Economische malaise
in Chili ernstig
gevaar voor Pinochet
Sterren binnenskamers
5?
Engelse taaltelefoon helpt Engelsen praten
cle4in1krai
»«Sï,a5"|39C
desiebl
«ESTEM
Medewerking
BS
EXTRA
Volmaakt
Voorbeeld
Paradox
IJzeren greep
Nederlagen
.4
Planetarium Amsterdam bestaat 1 jaar
Tijdmachine
sssl
Betrouwbaar
Vakbond
Inequivalent
MIDDELBURG - De KNVB
inderzoekt momenteel de
nidweekvoetbal(competitie
oepen. Hiertoe is de hulp
[eeuwse voetbalvereniging
en.
Subsidies
W eekenddienst
Stemredactie
ZATERDAG 16 APRIL 1983
De Chileense economie - tien jaar geleden ook al
geen toonbeeld van gezondheid, maar in ieder
geval nog vol mogelijkheden - staat op instorten.
Oorzaak is het economisch recept van de School
van Chicago, waarmee generaal Pinochet in de
jaren zeventig enthousiast begon te experimente
ren. Door Chili zonder enige bescherming over te
leveren aan de krachten van de vrije markt heeft
Pinochet echter de hele economie ten gronde la
ten gaan en zijn eigen positie ernstig ondergra
ven. Een verslag van Guardian-correspondent Ri
chard Gott.
door Richard Gott
SANTIAGO - „Het was
gewoon Sisyfusarbeid",
zei een van Chili's be
langrijkste economen,
een man die oppositie
voert tegen het huidige
regime. „Wij hebben de
nationale economie naar
de top van de berg gerold
om toe te kijken hoe het
leger haar de afgelopen
tien jaar weer naar bene
den heeft laten glijden."
De econoom vertolkte de
algemene somberheid die
van Chili bezit heeft geno
men na tien jaar rampzalig
economisch beleid gebaseerd
op de School van Chicago.
„Neem bijvoorbeeld de sui
kerindustrie. Tien jaar gele
den produceerden we vol
doende suiker voor eigen ge
bruik. Nu moeten we het im
porteren. De fabrieken zijn
niet gewoon gesloten, ze zijn
helemaal ontmanteld."
Door Chili tien jaar lang
zonder enige overheidsbe
scherming over te leveren
aan de krachten van de vrije
markt heeft het leger 's
lands nationale industrie die
in veertig jaar zorgvuldig
was opgebouwd, langzaam
in elkaar laten storten. Hon
derdduizenden mensen zit
ten momenteel zonder werk.
Toen het economisch recept
van economen als Milton
Friedman voor het eerst
werd geïntroduceerd, leek
het goedkoper om noodzake
lijke en luxe artikelen op de
internationale markt te ko
pen. Maar nu zijn de dollars
om in het buitenland te ko
pen op en moet Chili weer
van voor af aan beginnen
met de strijd om in de eigen
behoeften te kunnen voor
zien.
Niet alleen in Chili, maar
ook in Argentinië, Bolivia en
Uruguay is het strakke mo
netaire beleid zoals dat door
de School van Chicago werd
gepropageerd, uitgelopen op
een mislukking. Toch werd
het experiment dat een grote
mate van economische vrij
heid propageerde waarbij
slechts de geldhoeveelheid
moest worden gemanipu
leerd, uitgevoerd onder bij
na volmaakte omstandighe
den met makke, volgzame
arbeiders, een gestage
stroom kapitaal van buiten
en regeringen die vrij hun
gang konden gaan.
De al jaren sluimerende
onvrede in de vier landen is
nu naar de oppervlakte ge
komen. Een ondernemende
Argentijnse journalist ging
zelfs zover dat hij een be
zoek bracht aan de economi
sche faculteit van de univer
siteit van Chicago waar
Friedman zijn ideeën heeft
ontwikkeld, en de professo
ren aldaar op de man af
vroeg: „Waarom hebben jul
lie de economie van mijn
land geruïneerd?" In Chili is
de minachting voor „de jon
gens uit Chicago" zo moge
lijk nog groter dan in Ar
gentinië of Uruguay, waar
schijnlijk omdat de econo-
Pinochet: kwetsbare positie
mische
iiicctiotui
.ing
Santiago zoveel dramati
scher is.
Twee jaar geleden leek al
les nog schitterend te gaan.
Het monetaire beleid van
Chili strekte de wereld tot
voorbeeld. Buitenlandse
bankiers wisten niet hoe
snel ze Chili geld moesten
lenen. De middenklasse en
het leger werden overladen
met luxe artikelen uit alle
delen van de wereld en ke
ken blij verbaasd toe hoe
hun spaarcentjes op de als
paddestoelen uit de grond
schietende banken aanzwel
den tot enorme bedragen
door de hoge rente. Niets
wijst er overigens op dat de
officieren werkelijk de won
deren van het marktmecha
nisme begrepen. Er is zelfs
reden om aan te nemen dat
vele officieren nationalisti-
scher waren ingesteld en
slechts onder druk van ge
neraal Pinochet met het li
berale model van Chicago
akkoord zijn gegaan.
Maar zolang het model
van economisch liberalisme
leek te werken, stelde nie
mand vragen. Pas nu vraagt
men om verklaringen, al
hoewel een bevredigende
uitleg lang niet voor ieder
een is weggelegd. Een grote
groep Chilenen die hun geld
hadden staan op een bank
die begin dit jaar failliet is
gegaan, mocht zelfs niet
eens een bijeenkomst hou
den om over hun grieven te
praten. De bijeenkomst
werd door de politie verhin
derd alsof het om proteste
rende boeren of arbeiders
ging.
Paradoxaal genoeg heeft
de hoofdstad Santiago er
nog nooit zo mooi uitgezien.
Oude gebouwen zijn op
nieuw in de verf gestoken,
werken zijn gerestaureerd,
er zijn autovrije winkelcen
tra gebouwd en de gemeen
telijke parken zijn in hun
19e eeuwse glorie hersteld.
Op het moment steekt San
tiago bijna alle andere ste
den in Latijns-Amerika
naar de kroon.
Het feit dat de stad er zo
mooi uitziet is een aange
naam bijverschijnsel van
een verder irrelevant ba
nenplan op grond waarvan
werklozen een paar dollar
per maand krijgen om de
stad schoon te houden. Het
banenplan is irrelevant om
dat met een werkloosheid
van 25 procent een handje
vol mensen dat bloembed
den staat te harken niemand
kan overtuigen dat de rege
ring werkelijk een econo
misch programma heeft ge
vonden dat het land weer
aan werk kan helpen.
De omvang van de Chi
leense problemen en de fa
lende reactie van de rege
ring is een van de redenen
dat de mensen voor het eerst
in tien jaar beginnen te pra
ten over het einde van het
regime-Pinochet. Dit bete
kent overigens niet dat Pi
nochet ook werkelijk zal
vertrekken. De kans daarop
is maar erg klein. Maar het
feit dat de mensen het regi
me nu openlijk durven kriti
seren is een belangrijk ver
schil met voorafgaande ja
ren. Het betekent dat de
mensen ondanks het effec
tieve onderdrukkingsappa
raat hun angst beginnen
kwijt te raken.
De sterkste troef van ge
neraal Pinochet is zijn per
soonlijkheid, het feit dat hij
het land tien jaar lang zon
der oppositie heeft bestuurd
en een ijzeren greep heeft
over het leger. Vaak doen er
geruchten de ronde over on
vrede bij de luchtmacht, de
marine of de politie, maar
zolang Pinochet zijn greep
over de landmacht behoudt,
blijft de kans op een staats
greep erg klein. De andere
leden van de vier man ster
ke junta doen precies wat hij
wil en van potentiële tegen
standers onder de officieren
heeft hij zich al lang geleden
ontdaan.
De burgeroppositie is al
evenmin in een positie om
een alternatief te bieden.
Iedereen is ervan overtuigd
dat een radicale politieke en
economische koerswijziging
alleen tot stand kan komen
als de militaire leiding
wordt gewijzigd en in ver
sneld tempo wordt toege
werkt naar een democratie.
De burgerpolitie van het
centrum en rechts hebben de
afgelopen maanden koorts
achtig nagedacht over een
manier om de ontwikkelin
gen te versnellen, maar daar
politieke activiteiten voor
een deel zijn verboden, moe
ten ze zeer omslachtig te
werk gaan. Hun doel is om
onvrede te zaaien in het le
ger, maar tot dusver lijken
ze daarin niet erg te slagen.
Wat links betreft, zij gaan
nog steeds gebukt onder bal
lingschap eh nederlagen.
Maar er zijn interessante
ontwikkelingen zoals bij
voorbeeld de oprichting van
de Convergencia Socialista,
een socialistische beweging.
Verder zouden er nog steeds
contacten bestaan tussen
linkse groeperingen in Chili
en ballingen in het buiten
land.
Hoewel de grondwet in
theorie voorziet in een te
rugkeer naar democratie
aan het eind van de jaren
tachtig piekert Pinochet er
niet over om af te treden. Hij
wil president voor het leven
zijn. Dit heeft wel als nadeel
dat hij niet kan terugkeren
naar de barakken en de ver
antwoordelijkheid voor de
economische malaise kan te
rugspelen naar burgerpoli
tici zoals wel in andere La-
tijnsamerikaanse landen zo
als bijvoorbeeld in Bolivia is
gebeurd. Hij staat er hele
maal alleen voor.
Met een failliete economie
en geen politieke steun ver
keert hij in een uiterst
kwetsbare positie, slechts
beschermd door zijn leger en
geheime politie. Het is geen
recept dat eeuwig kan over
leven.
Het Planetarium Amsterdam in het Gaasperpark: sterrenhemel binnenskamers.
door Piet Smolders
Sinds en jaar staat in het
Amsterdamse Gaasper
park, vlakbij de metro
halte Gaasperplans, een
maagdelijk witte halve
bol met een doorsnee van
twintig meter.
Bij het begin van de Flo-
riade, in april vorig jaar,
werden die koepel en de be
lendende gebouwen officieel
geopend door prinses Julia
na. Omdat het merkwaardi
ge bouwwerk opgetrokken
was binnen de Floriade lag
de veronderstelling voor de
hand dat het iets met plan
ten te maken had en er werd
door het argeloze publiek
dan ook al snel gesproken
over het Plantenarium, hoe
wel niemand een precies
idee had van wat daarbin
nen te beleven viel. Intussen
weten velen door persoonlij
ke ervaring wel beter: het
gaat hier om een Planeta
rium en dat heeft alles met
planeten en niets met plan
ten van doen. Het planeta
rium is de enige plek in Ne
derland waar je binnenska
mers een reis door het heelal
kunt maken. In Amerika en
Rusland leren de ruimt-
vaarders in zo'n planeta
rium hun weg te vinden in
de kosmos. In Amsterdam is
die mogelijkheid voor ieder
een open.
Een modern planetarium,
zoals in het Gaasperpark, is
in feite een zeer nauwkeuri
ge kopie van het hemelge
welf, bijna beter dan de
werkelijkheid. Het stelt ons
in staat sterren en sterren
beelden te bewonderen, die
we ook buiten aan de hemel
zien, inclusief de planeten
die tegen die sterren-achter-
grond hun weg lijken te zoe
ken - en niet te vergeten zon
en maan. Nu zult U mis
schien zeggen: waarom gaan
we dan niet gewoon op een
heldere avond buiten staan?
Dat is zeker zo fris en bo
vendien goedkoper. Want
een voorstelling in het pla
netarium kost nog altijd zo'n
acht gulden.
Maar het planetarium
biedt in een aantal opzichten
meer dan de natuur zelf. Ten
eerste laat het liefst 8900
sterren zien. Met het blote
oog komen we buiten niet
verder dan ééntiende deel
hiervan. Dat komt omdat
het nooit helemaal helder is
en omdat aan de horizon
sterren en sterrenbeelden
teloor gaan in neven, strooi-
licht en wat dies meer zijEn
in de grote stad kunnen we
het kijken naar de sterren
door een overmaat aan
kunstlicht langzamerhand
wel helemaal vergeten.
Waar het planetarium zich
vooral bij uitstek toe leent is
het populariseren van de
sterrenkunde. Binnen lutte
le minuten kan men er de
zon laten opkomen en on
dergaan. Hetzelfde geldt
voor maan en planeten die
in snel tempo hun loop tus
sen de sterren demonstre
ren. In korte tijd kunnen we
in hte planetarium dingen
zien gebeuren, waar we ons
hele leven of langer voor no
dig zouden hebben. Vergele
ken met het tempo van de
grote kosmos zijn wij men
sen immers maar eendags
vliegen.
Ook het kennismaken met
sterren en sterrenbeelden is
in een planetarium veel een
voudiger dan buiten. Met
een pijlaanwijzer kom je on
der het blote hemelgewef
niet erg ver. En zelfs is het
in het Gaasperpark moge
lij kde van veel fantasie ge
tuigende tekeningen op de
koepel te projecteren, die te
maken hebben met de bena
mingen van de sterrenbeel
den: de Grote Beer, de Wa
terman, de Schorpioen, de
Ram, de Maagd, noem maar
op. We kunnen er ook de
sterrenhemel aanschouwen
zoals die er bij de eskimo's of
de bosnegers uitziet. We
kunnen er een totale zons
verduistering bekijken, die
in werkelijkheid pas in 2135
in ons land zal plaatsvinden.
In die zin is het planeta
rium een unieke tijdmachi
ne. We kunnen er reizen
door tijd en ruimte maken
en bijvoorbeeld de recente
verkenningen van de plane
ten zelf meebeleven. Het
hart van het planetarium is
een reusachtige en zeer in
gewikkelde Zeiss-projector,
een waar wonder van tech
niek. Hij heeft twee lampen
$S3§SI
De reusachtige Zeiss-projector kan de meest uiteenlopende hemelverschijnselen
■\r\toaan rr\tt
bootsen.
Van onze correspondent
Roger Simons
LONDEN - Wie twijfelt
aan het verstaan of de
betekenis van een be
paald Engels woord, wie
zekerheid wenst over een
klemtoon, de oorsprong
van een gezegde of infor
matie over de ervaring
waarop een oud spreek
woord berust, kan telefo
nisch terecht bij de Ox
ford Word and Language
Service, nummer 56767 in
Oxford. Deze nieuwe ser
vice wordt naar zijn
voorletters OWLS ge
noemd. Het Engelse owl
betekent uil, maar de da
mes en heren van OWLS
in Oxford zijn geen dom
me uilen. Als attribuut
van de Griekse godin
Athene is de uil trouwens
ook het zinnebeeld van
de wijsheid. De OWLS
van Oxford hebben een
indrukwekkende kennis
van de Engelse taal. Alles
wat ze niet ervan weten,
staat in zorgvuldig bijge
houden dossiers of wordt
door computers voor hen
uitgezocht.
OWLS werd opgericht
door de uitgeverij van de
universiteit van Oxford, die
geregeld de befaamde Ox
ford woordenboeken van de
Engelse taal publiceert. In
tegenstelling met Frankrijk
heeft Groot-Brittannië geen
taaiacademie, die lexicologi-
sche uitspraken doet. De
woordenboeken van Oxford
worden echter algemeen be
schouwd als de betrouw-,
baarste bijbels van de onge
meen rijke Engelse taal.
Dr. Robert Burchfield,
hoofdredacteur van de En
gelse woordenboeken van
Oxford, zegt dat OWLS in
zekere zin een soort sociale
dienst is. „Tegenwoordig is
onze taal vaak een bron van
grote onzekerheid", ver
klaart hij. „Ons zelfvertrou
wen wordt er door bedreigd.
Goed Engels spreken is niet
eenvoudig. Neem bijvoor
beeld de correcte uitspraak
van het woord 'forehead'
(voorhoofd) Die is niet 'for-
head' maar wel 'forred'.met
de klemtoon op de korte
'for'.
Er zijn duizenden Engelse
woorden, die zelfs door de
Engelsen verkeerd uitge
sproken worden. Radio en tv
geven vaak slechte voor
beelden. Berucht zijn de
Britse vakbondsleiders, die
geregeld nieuwe woorden
uitvinden, (vooral in ver
band met looneisen en ak-
ties) of bestaande woorden
verkeerd gebruiken. Als le
xicograaf heeft dr. Burch
field dan ook een grondige
hekel aan de leiders van de
Britse vakbeweging.
„Maar" zegt hij, „als hun
nieuwe produkten, zoals
'annualise' (ongeveer: er een
jaarlijkse gewoonte van ma
ken) vaak genoeg gebruikt
en na verloop van tijd wer
kelijk opgenomen worden in
de algemene omgangstaal,
dan komen ze uiteindelijk
toch in onze woordenboe
ken."
'Annualise' werd door de
vakbondsleiders uitgevon
den tijdens de recente sta
king in de Britse waterlei
dingsbedrijven en rioolsys
temen. Het nieuwe woord
(dr. Burchfield vindt het een
hoogst onaantrekkelijk pro-
dukt) zit al in het netjes ge
klasseerde archief van de
Oxford University Press.
Hulp
Dr. Burchfield zegt, dat
zijn redactie geregeld zes tot
achtmaal per dag opgebeld
wordt door mensen, die taal
kundige hulp nodig hebben.
Dat is al jaren het geval.
Omdat de frequentie van
dergelijke telefonische ver
zoeken om informatie voort
durend schijnt te stijgen, is
hij ertoe gekomen OWLS in
te richten. Voorlopig wordt
de nieuwe service bemand
door twee lexicografen; is de
vraag bijzonder groot dan
zullen nog vier extra taai-
specialisten in dienst geno
men worden. Wie telefone
ren te duur vindt, mag
schrijven, per adres: The
Oxford University Press,
Oxford Engeland.
De service die door OWLS
geboden wordt, is gratis. Be
halve voor notarissen. Die
komen namelijk geregeld af
met lastige vragen in ver
band met ingewikkelde En
gelse juridische termen.
OWLS heeft zich ook voor
genomen scholieren geen
helpende hand toe te steken
als ze Engels huiswerk ge
kregen hebben. Scrabble-
spelers die voorlichting no
dig hebben, kunnen daaren
tegen wèl bij OWLS terecht.
Dr. Burchfields nieuwe
service helpt mensen die bij
voorbeeld graag zouden we
ten of 'inequivalent' bestaat.
OWLS heeft daarop dit ant
woord: „Inequivalent staat
onder E in het Oxford-
woordenboek met twaalf
delen. Evenwel met de ver
melding dat het gebruik'!
werd in 1568 en 1618, maar j
sedertdien in onbruik
raakt is. Moderne logici heb-1
ben het evenwel opnieu»
voor de dag gehaald omdal J
zij een woord nodig hebben
dat 'niet van gelijke waarde
betekent."
Afgelopen week werd dr
Burchfield opgebeld door
een Engelse tv-kijker, die in
de nieuwe BBC-reeks over
para-commando's en hj?j
opleiding het vreemde
woord 'wattocks' gehoord
had. In de context van dij
programma betekende h®
ongeveer: 'die gekken' of 'd"
vervelende lui'. Maar dr
Burchfield gaf toe, dat M
'wattock' nog nooit eerde'
tegengekomen was. „Voor
mij is dat een volkoiWj
nieuw woord", zei hij,
neem er nota van voor on*
archief."
-(TAGaAP VOOR ZUIDWEST NEDERLAND^
Van een onzer verslaggevers
GOES - De Goesenaar F.A. de
Kaart heeft de officier van
justitie te Middelburg ver
zocht een onderzoek in te stel
len en zo nodig tot vervolging
over te gaan naar aanleiding
van uitlatingen die groeps
commandant J.H. Verhoef van
de rijkspolitie in Reimerswaal
tegenover de Provinciale
Zeeuwse Courant heeft ge
daan met betrekking tot een
minderheidsgroep.
Volgens het bewuste kran
teartikel zou de politieman
over zigeuners hebben ver-
kla;
deli
ners
ome
een
hee
ui tli
bevi
disc
stri,
Km
van elk duizend watt die een
temperatuur bereiken
4000 graden Celcius en i
fel wit licht produceren. Via
ontelbare kleine projectoren
komt dat licht op de binnen
kant van de kunstmatige
hemel terecht. In de
daaronder kunnen 350 men
sen zich even losmaken van
het aardse en zich in dt
diepten van de kosmos
nen.
Het Planetarium Amster
dam bestaat nu een jaar.
Aanvankelijk was het nau
welijks bekend, maar de be
langstelling is duidelijk
groeiende. De betekenis van
zo'n uniek instrument voor
het grote publiek - in i
tijdperk van ruimteverken
ningen - is nauwelijks
overschatten. Dat gel:
trouwens niet alleen voor
het eigenlijke planetarium,
maar ook voor de tentoon
stellingsruimte; die deze
maand helemaal gewijd is
aan de bestudering van dt
aarde vanuit de ruimte.
Van een onzer verslt
„Door recessie en verande
ringen in het arbeidsproces
uitstaat thans een dosis aan
Tije tijd op doordeweekse da-
;en. De maatschappij is daar-
>p niet ingespeeld. Als sport-
irganisatie, maar vooral de
erenigingen (als basis), zal
nen zich op korte termijn
noeten beraden hoe daarop
ngespeeld kan worden. Sport-
leoefening behoeft niet meer
ot de weekeinden en avonden
leperkt te blijven. Sport
)verdag dus", zo staat in de
irief aan de verenigingen te
èzen.
Het afdelingsbestuur vindt
lat in Zeeland niet passief
oegekeken moet worden hoe
Iders deze activiteiten van de
rond komen.
„Als ook in Zee
and die belangstelling blijkt
tal onze afdeling voorwaarden
mogelijkheden moeten
cheppen".
gen
ma;
mo)
voe
tenr
mer
D
vra;
lang
Ove
den
ove'
ged;
terii
en
reel
Door lage (financiële) drem-
)els kan Sport Overdag gesti-
nuleerd worden. De Zeeuwse
emeentebesturen wordt dan
jok gevraagd direct en indi-
'ect subsidies te geven, terrei-
len en kleedgelegenheid be-
chikbaar te stellen voor deze
ilternatieve en recreatieve ac-
iviteiten. Daarbij zouden ook
je plaatselijke sport- en ande-
e buurt- en jongerenvereni-
mgen betrokken moeten
rorden.
..Wij denken niet dat vanaf
eerste dag een competitie
- FOTOZ0S
VOOR redactionele za
ken kunt u dit weekeinde
contact opnemen met Jan
Jansen 01153-1554. B.g.g.
01153-1534 of 01150-12535.
Kantoren
irilfneuzen' Hulst en Goes.
fcOP„ssen en telefoonnum-
ers °P Pagina 2.
Jactie
Hf.],, IZ6n: Rein van der
■e'm (editie-chef), jan Jan-
'aui rt £he,)' Frank Dey.
Joer Sch'PPer. Cor de
ksDom u°?' Ton K°oaien
EP. P' Holst: Eugène Ver-
il iur!LGoes: Gé van Ber-
la On 1 urg: Henk Post"
j üostt)org: Co Meertens.
trvlcepunten
WC ASLer2ande: mevr- Neve,
!50^ tr- 4- 01148-
hertentle.expi
DAG
