VEEL MISVERSTANDEN
OVER KRABBEBOSSEN
Feest rond
50 jaar
Krabbebossen
Vc
W2
1 USSEN Rijsbergen en
Breda ligt nu een halve eeuw
het kleuterhuis De
Krabbebossen, uitgegroeid
vanuit één landhuis tot een
complex van gebouwen, dat
een sfeer van gezelligheid en
rust uitstraalt. Ondanks die
50 jaar bestaan er over de
Krabbebossen veel
misverstanden. Ouders, die er
kinderen hebben worden
door de buitenwereld met de
nek aangekeken. Kinderen
worden simpelweg
bestempeld als „debiel" of
„onhandelbaar". Maar wat
gebeurt er wérkelijk
I Ouders
Hele stap
ORIGE week vond een timmerman in een pand
aan het Thorbeckeplein in Amsterdam een vergeten
dagboek uit een nog lang niet vergeten oorlog. De
schrijver is inmiddels bekend: de 55-jarige ir. H.
Lemij, thans topfunctionaris bij Shell. Hoe kan het
dat de ene overlevende na de oorlog het dagboek
voor altijd dichtslaat, terwijl de ander pas veertig
jaar later in staat is de onbeschrijfelijke kwellingen
op papier te krijgen?
Opvang
Twee Gelanden
Vrijheid
Gesmoord
n Velzen
i van Scheveningen
og steeds zilt en
gerookte makreel,
jger De Zeemeeuw
r te vinden. Lang
k was de leeftijd
lb ink nog maar net
omen - ben ik, op
late avond in mei,
van de toen al zeer
eeuw het zeegat
<r spek en bonen
jacht op de Hol-
we, het nobele zee-
bserveren tijdens
■dendaagse maat-
mervolle reis.
dag en de Haringra-
>eer terug, maar de
is weg en het vissen
et, het lange drijf-
l zijn achterhaald
er bedachtzame vor-
isserij.
een avontuur,
jaarsstormen had
die in het Kanaal
vist, slag zien leve-
vare grondzeeën bij
oofden. Ze waren
eelbal van de gol-
telde je voor dat de
n zuidwester en
vijdbeens aan het
oor die gelegenheid
psalm stond te zin
wannend, want bij
e het angstig geroep
schepen die dicht
,ust naar de haven
r hingen dan vissers
orplecht om te luis-
kijken totdat
ep: Vuurtje recht
n ook de jam
van Kniertje lag
lend in de herinne-
sen bleven op zee en
d duur betaald.
■n dat haringen niet
ngel werden gevan-
de vissen van het
■den afzakten naar
bank om laat in het
n te scholen in het
dat ze dankzij Wil-
Iszoon van Biervliet
•orden gekaakt. Maar
het mysterie,
en aan boord waren
hieterje en het af-
De eerste eerste
de knieën gezeten,
n de vleet vieren en
ndere joch afhield
et meer. Mochten ze
en als de enorme
men waren wegge-
glaasje zonder voet
hische weg afdaalde
per naar stuurman
re gezagsdragers?
epschieter herinner
tinig. Misschien heeft
le reis wel in het
aardappelen zitten
of in het vooronder
noeder liggen janken,
iwer wist dat je, in ge-
■eeziekte, op het dek
nast moest gaan zit-
koud, ook al was het
it de eerste haring
:ocht in kille jachtvel-
ioogte van Aberdeen,
ip de brug, waar het
kon waaien. In het
er, een hol dat alleen
ipen was en waar een
her sliep, was het war-
ar het was er zo be
at afgrijzen zich van
sr maakte als je de
■k omzichtig passeer-
lit opzicht waren
ingers niet voor een
vervaard. De mannen
■ich alleen als de ha-
icht kwamen en ze be-
zich daarbij tot hoofd
en, want daar hadden
itte mee gewerkt.
iper heette Maarten
ier. Hij droeg een fiere
t, Haringlord, want hij
bekwaam en gelukkig
ie aan de kleur van het
in zien of er 'aering'
ie vleet werd uitgezet
j de pet af en sprak hij
■y. Op hoop van zegen,
jna alle Scheveningse
con hij niet zwemmen.
s ik in de krant dat hi]
dronken toen zijn laat-
p door onopgehelderde
was gaan zinken. De
ling kon zich in veiliQ-
ingen. Maar de schip-
•f aan boord.
Een symposium over de
jeugdhulpverlening op za
terdag 28 mei is het hoogte
punt van de viering van het
vijftig jarig bestaan van De
Krabbebossen en het vijfja
rig bestaan van de Twee Ge
landen.
Donderdag 26 mei is er
een kinderfeest. Vanaf 10.00
uur is er een kinderkermis
op het terrein van de Krab
bebossen. Vanaf 13.30 uur
zijn er voorstellingen van
het marionettenspel „De
avonturen van Prum-
meltje". Die middag worden
er ook volksdansen gedaan
door de kinderen van het te
huis. 's Avonds is er van
20.00 tot 24.00 uur een buurt
feest in het gebouw van de
Krabbebossen.
Vrijdag 27 mei is er van
16.00 tot 17.30 uur een recep
tie voor genodigden. Zater
dag 28 mei vindt het sympo
sium plaats in de kerk van
Effen omdat men nogal wat
belangstellenden verwacht,
die men niet in een ruimte
van de Krabbebossen kan
plaatsen.
Het initiatief voor de
bouw werd in 1931 genomen
door de Etten-Leurse arts
Chris Mol. Met behulp van
de Provinciale Bond het
Noordbrabantse Wit- Gele
Kruis zorgde hij voor de op
richting van de Stichting
Katholiek Kleuterhuis „De
Krabbebossen". Uitgangs
punt was het creëren van
een gezond leefmilieu voor
kleine kinderen, die voorna
melijk op lichamelijk gebied
extra zorg nodig hadden.
Opname op medische aan
wijzing was toe een novum
in Nederland. Rust, orde, re
gelmaat en goede voeding
maakten dat de kinderen na
korte of langere tijd aange
sterkt weer naar huis kon
den. Op 1 januari 1933 werd
de Krabbebossen geopend,
er woonden toen 42 kinderen
tussen de een en zeven jaar.
Al in '39 waren er interne
verbouwingen nodig om de
capaciteit te kunnen verho
gen. Halverwege '40 had de
Krabbebossen een bezetting
van 65 kinderen. Direct na
de oorlogsjaren kwam de
kinderuitzending in een
stroomversnelling terecht.
Het bestaande gebouw was
te klein en in korte tijd vond
een aantal verbouwingen
plaats, die de huisvesting
verbeterden.
Maar ook de uitgangspun
ten wijzigden zich in de loop
der tijd. Was men in de be
ginperiode vooral bezig met
de lichamelijke verzorging
van het kind, later kwam
het accent te liggen op het
psycho- sociale aspect van
de ontwikkeling van de kin
deren. Dat wil zeggen dat
ook kinderen, wier opvoe
ding bemoeilijkt werd door
allerlei psychologische en
sociale redenen, een plaats
konden krijgen in de Krab
bebossen. Ook de verblijs-
duur van de kleuters werd
langer, een rechtstreeks ge
volg van de inzichten in de
kinder- psychologie en de
verschuiving van de indica
tiestelling van de kleuter
uitzending. De ervaringen
en praktische resultaten
waren de aanzet tot het aan
wenden van pedagogische
middelen, welke weer uit
mondden in een eigen kleu
terschool in 1960.
In 1969 opende prinses
Beatrix het Willem Alexan-
derhuis, een uitbreiding spe
ciaal ingericht voor peuters
van een tot en met drie jaar.
Tegelijkertijd vond er een
ingrijpende verbouwing
plaats, die voor die tijd hy
permodern was en ook nu
nog uitstekend voldoet aan
de hoge eisen van behande
ling.
In verband met de gewij
zigde inzichten, die het be
lang van het gezin voor het
kind meer naar voren
brachten, werd er door het
toenmalige bestuur en de di
rectie gewerkt aan de voor
bereidingen van een me
disch kleuterdagverblijf.
Men startte op 1 april 1978
De Twee Gelanden, het dag
verblijf, met twintig kinde
ren. In '79 werd die capaci
teit veertig, in '60 op zestig
kinderen en in '82 kwam nog
eens de goedkeuring voor
een tijdelijke uitbreiding
met nog eens twintig kinde
ren. Deze laatste als voorlo
pige huisvesting voor kinde
ren uit de regio Bergen op
Zoom en Roosendaal. In
Roosendaal zal binnenkort
een dependance voor 42 kin
deren gevestigd worden.
Door Ron Greg oor
1 RIJSBERGEN - De buiten-
M wereld heeft er vaak geen
M flauwe notie van wat er in het
H medisch pedagogisch insti
jg tuut De Krabbebossen of in
M het medisch kleuterdagver-
H blijf De Twee Gelanden ge-
H beurt. Wat voor soort kinde-
ren er zijn, hoe die behandeld
worden, waarom die kinderen
H er zijn en wat men daarmee al
heeft moeten afzien.
Voor de buitenwereld is de Krab-
bebossen iets vreemds, iets waar men
zover mogelijk uit de buurt blijft,
waar je je kinderen niet naar toe
=E stuurt.
Daarom is men bij de Krabbebos-
sen zo blij, dat we alle kanten van de
medaille willen bekijken. Gewoon
een dag rondhangen en praten met
iedereen, die we tegenkomen. „Eigen-
lijk zou je een week moeten komen,
pas dan kun je echt zien wat er hier
gebeurt", houdt directrice behande-
lingszaken, mevrouw A. Krot- Poot
ons voor. Maar zoveel tijd hebben we
helaas niet.
Er moet heel wat gebeuren voordat
ouders ertoe besluiten hun kind naar
de Krabbebossen te doen. Anton Ver-
„Alleen als je geen kanten meer op
kunt, plaats je je kind in 'n tehuis
wey uit Halsteren, vijf jaar, is zo'n
geval. Zijn vader Jan over zijn enig
kind: Anton is eigenlijk altijd een
probleemkind geweest. Hij heeft
vaak in het ziekenhuis gelegen. Zo'n
kind wordt dan altijd door de buiten
wereld, maar ook door je zelf wat
meer verwend dan eigenlijk wel goed
voor hem is. Logisch, want dat zou
iedereen doen. Maar zo gauw Anton
dan weer thuis kwam, waren er pro
blemen. Hij kon niet spelen met kin
deren, hij werd agressief. Dat werd
op het laatst zo erg, dat ons hele ge
zinsleven naar de bliksem dreigde te
gaan. Constant ruzie in huis, hij zette
mij en mijn vrouw tegen elkaar op,
het werd een onhoudbare situatie en
dan moet je iets doen. Wij werden
verwezen naar het MOB- centrum in
Bergen op Zoom (Medische Opvang
en Begeleiding) en zijn daar door de
maatschappelijk werker goed gehol-
pen.Maar er verbeterde toch niets.
Dokter Wilberts heeft ons toen uit
eindelijk de Krabbebossen aange
kaart. Wij wisten helemaal niet dat
iets dergelijks bestond".
In eerste instantie had plaatsing in
Rijsbergen geen succes. Verwey:
„Anton heeft eerst een half jaar in de
Twee Gelanden gezeten. Dat hield in
dat hij 's avonds gewoon thuiskwam.
Overdag ging het erg goed, maar als
hij 's avonds thuis kwam was hij nog
moeilijker dan voorheen. Toen heb
ben we maar besloten hem in de
Krabbebossen te doen. Daar zit hij nu
een jaar en het gaat goed. Hoewel we
nog geen inzicht hebben wanneer hij
voorgoed naar huis kan".
De opvang van Anton in de Krab
bebossen bevalt het echtpaar Verwey
uitstekend. Mevrouw Verwey draait
eenmaal per week mee in de groep, zij
doet met Anton dan allerlei spelletjes.
„En ik merk dat het beter gaat. We
gaan elkaar langzaam beter begrij
pen, ik zie zelf ook beter hoe ik hem
moet aanpakken, en dan ben je al een
heel end weg".
Het is voor het echtpaar Verwey
een hele stap geweest om Anton uit
huis te doen. Hij :„In het begin hebben
we er erg tegenop gezien. Met de bui-
Door Hans Toonen
OEGSTGEEST/WEERT
Toen Henri Lemij nog Henri
Robinski heette, noteerde hij
op zijn onderduikadres de
frontberichten van Radio
Oranje. Van een echt dagboek
zoals 'Het Achterhuis', het
wereldvermaarde ego-docu
ment van Anne Frank, is dan
ook geen sprake. Interessant
is de vraag waarom iemand in
een extreme situatie - onder
gedoken, achter prikkeldraad,
gekaapte trein -naar de pen
grijpt? Waarom schrijft
iemand, eenmaal in de knel,
een dagboek?
Vaak om de tijd te doden, zoals de
Indonesische journalist Mochtar Lu-
bis, die zijn 'Kampdagboek' schreef
achter het prikkeldraad van het Nir-
baya-gevangenkamp.
Of om je aan vast te klampen, zoals
Anne Frank in haar kleine wereldje
vanachter een boekenkast, of Henri
Robinski alias ir. Lemij, ondergedo
ken aan het Thorbeckeplein.
Soms om te overleven, zoals Ger
Vader, een van de gegijzelden van de
Molukse kapingsactie bij Wijster, die
begin december 1975 meteen naar de
balpen greep over de 'trein die nooit
aankwam'.
Om een ooggetuigeverslag achter
te laten op een (letterlijk) doodlopend
spoor, zoals David Koker (kamp
Vught), Renate Laqueur (Bergen Bel-
sen).
Steeds vaker om uit te huilen en
opnieuw beginnen, zoals Tineke Wi-
baut-Guilonard in 'Zo ben je daar.
haar terugblik op het vrouwenkamp
Ravensbrück, en Annemie MacGilla-
vry haar ervaringen in het Jappen
kamp wegzet in 'Je kunt niet altijd
huilen'.
Maar ook om te leren leven met een
hels verleden, zoals Jan Bijderwieden
tenwereld was er niet te praten, die
mensen snappen het gewoon niet. Je
hoort reacties als: ze brengen het
kind weg, dan kunnen ze zelf de hele
week gaan en staan waar ze willen.
Maar geloof me, het is de laatste stro
halm, waar je je dan aan vastklampt.
Voor ons was het ook echt geen pretje
om hem zomaar hiernaartoe te stu
ren. Je mist hem ontzettend. Je voelt
je belabberd. Door erg veel met el
kaar en met de maatschappelijk wer
ker te praten kom je daar we over
heen. En als je dan ziet hoe ze hier
met hem bezig zijn, dan doet dat je
aan de andere kant weer goed. Bo
vendien, we zien vooruitgang, en dat
is toch het belangrijkste".
Anton Verwey is één van de 65 kin
deren, die in de Krabbebossen wonen.
Zij verblijven daar in leefgroepen,
groepen van zes a acht kinderen, be
geleid door een groepsleider. Twee
van de groepsleidsters zijn Corry van
de Wijngaard, zij doet dat al 12(4
jaar, en Jolanda Schipperen, die 4(4
jaar op de Krabbebossen werkzaam
is. „Je doet dit omdat je veel van kin
deren houdt. We zijn er eigenlijk ge
woon ingerold, we hebben de oplei
ding gevolgd en zijn hier terecht ge
komen. We zijn hier nu niet meer weg
te slaan".
Corry van de Wijngaard: „Je hebt
hier eigenlijk twee categorieën kin
deren: Zij die op grond van hun ziek
tebeeld een speciale opvang nodig
hebben en die kinderen, die op basis
van hun gedrag die opvang moeten
hebben. In die laatste categorie zijn
dan weer twee groepen; zij die uiter
mate teruggetrokken zijn en de erg
brutalen. Iets tussenin heb je niet".
Kinderen, die in de Krabbebossen
geplaatst worden, probeert men de
eerste tijd te laten acclimatiseren.
„Dat is een gewenningsperiode. Je
probeert ze op hun gemak te stellen,
ze duidelijk te maken dat ze niet in de
steek gelaten zijn,want zo voelen die
kleintjes dat vaak. We kijken hoe het
kind reageert en proberen een band
te kweken", zegt Jolanda Schipperen.
Na drie maanden worden de "ge
vallen" bekeken in een vergadering
Een feestje op de Krabbebossen: deze groep slaagde voor de cursus home
training in 1979. - foto de stem ben steffen
van het zogenaamd groot kinderteam.
Dat zijn alle betrokkenen in de bege
leiding. Er wordt een behandelings
plan opgesteld, waarmee men naar de
ouders gaat, want deze blijven de
eindverantwoording houden. Om de
drie maanden is er dan telkens een
vergadering, waarbij de vorderingen
van de kinderen bekeken worden.
Dat kan in een klein team zijn, dat
zijn de direct betrokkenen, waarmee
de kinderen mee te maken krijgen
(hierbij mogen de ouders aanwezig
zijn), of in een groot team.
Alle gegevens worden steeds met
de ouders doorgesproken. „Zij kun
nen uiteindelijk, als ze willen, hun
kind naar huis halen. Maar dat ge
beurt nooit omdat ze die hier vrijwil
lig brengen". De behandeling van de
kinderen is toegespitst op de zelfstan
digheidsstimulering. Ze moeten zelf
leren spelen. De behandeling is voor
ieder kind verschillend. Dat hangt af
van de problemen, die het heeft. De
een zal extra aandacht aan de taal
moeten besteden, een ander moet zien
zijn contacten met de anderen te ver
beteren". De Krabbebossen heeft een
eigen kleuterschool.
De gemiddelde behandelingsduur
is zestien maanden. „Veel kinderen
doen het in minder tijd, maar er zijn
er ook bij die er langer over doen. Als
de behandeling voorbij is of de kinde
ren zijn zeven jaar, dan gaan zij hier
weg, meestal terug naar huis. De
meeste kinderen vinden thuis hun
draai weer, maar het gebeurt ook dat
dit niet lukt. Dat de problemen nooit
g veranderen. Dan worden ouders en
kinderen geleerd met hun problemen
om te gaan. De kinderen worden hier
geleerd hun gedrag te reguleren. De
ouders wordt geleerd om het specifie
ke gedrag te accepteren en daarmee
te leven. In een enkel geval lukt dat
niet, dan gaan de kinderen naar een
gastgezin. Maar die gevallen zijn
zeldzaam", aldus mevrouw Krot-
Poot.
Eenzelfde manier van behandelen
past men toe op het medisch kleuter
dagverblijf De Twee Gelanden, sinds
vijf jaar functionerend naast de
De nu 55-jarige ir.H.H. Lemij, die
in de eerste oorlogsjaren een dag
boek bijhield. - fotoanp
uit Weert, die vorig jaar onder
'dwang' van zijn psychiater als thera
pie -weliswaar op papier- nog een
keer door de hel van Bergen-Belsen
moest. En daar onder de schuilnaam
Jan Mande onlangs verslag van deed
in 'Op een klein stationnetje'.
Prof. dr. J. Bastiaans, vermaard om
zijn behandeling aan de Jelgers-
makliniek te Oegstgeest van overle
venden van Duitse concentratie- en
vernietigingskampen, beschouwt
dagboeken, geschreven op een onder
duikadres en in de schaduw van de
Een dagboek
om eindelijk
uit te huilen
gaskamers, als een „laatste uiting van
vrijheid in een onvrije omgeving."
De prof licht toe: „Uit bewaard ge
bleven gedichten uit het kamp Sa-
chenhausen blijkt hoe zeer gedoem-
den zich vastklampten aan de enige
vrijheid die hen nog restte: het den
ken. Dromen van vrijheid, van alles
wat je lief was, verschafte hen de ge
legenheid om afstand te nemen van
de werkelijkheid. Sommigen konden
daardoor langer op de been blijven."
Waarom heeft de een (ir. H. Lemij
bijvoorbeeld) op 5 mei 1945 zijn oor
logsdagboek dicht geslagen, terwijl
de ander (Tineke Wibaut, Floris Ba-
kels, Jan Mande) pas na veertig jaar
'terugschrijft'?
Bastiaans: „Direct na de oorlog
hebben talloze overlevenden hun blik
uitsluitend op de nieuwe toekomst
gericht. Men geloofde stellig dat je
met keihard werken het verleden kon
vergeten. Nu na tientallen jaren is bij
menigeen die veelbelovende toekomst
tegengevallen. En dan komen de on
verwerkte herinneringen schoksge
wijs boven. Eigenlijk is het een rij
pingsproces. Bij de een komen de
emoties er eerder uit dan bij de an
der."
Jan Bijderwieden, nu 56, trillende
handen, geen dag zonder hoofdpijn,
heeft tot 4 mei 1980 zijn KZ-syn-
droom gesmoord met verhuizen, hard
werken en waar te maken.
Wie naar zijn oorlogsverleden
vroeg, kreeg te horen dat hij als 16-
jarige Amsterdammer bij het ver
spreiden van illegale pamfletten,
door de Duitsers was opgepakt en via
het kamp in Ommen op transport ge-
Krabbebossen. In een vleugel van het
gigantische gebouw tussen de bossen.
De kleuters gaan hier 's avonds naar
huis. Op dit moment bezoeken tachtig
kinderen de Twee Gelanden. Dat is
veel te veel, zeker ook gezien het feit,
dat er een wachtlijst is van 34 kleu
ters. Vandaar dat binnenkort, waar
schijnlijk in oktober, de dependance
van de Twee Gelanden in Roosendaal
geopend wordt.
Nieuw in de behandelingstechniek
is de zogenaamde home-training.
Groepsleiding komt bij het kind aan
huis om in zijn specifieke situatie de
problemen aan te pakken. Kinderen
en ouders wordt in hun eigen situatie
geleerd met elkaar om te gaan. Vaak
heeft dat succes. Home- training
heeft volgens velen een grote toe
komst. Herman Melis, hoofdleider
van het dagverblijf dat in Roosendaal
van start gaat hierover: „Kijk, je hebt
een wachtlijst van 34 kinderen, die je
nu niet kan helpen. Als je eens begint
met home-training in die gevallen.
Het is gebleken dat dit vaak veel goed
doet. Ook is duidelijk geworden dat
als een behandeling lukt, opname in
het tehuis niet meer nodig is. Boven
dien is home-training natuurlijk veel
goedkoper dan een behandeling hier.
Bij Anton Verwey heeft de home
training slechts gedeeltelijk gehol
pen. „Het naar bed gaan is duidelijk
verbeterd. Aan zijn agressiviteit was
echter niets te doen, dat probleem
was zo complex dat ze hem hier
moesten behandelen", zegt zijn vader.
Met Anton zelf gaat het goed in de
Krabbebossen. Zijn agressie wordt in
goede banen geleid, hij heeft weer le
ren spelen met zijn nieuwe vriendjes
en maakt een gelukkige indruk. Met
zijn arm in het verband (bij het spe
len heeft hij zijn sleutelbeen gebro
ken) omhelst hij zijn vader, die hem
komt bezoeken. Tranen staan bij bei
den in de ogen. Het zal allemaal wel
in orjle komen met hem, hij redt het
wel. Evenals de meeste kinderen, die
in de Krabbebossen en de Twee Ge
landen geleerd hebben om hun ge
drag te reguleren. Of populairder ge
zegd: die zichzelf geen moeilijkheden
meer aandoen door hun gedrag.
steld naar Hannover. Dat is de halve
waarheid. Want de aangrijpende
waarheid is 'echter dat Jan Bijder-
wiesen - uiteraard tegen wil en
dank - als schandknaap van een SS-
officier de verschrikkingen van het
concentratiekamp Bergen-Belsen
heeft overleefd.
In zijn bungalow aan de rand van
Weert verduidelijkt hij: „Die waar
heid kon je in 1945 aan niemand
kwijt. Ook later niet. Zelfs niet aan je
vrouw, of je kinderen. Anno 1983, nu
de samenleving meer begrip heeft
voor homofilie, kan ik mijn littekens
wel laten zien. En hoef ik niet langer
te liegen om mijn kampverleden."
Na de uitbarsting op 4 mei 1980
volgde echter een lijdensweg langs
een keur van goedwillende, maar
niets begrijpende neurologen. Jan
Bijderwieden moest maar met zijn
chronische hoofdpijn, zijn felle aan
vallen van aangeziehtspijn, leren le
ven.
Mei vorig jaar kwam Bijderwieden
onder behandeling van dr. Klinkha
mer, een van de psychiaters van de
Jelgersmakliniek in Oegstgeest.
„Daar kreeg ik te horen dat ik aan
een onvervalst KZ-syndroom leed.
Geloof me, dat was de gelukkigste
dag van mijn leven. Eindelijk wist ik
wat ik mankeerde." Even later: „Na
tuurlijk had ik al een vermoeden,
maar ik wilde gewoon (nog) niet dat
zielige mannetje met een KZ-nacht-
merrie zijn." Als therapie werd hij
gedwongen zijn onverwerkt verleden,
zijn levenspuzzle met talloze 'ver
dwenen' stukken, op papier te zetten.
„Ik ben opnieuw door de poorten van
de hel gegaan," verzucht hij.