebben wij die
heelal-broeders dan nog nooit
ontmoet? Heel eenvoudig om
dat de afstanden tussen de
[sterren zo reusachtig groot
zijn, dat het leven van welke
heelalbewoner dan ook waar
schijnlijk veel te kort is, zelfs
als er met onvoorstelbare
snelheden wordt gereisd.
Maar gelukkig is er een ma-
nier voor ons om toch te zoe
ken naar onze meedenkers in
de ruimte. Niet zo zeer naar
die buitenaardse wezens zelf,
I maar wèl naar de tekenen er-'
I van. Wezens met een hoog ont-
I wikkelde techniek zullen ook
I over radiogolven beschikken
i wij - voor verbindingen
I en voor radio en televisie. En
wellicht zenden ze boodschap-
pen in onze richting.
In het verleden zijn al ver
scheidene pogingen gedaan
om te luisteren naar intelli
gente signalen uit het heelal.
Dat gebeurde met grote scho
telantennes, de electronische
oren van de op wetenschap be
luste mens. Een probleem
daarbij is dat uit de ruimte
volop radiogolven van allerlei
golflengten op ons afkomen.
Want net als licht ontstaan ra
diogolven immers op sterren
en zelfs in de ijle materie tus
sen de sterren in. Radiogolven
die wij ontvangen uit de ruim
te - met bijvoorbeeld de ge
weldige antennes van de ra
diosterrenwacht in Wester-
bork t- zijn tot nu toe steeds
van natuurlijke oorsprong ge
bleken. Zij vertellen ons iets
over de hemellichamen, maar
niet over hun eventuele bewo
ners.
Gerichte signalen van even
tuele ET's zullen echter opval
len door een bepaald logisch
patroon dat voor ons herken
baar is. Tot nu toe is nog nooit
overtuigend zo'n boodschap
van een kosmische beschaving
ontvangen. Dat is niet ver
wonderlijk als we ons realise-
Op zo<
d
EEN BOLVORMIGE sterrenhoop, bestaande uit miljoenen
zusters van onze zon.
HET GROOTSTE reuzenoor waarmee astronomen luisteren naar het heelal: de 300 meter radiotelescoop op Puerto Rico
ren dat we in feite nog maar
een paar keer heel vluchtig
gezocht hebben naar een heel
klein naaldje in een reusachti
ge hooiberg. We moeten im
mers op het goede moment en
de juiste richting, met vol
doende gevoeligheid èn op de
goeie frequentie luisteren.
Maar geen nood. Nog dit
jaar gaat in Amerika een
nieuw programma van start
om te speuren naar intelligen
te signalen uit het heelal. Dat
zal gebeuren met een compu
ter die achtereenvolgens aan
verschillende antennes wordt
gekoppeld. We spraken over
dit unieke project met een van
de stuwende krachten er ach
ter: dr. Jill Tarter van het
NASA Ames Research Center
in de buurt van San Francisco.
Dr. Tarter: „Wij gaan kij
ken naar smalle band-signa
len, omdat dit het enige soort
signalen is waarvan we weten'
dat de natuur ze niet produ
ceert, maar wij zelf daarente
gen volop. De computer en
aanverwante installatie daar
voor wordt nu klaargemaakt.
Jarenlang heb ik iets derge
lijks gedaan met dit verschil
dat de informatie op magneet
banden werd opgeschreven en
later geanalyseerd. Dat heb ik
onder meer ook gedaan met
gegevens uit het Nederlandse
Westerbork.
In feite was het een idee van
de Nederlandse astronoom
Frank Israël om dit te doen.
Hij zei: „Waarom gaan we niet
door met die informatie - met
name die de smalle banden be
treft - en kijken of er mis
schien overeenstemming is te
vinden tussen een plotselinge
'geluidspiek' en de positie van
een bekende ster? Dat zou 't de
moeite waard maken nog eens
speciaal naar zo'n ster te gaan
luisteren."
Zijn daar concrete resulta
ten uit gekomen?
Dr. Tarter: „Ja, signalen
genoeg, maar niets dat duide
lijk van buiten de aarde komt.
En een bijkomend probleem is
dat ik zoiets pas vaak een jaar
zie nadat het werd opgete
kend. En dan is het moeilijk
nog uit te vissen wat het ge
weest is.
Wat we nu gaan gebruiken
- de computer en het speciale
programma - stelt ons in staat
een interessant signaal op het
moment zélf te ontdekken.
Niet alleen zullen we 74.000
kanalen tegelijk kunnen be
kijken, maar we kunnen ook
meteen na ontvangst van een
interessant signaal de antenne
een eindje wegdraaien en kij
ken of het signaal dan ook
verdwijnt. Want dat moet ge
beuren als het signaal werke
lijk van een andere wereld
komt. Als het daarentegen
blijft is het een lokale storing.
Op die manier hebben we al
eens radiosondes aan een
weerballon ontmaskerd.
De computer zal ons uitein
delijk in staat stellen zelfs
8 miljoen kanalen tegelijk af
te luisteren. Dat is niet het
grote probleem. Maar op het
moment zelf beslissen of er
een signaal is en wat het pre
cies voorstelt - dat is het
moeilijke stuk van de opera
tie."
En waar gaat TJ dit compu
terprogramma gebruiken?
Dr. Tarter: „Eerst en voor
al op de 26-meter antenne van
Goldstone hier in de Mojave
woestijn. We zullen het geheel
daar uittesten en dan gaat het
tegen het eind van het jaar
naar de befaamde Arecibo-
antenne op Puerto Rico. Want
dat is de beste plek om naar
signalen te kijken.
Ons prototype instrument
zal geleidelijk over de komen
de vijf jaar verder groeien. En
onze mogelijkheden om de sig
nalen te analyseren zullen ook
groeien. Later zullen we het
programma draaien op de drie
34-meter antennes die rond de
werld staan opgesteld: in
Goldstone, in Canberra
(Australië) en bij Madrid.
Gedurende drie jaar zullen
we zestien uur per dag waar
nemen en zo de hele hemel be
strijken. Behalve dat overzicht
gaan we ook nog een aantal
bekende sterren 'beluisteren',
waarbij behalve de Ameri
kaanse antennes ook wellicht
de 100-meter antenne van
Bonn ingeschakeld zal wor
den."
De laatste jaren schijnen er
weer meer geleerden op te
duiken die menen dat wij toch
wel eens de enige intelligente
wezens zouden kunnen zijn in
het heelal.
Dr. Tarter: „Ik denk dat
het een geweldig belangrijke
vraag is en ik denk dat het een
vraag is die je niet beant
woord met filosofische be
schouwingen of met op je
hoofd krabben. Ik geloof dat
het een vraag is, geschikt voor
verificatie door waarnemin
gen. En dat wil ik nu doen.
Welnu - het is een gigantisch
probleem en ik zeg niet dat we
een antwoord zullen hebben
aan het eind van deze eerste
zoekfase. We zullen één hypo
these testen. Het kan wel zijn
dat we op de verkeerde manier
zoeken en misschien hebben
we eenvoudig nog geen vol
doende gevoelige instrumen
ten om een signaal te vinden
dat er echt wel is. Maar we
kunnen onze hypothese testen,
mogelijkheden verkennen. En
dat is de moeite waard. En ja,
ik zou niet in dit programma
werken als ik niet onder de in
druk was van de aantallen
sterren en van mogelijke
plaatsen waar leven zich ont
wikkeld kan heben. Gegeven
onze eigen geschiedenis weten
we hoe snel dat hier ging en
hoe vrijwel onontkoombaar.
Dus denk ik dat het elders net
zo goed gebeurd is."
Als we een signaal ontvan
gen van een intelligente bron
- laten we even aannemen dat
U dat zeker weet - wat gaat U
dan met die informatie doen?
Dr. Tarter: Eerst en vooral
zullen we het niet voor onszelf
houden. Het zal uitvoerig ge
publiceerd worden nadat het
geverifieerd is. Alleen al het
simpelweg ontvangen van een
signaal zegt ons heel veel
- zelfs al is er geen duidelijk
inhoud. Het zegt ons dat het
mogelijk is voor een bescha
ving om zijn eigen technologi
sche onvolwassenheid te over
leven - het soort waanzin
waarin wij ons nu lijken te be
vinden. Het vertelt ons dat het
misschien niet noodzakelijk is
dat we onszelf in de nabije
toekomst vernietigen, dat we
kunnen overleven. Want al
leen een oude en stabiele tech
nologie zal in staat zij n om het
soort signaal voort te brengen,
krachtig genoeg om door onze
vrij primitieve technologie te
worden ontdekt. Dus je wint
een hoop met alleen maar de
ontvangst van een signaal en
er kunnen bijkomende voor
delen zijn - zoals gecodeerde
informatie."
Kort geleden kwam hier de
eerste bezoeker uit de ruimte
aan - daar was volop publici
teit over. Vindt U ET leuk?
Dr. Tarter: „Oh, ik vond
ET 'n prachtige fantasiefilm.
Erg leuk. Ik geloof niet dat het
iets van doen heeft met het
soort onderzoek dat wij be
drijven. Ik geloof niet dat rei
zen tussen de sterren qua
energie mogelijk zijn. Als wij
iets merken van een bescha
ving buiten de aarde, dan zal
het zijn door een manifestatie
van hun technologie in de
vorm van electromagnetische
stralingsradiogolven of licht
golven of zoiets, eerder dan
stukken metaal of wezens die
door de ruimte reizen. Maar
het was leuk."
Zit er volgens U een weten
schappelijke boodschap in zo'n
film?
Dr. Tarter: „Wetenschap
pelijk? Wel, niet meer dan in
welke SF-film ook. Het heeft
geen wetenschappelijke, maar
misschien een politieke of een
publiciteitswaarde. Wij on
dervinden op dit moment veel
populaire goedkeuring en ons
werk wordt tenminste beken
der. Ik maak me een beetje
zorgen dat films zoals deze het
publiek laten denken dat het
een eenvoudige zaak is. Ik be
doel Elliot hoefde alleen maar
zijn achtertuintje in te lopen
om buitenaardse intelligentie
te ontdekkenZo gemakke-
lijk zal het niet zijn en het zal
waarschijnlijk een langdurige
wetenschappelij ke verkenning
en onderneming worden. En ik
hoop maar dat het publiek niet
teleurgesteld raakt omdat we
volgende week nog geen sig
nalen van ET's thuiswereld
opvangen."
Hoe dan ook: hoop
doet leven. Dat geldt ze
ker voor iemand als
dr. Jill Tarter. Pas als»,
ik haar kantoor uitloop,
zie ik de grote sticker
die er op de buitendeur
is geplakt: „ET phone
here..."
Door onze
ruimtevaartmedewerker
Piet Smolders
Iedereen die ooit is doorge
licht, weet dat röntgenestra-
ling een harde doordringen
de straling is. In feite dus
ook een ongezonde straling:
je mag er niet te veel van
krijgen. Vandaar dat rönt
genonderzoeken tegenwoor
dig tot het strikt noodzake
lijke worden beperkt.
Veel minder mensen we
ten dat er dag en nacht van
uit de ruimte röntgenstra
ling op ons afkomt. Sterren
(waaronder onze eigen zon)
zenden namelijk niet alleen
zichtbaar licht uit, maar ook
(zachte) warmtestraling,
minder zacht ultraviolet en
harde straling zoals rönt
gen- en gammastraling.
Maar gelukkig heeft de
aarde een laag lucht om zich
heen en die laag (hoewel
dun: als je de aarde tot een
karrewiel verkleint is die
)aag nog maar 1 centimeter)
is toch dik genoeg om die
voor ons ongezonde straling
legen te houden.
Dat is voor mensen heel
Plezierig, maar voor weten-
schappes minder. Zij willen
weten hoe sterren in de loop
van vele miljoenen jaren ge
boren worden, leven en ten
slotte ten onder gaan. Behal
ve het zichtbare licht kun-
uen ook die andere stralin
gen ons iets vertellen van
het energieke gedrag van
verre sterren. Vandaar dat
de tweede Nederlandse
VER BUITEN de aarde zal EXOSAT speuren naar de geheimen van sterren en de toe
komst van het heelal.
kunstmaan IRAS ver boven
de dampkring naar warmte
straling uit het heelal kijkt
- en met veel succes. Van
daar ook dat Europa nu op
het punt staat een satelliet te
lanceren die speciaal die
röntgenstraling gaat onder
zoeken. Het is de EXOSAT
(European X-ray Observa
tory Satellite) die op 26 mei
omhoog is gegaan.
De mensen van Europa's
ruimtevaartorganisatie ESA
zullen die lancereing met
gemengde gevoelens onder
gaan. Want EXOSAT had
moeten starten vanuit Frans
Guyana op de eigen Europe
se raket Ariane. Een raket
waar Europa veel tamtam
om heeft gemaakt, omdat
deze ruimtetroef aangebo
den wordt aan ieder die een
kunstmaan omhoog ge
bracht wil zien. Ariane moet
een belangrijke concurrent
worden van Amerika's
'ruimtewerkpaard' de Del
ta-raket, die ook onze eigen
IRAS een lift naar de kos
mos gaf. Maar de Ariane
heeft het tijdens twee van de
vijf lanceringen die tot nu
toe plaatsvonden laten af
weten. De start van EXO
SAT is herhaalde malen uit
gesteld, maar men kon nu
niet langer meer wachten
omdat de kwaliteit van de
satelliet achteruit gaat als
hij te lang opgeslagen blijft.
En in arren moede heeft de
ESA zich nu tot de Amerika
nen moeten wenden om de
EXOSAT gelanceerd te krij
gen: een Delta zal de 510 kg.
wegende kunstemaan om
hoog brengen vanaf de basis
Vandenberg. De Delta is een
erg betrouwbare raket: in de
afgelopen vijf jaar lukten 97
van de 100 lanceringen.
Jaren werk
EXOSAT moet in een zeer
langgerekte baan om de
aarde komen, ongeveer over
de polen. Boven de zuidpool
komt de satelliet tot op
500 kilometer hoogte om
dan naar buiten te zwiepen
en boven de noordpool liefst
200.000 kilometer hoog te
komen, halverwege de af
stand naar de maan, zeven
tien keer de middellijn van
de aarde. De nieuwe kunst
maan is niet de eerste satel
liet die naar röntgenstraling
van sterren kijkt. Onze
eigen kunstmaan ANS deed
dat medio zeventiger jaren
al. Maar EXOSAT zal veel
meer gedetaillieerde opna
men te zien geven. Twee van
de instrumenten aan boord
zijn ontwikkeld door Neder
landse instituten: de Werk
groep Kosmische Straling in
Leiden en het Laboratorium
voor Ruimteonderzoek in
EXOSAT is gebouwd door Messcherschmitt-Bölkow-Blohm in Duitsland. Voor de lan
cering wordt de satelliet nog eens nauwgezet nagekeken. Foto-s estec. mbb
Utrecht.
EXOSAT moet minstens
twee jaar actief blijven en
de sterrenkundigen ook in
Nederland voor vele jaren
werk bezorgen. De astrono
men hopen onder meer aan
vullende informatie te krij
gen over zwarte gaten in het
heelal: overblijfselen Van
gestorven sterren, die zoveel
aantrekkingskracht hebben
dat zelfs het licht er niet los
van kan komen. Met andere
woorden: ze zijn niet te zien
of op een andere manier
rechtstreeks te ontdekken.
Maar de omgeving van zo'n
ster ondergaat wel degelijk
de invloed ervan: gas en stof
worden met reusachtige
snelheden door deze alles-
verslindende kosmische
stofzuigers opgezogen en
daarbij wordt röntgenstra
ling uitgezonden.
Krimpen
Ook kan EXOSAT het
antwoord geven op de vraag
of het heelal verder blijft
uitzetten (zoals het nu doet)
of dat het op een gegeven
moment weer zal gaan
krimpen. In dat geval lijkt
het heelal op een film die nu
eens vooruit, dan weer ach
teruit wordt gedraaid. Als
het heelal zou gaan krim
pen, zouden tenslotte alle
sterrenstelsels en sterren op
elkaar storten en dat zou het
einde betekenen voor alles
en iedereen. Een einde dat
op zijn vroegst over tiental
len miljarden jaren komt.
Geen reden tot overmatige
ongerustheid dus. Maar
daarom niet minder interes
sant voor de mensen die zich
bezighouden met het onder
zoek van de ruimte.