Studie over ECHTSCHEIDINGSHOOS in Nederland en België
In België wordt de
vrouw gediscrimineerd,
in Nederland niet
LOU-ANDREAS SALOMÉ;
ALMA MAHLER- WERFEL
EN GERTRUDE STEIN
Beroemde vrouwen in
de slag met hun
liefdes en talenten
/Champagne/EI-
/Duitsland
lllllllllllllUHUmHUIIIIIIIIIIIIHiyiüll
ZATERDAG
26 MAART 1983
EXTRA
Nu zijn die verschillen waarschijnlijk
voor sociologen en andere wetenschappers
wel interessant en mogelijk ook voor een
groep geinteresseerde lezers; zelf vond ik
het gegeven „verschil" ondergeschikt aan
de sociologisch - empirische (waar te ne
men) feiten, die ze overvloedig in dit boek
bijeenbrachten. Ze wijzen erop, dat over dit
onderwerp menige publikatie verschenen
is, maar dat daarbij de „normatieve en mo
raliserende beschouwingen zeer sterk over
heersen
Rech itrekki ng"
Minder hertrouwd"
Mislukking
Talrijke vrouwen worstelen op dit mo
ment met de liefde voor hun gezin en de
ontwikkeling van eigen talenten. In het be
gin van deze eeuw was het al niet veel an
ders. Vrouwen, die in die tijd relaties had
den met beroemdheden als Picasso, Gustav
Mahler, Cézanne, Nietzsche, Kafka e.a.
voerden minstens een zo hevige strijd. Hoe
wel het klimaat van het cultuurrijke en le
vendige Wenen daardoor een wat andere
achtergrond biedt dan vele huidige woon
wijken.
Protest
Emotioneel
Gecompliceerd
Zelden belicht
- FOTO AUOET
„Al valt het natuurlijk wel
als ik het fout doe, dan bij
ie de aardappels verkeerd ge-
ft. Ik ben mij ook wel bewust
el vraag van de mensen hier.
samen zonder getrouwd te
d me zoals ik dat wil en zoals
t niet doen, loop veel in spfj-
Maar juist ook daarom ben
t de reacties hier in Beerta. Ze
ij de rust, de ruimte om mezelf
ijn."
ze is en blijft communiste, de
ester van Beerta. „Jazeker. Ik
ng hechten aan het koortsach-
en naar een maatschappij
eder tot zijn recht komt. Maar
een nog zo prachtig systeem
ls de mensen daarin ongeluk-
is dat prachtige systeem toch
t geldt voor elk systeem, ja,
links."
ze zin in de volgende vijf jaar
n eventueel tweede ambtster-
k vind leiding geven op basis
leeft onder de mensen heel
Als het zo is dat de baan en
aciteiten op elkaar aan blijken
dan blijf ik graag burgemes-
llations als Cóte Rotie, Her-
n St. Joseph lijken uitstekende
t te leveren. De eenvoudige
"n op de proeverij rook en
goed zondoorstoofd, had dat
geroosterde en bood in de geur
hurtachtigs. Allemaal zaken
ts moois wijzen. Deze Rhöne
r mijn smaak, geen gebrek aan
al vermoedelijk over vier jaar
p dronk zijn. De hermitage
nder meer alles om uit te
ot een belevenis.
rvloedige oogst kwam in de
in de Champagne als geroe-
ral langs de Loire betekende
pluchting, omdat daar zo veel
itte wijnen vandaan komen,
altijd wereldwijd veel ge-
orden. De wijn die langs de
van de rivier groeit, de Mus-
ft in 1982 ook zijn best gedaan
~nt over het algemeen veel
charme, althans daar waar het
alte niet te laag is en dan is er
an een werkelijk goed Musca-
De Muscadet op de proeverij
typisch een ziltige Muscadet,
h niet zo geprononceerd. Had
te weinig zuur, dat afbreuk
de beroemde Muscadet-fris-
Champagne bestaan al jaren
korten, die nu, althans gedeel-
>nden worden weggewerkt. De
t is buitengewoon, evenals bij
jnderlijk veel Elzassers die
p de markt kunnen worden ge-
1 in het noordelijk deel van
lt de kwaliteit van 1982 te be-
Met name Piëmonte, Lombar-
"oscane hebben voortreffelijke
bieden. Wat kwaliteitsniveau
dat is iets anders dan wat de
eft aan aroma- zijn ze te ver
met de betere Bordeaux. Be-
wijnen als Barolo en Barbares-
:n de mooie zomer als het ware
ruden in de wijn. Ze hebben
nodig om te rijpen, maar nie-
1 er straks verstomd van staan,
zich inderdaad zullen ontpop-
de Italiaanse toppers van de
waliteit van de Duitse wijn
hter bij de fabelachtige oogst-
el goede wijn in de eenvoudige
maar er zijn, althans procen-
zien, weinig predikaatwijnen,
valitieit een trapje hoger liggen.
iatlese of Auslese. Maar omdat
me zo immens groot is, zal er in
ld, aan geen enkele wijnsoort
:ijn. Was het niet gaan regenen
ar de oogst kon beginnen, dan
le Duitsers veel hoger geklonn-
de kwaliteitsladder, die in eis
heel Europa héél hoog rij kt en
landen bijna -en dat wil wat
n deze tijd- tot in de hemel.
[44
Je zult 's morgens wakker worden met twee
politiemannen voor je bed.
„Mevrouw, wilt u maar even tekenen, want u
bent betrapt op overspel**.
Fase In een echtscheidingsproces In België,
waarbij je als vrouw niet alleen als mens, maar
ook financieel letterlijk afbrandt. Dat is geen
sprookje, maar werkelijkheid anno 1983.
Dit voorbeeld staat niet vermeld in het boek van
W A. DUMON EN GA KOOY;
ECHTSCHEIDING IN BELGIË EN
NEDERLAND (uitg. Van Loghum Slaterus
35.-). Een boek over overeenkomsten en
verschillen tussen de echtscheiding in België en
Nederland sedert ongeveer 1830.
Door Henk Egbers
leontische en de Nederland
se op het schuldbeginsel
rust. In België worden man
en vrouw ongelijk en in Ne
derland gelijk behandeld.
Dat komt zegt de - zich dan
minder empirisch opstellen
de - auteur omdat in België
veel juridischer en institu-
tioneler denkt dan Neder
land. En dat heeft dan weer
te maken met de sterke in
vloed van de r.-k. kerk en de
Christelijke Volkspartij
(CVP) in dat land. De Belgi
sche wetgeving is veel meer
beperkend.
Er is een hoofdstuk over
de publieke opinie. Wat
denkt „men" erover? Een
duidelijk onderscheid is er
tussen beide landen, zo
wordt geconcludeerd. In
België behaalde de zogehe
ten Werkgroep Katholieke
Echtscheidingen (WKE) een
relatief klein succes, doordat
de Belgische bisschoppen
toelating verleenden tot ker
kelijke begrafenis van her
trouwde gescheidenen. Van
de andere kant boycotten zij
priesters die in WKE werk
zaam waren. Lijkt dit bela
chelijk öf het gelukkige ein
de van een wat fascistoide
methode (ook in ons land
kunnen mensen nog stukjes
ongewijde aarde op kerkho
ven aanwijzen), in de zeven
tiger jaren lanceert de WKE
zelfs de kreet „echtscheiding
kan men ook positief waar-
Dat is ook maar een ge
deeltelijke waarheid, want
er is ook een redelijke hoe
veelheid psychologische lite
ratuur over dit onderwerp,
die je niet onder de noemers
normatief of moraliserend
kunt vangen. Toch leverden
Dumon en Kooy goed werk,
veel materiaal waarmee,
denk ik, gewerkt kan wor
den. Sociologische gegevens
zijn immers geen doel op
zich.
Uilwerking
Dit boek is een nadere uit
werking van een eerste em
pirische studie over echt
scheiding in een elftal Euro
pese landen, in 1977 versche
nen onder de titel „Divorce
in Europe". Beide schrijvers
hebben hun hoofdstuk in dit
boek nu nader uitgewerkt.
In vijf hoofdstukken behan
delen zij evenzoveel kanten
van het echtscheidingspro
ces, waarna in een slot
hoofdstuk een theoretische
en hypothetische synthese
gegeven wordt. In ieder af
zonderlijk hoofdstuk wordt
eerst de Belgische en vervol
gens de Nederlandse prak
tijk uitgelicht, waarna een
vergelijking volgt.
Wat de rechtsbedeling be
treft is er een duidelijk ver
schil tussen beide landen,
omdat de Belgische wetge
ving nog wortelt in de Napo-
deren" Maar om het her
trouwen een kerkelijke
plechtigheid te geven zullen
ze later moeten opstaan (of
nooit). De ongelovigen en
niet-katholieken mensen
menen voor de helft dat de
Belgische wet veranderd
moet worden; van katholie
ken die naar de kerk gaan
slecht 17% zo heeft een on
derzoek in 1980 uitgewezen.
In Nederland is de publieke
opinie er méér mee bezig.
Aanleiding daartoe was in
eerste instantie de echt
scheidingsexplosie kort na
de tweede wereldoorlog. Bo
vendien prikkelen de vele
godsdienstverschillen in ons
land tot meer onderscheiden
stellingnamen. De studie
spreekt van een revolutio
naire verandering in de zes
tiger jaren bij de rooms ka
tholieke clerus en schrijft de
grootste invloed toe aan de
in '71 aangenomen echt-
scheidingswet van Polak,
die de „grote Leugen" opzij
zette. Nederlanders denken
nu over het algemeen min
der institutioneel over het
huwelijk dan de Belgen, zo
wordt geconcludeerd.
Een volgend hoofdstuk be
steedt aandacht aan de kans
die je op echtscheiding loopt
in beide landen. Een moei
lijk te meten ontwikkeling.
Zij wordt wel beschreven,
maar omdat het aantal sa
menwoningen sterk toe
neemt raken ze de tel kwijt.
Er worden toch opvallende
verschijnselen gemeld, zoals
bijvoorbeeld de feiten dat in
de zeventiger jaren méér
vrouwen dan mannen echt
scheiding aanvroegen en dat
de procedure van onderlinge
toestemming van man en
vrouw samen sterk aan
kracht heeft gewonnen. Er
worden nogal wat tabellen
over echtscheidingskansen
gekoppeld aan het aantal ja
ren dat men getrouwd is. Als
de huidige trend zich door
zet, luidt een van de conclu
sies, dan zou 1 op de 7 of 1 op
de 5 huwelijken uiteindelijk
kunnen uitlopen op schei
ding.
In Nederland is vergele
ken met 1840 de echtschei
dingskans 65 keer groter ge
worden. „De indruk is, dat
het sinds de late jaren zestig,
opnieuw sterk gestegen
echtscheidingsniveau, niet
anders dan in 1946 het geval
was, uitdrukking geeft aan
gegroeide onvrede met de
relatie binnen èn jongere èn
oudere huwelijken".
Maar
de gegevens ontbreken om
goede cijfermatige conclu
sies te kunnen trekken. De
Belgische en Nederlandse
ontwikkelingen lopen hier
tamelijk parallel. De echt
scheidingskans ligt in Ne
derland wel hoger dan in
België. Maar hieraan zijn de
strengere wetgeving en de
grotere invloed van de kerk
„schuld". De auteurs mer
ken wel terecht op dat het
uitblijven van een scheiding
geen aanwijzing is voor een
gelukkige verbintenis.
Ook hebben de auteurs ge
probeerd te onderzoeken
welk soort huwelijken de
meeste kans lopen op echt
scheiding (profiel van schei
dende paren). Daarbij zijn ze
gestoten op het verschijnsel
„verlate echtscheiding", die
ze een vorm van „geestelijke
gezondheidszorg" noemen.
Die doen zich nogal voor te
genwoordig, als de kinderen
thuis vertrokken zijn.
„Echtscheiding is dan geen
scheef- maar een rechttrek
king". Een merkwaardige
constatering is ook dat de
nadruk in het verleden op
een goede huwelijksvoorbe
reiding niet echtscheiding-
voorkomend, maar integen
deel echtscheiding-bevorde
rend heeft gewerkt. Reden;
gevoel van onmacht aan de
rationele beeldvorming over
het huwelijk vooraf te vol
doen of met andere woor
den: het ideale plaatje klopt
in de praktijk niet. Verder
leveren de beroepsactieve
vrouwen het grootste aan
deel in de echtscheidingen
(zestig procent). Een ander
gegeven: de relatief later ge
trouwde mannen lopen (als
de tieners) sneller kans tot
scheiden, terwijl de kerke
lijk gebondenen minder snel
uiteengaan dan de onkerke-
lijken. De sociologen zijn er
niet uit of de maatschappe
lijke status van invloed is op
de scheiding.
De groeiende tolerantie
tegenover echtscheidingen is
tevens van invloed op de
toename. Typerend in dit
verband is de verschuiving
in het spraakgebruik. In de
vijftiger jaren werd gespro
ken over „het gebroken ge
zin", in de jaren zestig over
„het onvolledige gezin" en in
de jaren zeventig over „één
oudergezin". In België wordt
geconstateerd dat steeds
meer gescheidenen het niet
meer nodig vinden te her
trouwen. Hoewel in Vlaan
deren de tolerantie groeit
genieten de gescheiden men
sen er geen rechtszekerheid
en discriminerende praktij
ken zijn er dan ook bij de
vleet. Slechts zestien procent
van de vrouwen met kinde
ren ontvangt er alimentatie.
De Belgische medewerker
aan deze studie concludeert:
„De toenemende echtschei
dingskans kan mede uit ver
ouderde maatschappijstruc
turen worden verklaard".
In Nederland wordt nog
minder hertrouwd na schei
ding dan in België. Hier is
het aantal gescheiden man
nen relatief sterk toegeno
men, dan het aantal geschei
den vrouwen, terwijl in Bel
gië zich hét tegenovergestel
de verschijnsel voordoet.
„Merkwaardig is dat ver
houdingsgewijs de Neder
landse gescheidenen veel
meer alleen wonen of met
hun kinderen (dat wil zeg
gen zonder partner of ande
re volwassene) dan dit in
België het geval is. Het zijn
hier vooral de vrouwen die
hier het gezin vormen van
het type ouder-zonder-part-
ner".
In de jongste tijd is het
huwelijk en derhalve ook
het gezin veel te sterk be
klemtoond als een louter re
lationeel gegeven, zo wordt
geconcludeerd. De institu
tionele aspecten en het gezin
als economisch gebeuren
zijn onderbelicht. Het hele
systeem van de alimentatie
kraakt bij voorbeeld en gaat
uit van verkeerde uitgangs
punten. Zowel in België als
Nederland kan de alimenta
tieregeling gezien worden
als een soort straf die de
man wordt opgelegd' méér
dan als een instituut dat de
economische zorg voor ex-
vrouw en kind waarborgt.
In de Amerikaanse samen
leving is het zo dat dat de fi
nanciële gevolgen bij echt
scheiding ten laste vallen
van het individu, zoals het
daar het geval is bij ziekte,
werkloosheid en andere ca
lamiteiten. Het Amerikaan
se gezins en echtscheidings-
onderzoek sluit heel goed
aan bij de Amerikaanse sa
menleving.
De auteurs maken onder
scheid tussen huwelijksmis
lukking en echtscheiding.
Het is zo, zeggen zij, dat zo
wel in België als Nederland
het aantal ongelukkige hu
welijken toeneemt, zonder
dat dit tot uitdrukking komt
in een evenredige toename
van het aantal echtscheidin
gen. Te vermoeden valt dat
lange tijd de tegenstrijdig
heid tussen huwelijksmis
lukking en echtscheiding
groeit, omdat, terwijl het
aantal mislukte huwelijken
toeneemt, de maatschappe
lijke tolerantie ten opzichte
van gescheidenen nauwe
lijks of niet groeit. De ver
schillen in beide buurlan
den, zo wordt vermoed, zul
len afnemen, omdat schei
den verder wordt verge
makkelijkt en daardoor
scheidingskansen eerder toe
dan af zullen nemen. Daar
bij komt dat ook de r.-k.
Vlamingen zich bezig zijn te
emanciperen uit de greep
van een kerkelijk leergezag.
Mentaal, maar ook getals
matig, is het gezin al niet
meer de zogeheten hoek
steen van de maatschappij.
Het lijkt erop dat ook het
huwelijk niet meer dat in
stitutionele karakter zal be
houden in de toekomst, dat
het enkele eeuwen gehad
heeft. Deze studie maakt
duidelijk dat er op het terein
van „trouw èn trouw" het
een andere aan het ver
schuiven is. ,,'t Is maar tijde
lijk" élles op deze wereld.
Door Marianne Egbers
Prikkelend is het juist kend geeft hij weer hoe Al-
daarom het portret van drie
van deze vrouwen te lezen,
die in deze strijd vele be
roemdheden inspireerden.
De schrijver Walter Sorell,
die zijn jeugd in Wenen
doorbracht, raakte zo ge
boeid door Alma Mahler,
Gertrude Stein en Lou-An
dreas Salomé dat hij over
ben zijn boek schreef: „Het
leven van drie vrouwen".
Het is uitgegeven door Ser-
vire Katwijk, en onlangs
vertaald door Aleid Swie-
f'nga en Franca Siebers en
kost 29,-
Uitsterven
Wenen was niet alleen de
bron van een levendige cul
tuur, maar droeg ook zijn
sporen bij aan het uitsterven
v® stromingen; hetgeen
leidde tot de eerste wereld
oorlog. De drie genoemde
vrouwen hadden hier een
sterke invloed op. Walter
Sorell benadrukt echter
vooral wat hij noemt: „de
onconventionele wijze
waarop deze vrouwen crea
tiviteit, individualisme en
vrijheid in zichzelf inte
greerden". In zijn portretten
blijkt echter hoe verschil
lend dit ligt. Alma Mahler,
ue vrouw van Gustav Mah
ler
was knap en charmant
en beschikte over veelbelo
vende eigen talenten op mu
zikaal gebied. Sorell laat het
schrijnende conflict tussen
ue ontwikkeling van deze
o'gen talenten en de aan
lacht die haar man en later
onderen van haar vroegen,
hee[ goed tot zijn recht ko-
inen. Over Gustav Mahler
jut Alma haar klacht: „Hij
le"t zijn eigen leven en ik
ujoet het zijne ook leven".
Mahler wilde dat zij geheel
ln dienst zou staan van zijn
genie. Ze moest haar eigen
talenten opgeven. Sorell be-
fcurijft knap de verbitterde
Ruzies tussen hen. Uitste-
ma zichzelf niet thuis voelde
in de rol waarin Gustav
Mahler haar zag en hoe on
gelukkig ze zich voelde, om
dat hij zich niet realiseerde,
dat zij iets anders van het
leven verwachtte.
Echter, Mahler sterft,
maar wie denkt dat het con
flict van Alma daarmee op
lost, vergist zich. Alma gaat
de een na de andere relatie
aan met beroemdheden....
Kokoschka, Gropius, Wer-
fel; maar iedere keer krijgt
ze de rol toebedeeld van in-
spiratrice van de kunste
naar en onderdrukt ze haar
eigen talenten opnieuw. De
wrok, die ze bij Mahler ont
wikkeld had, genas slechts
langzaam. Mahler had zelf
het probleem, pas vlak voor
zijn dood, doorgekregen en
betreurde het toen enorm.
Alma voelde dit als te laat.
Toch blijkt uit de verhou
dingen, die ze na zijn dood
ontwikkelde, dat ze het con
flict zelf nooit heeft kunnen
oplossen. Wel protesteerde
ze vanaf die tijd duidelijker,
maar ze koos steeds weer
voor de liefde en betaalde el
ke keer weer de prijs van
haar eigen talent. Het moet
dus ook een innerlijk con
flict geweest zijn. Hoe
boeiend Alma als vrouw dan
ook geweest moge zijn (en
dat is ze), de vraag doemt
toch scherp op of zij die indi
vidualiteit en creativiteit
wel zo goed heeft kunnen
verenigen als Sorell in zijn
opzet suggereert. De prijs
die zij steeds betaalt in haar
verhoudingen met mannen,
de inlevering van haar eigen
talent, is die eigenlijk niet
enorm conventioneel?
De uit San Francisco af
komstige, maar al gauw in
Parijs levende Gertrude
Stein, doet de term „oncon
ventioneel" méér eer aan.
Lou-Andreas Salomé
Gertrude verwierf zich let
terkundige naam met haar
letterlijk en figuurlijk „zin
loze" proza. Een vorm van
proza, zonder logisch of bur
gerlijk betekenisvol ver
band. Haar broer, met wie
zij lang een innige verhou
ding had, hoonde haar in
haar eigen werk! Gertrude
koos voor haar werk en
maakte zich los van haar
broer.
Ze raakte daarna verwik
keld in een emotionele drie
hoeksrelatie met vrouwen,
waarin hartstochtelijke ont
moetingen plaatsvonden.
Tot Gertrudes grote schrik,
ontdekte ze dat hartstochte
lijkheid een gebrek aan te
derheid volkomen kon mas
keren. Het kostte haar
maanden om dit te aanvaar
den en zich er tenslotte uit
los te schrijven. Wel resul
teerde dit in de ontdekking
en aanvaarding van de les
bische kant van haar wezen.
Gertrude ontwikkelde een
warme en respectvolle band
met Picasso en circuleerde
ook graag in gezelschap van
de componist Satie en de
schrijver Ernest Heming
way. Haar lesbische kant
mondde uit in een levens
lang durende verhouding
met Alice B. Toklas. Alice
bewonderde het wereldje
van Gertrude zeer. Gertrude
charmeerde haar vrienden
kring, waaronder schilders
als Matisse en Cézanne, met
uitspraken als: „Duidelijk
heid heeft geen enkele
waarde. Wat er toe doet is
vitaliteit. Want niemand
luistert, en wét je ook be
doelt, niemand wéét wat je
bedoelt".
Mij verrukt deze uit
spraak allerminst. De keuze
van chaos en onhelderheid
vind ik nog altijd een be
langrijk en begrijpelijk sta
dium, maar om dit doelbe
wust tot leef- en werkstijl te
verheffen, vind ik perspec
tiefloos en ongezond. Ger
trude vindt juist daar haar
individualiteit in, en Alice
bewaakt haar werk en wel
en wee en vervult een wat
cipierachtige functie. Hoe
wel Gertrudes werk me niet
bijzonder aanspreekt vind
ik haar veel meer beant
woorden aan Sorells opzet
dan Alma. Gertrude plaatste
steeds zichzelf in het leven
en heeft niet de prijs van
haar werk betaald voor haar
relaties.
Lou Salomé is in deze kwes
ties een zeer gecompliceerd
persoontje. Hoewel Sorell
haar niet persoonlijk gekend
heeft, en er over haar vrij
veel lectuur verschenen is,
slaagt hij er toch in een
boeiend portret van haar te
geven. Naast haar overbe
kende verhoudingen met
Nietzsche, Kafka, Rilke etc.
komt hij ook nog op de prop
pen met enkele minder be
kende gegevens uit haar le
ven.
Lou was iemand die wilde
studeren en vrij zijn. Zij
schroomde er niet voor terug
met twee mannen te willen
samenleven, die eigenlijk
met haar willen trouwen.
Zij is dat geenszins van plan
en blijft daar volkomen on
bevangen onder. Onder wel
ke spanning zij de mannen
brengt schijnt volkomen
langs haar heen te gaan. De
gesmoorde meer of minder
seksuele emotionaliteit leidt
tot toenemende frustraties.
Het komt tot een breuk tus
sen Nietzsche en Lou, voor
Nietzsche aanleiding zich in
somberheid terug te trekken
en zijn beroemd geworden
werk: „Also sprach Zara-
thustra" te schrijven. Dat dit
werk Hitier tot zijn afschu
welijke ideeën bracht, zal
Lou verder geheel ontgaan
zijn. Zij had het toen al lang
weer druk met andere ver
houdingen en verdiepte zich
in de psychoanalyse van
Freud. Tussen hen ontstond
een warme vriendschap en
Lou is op latere leeftijd zelf
psycho-analytisch werk
gaan doen.
Een verhouding die zelden
belicht wordt is haar relatie
met een van haar minnaars,
tegelijk haar psychothera
peut. Deze merkte over haar
op, dat Lou ernaar streefde
los te komen van haar eigen
sterke persoonlijkheid, wat
haar, ook als minnares,
nooit helemaal lukte. Hij
acht dit ook de reden dat
Lou nooit moeder is gewor
den en door deze gefixeerd-
heid eigenlijk on verlost is
gebleven.
Dat Lou Salomé een sterke
individualiteit bezat is zon
neklaar, maar erg geïnte
greerd komt het allemaal
niet over. Het lijkt of haar
natuur veel tegenstrijdige
kanten heeft, die zowel
haarzelf als anderen doorlo
pend voor zowel inspiratie
als problemen stellen. Het is
niet moeilijk Sorells ge
boeidheid door deze vrou
wen te volgen. Alle drie heb
ben ze weliswaar zeer ver
schillende maar uitgespro
ken kanten van zichzelf ver
wezenlijkt. Toch vind je ook
bij alle drie een bepaalde
eenzijdigheid en overaccen
tuering (bij Gertrude nog
het minst) die juist op het te
gendeel van geïntegreerd
heid schijnt te wijzen. Dit
doet echter niets af aan het
feit dat ik het boek met veel
plezier gelezen heb. Sorells
schrijfstijl is levendig, ver
frissend en makkelijk te
volgen.
Stimulerend voor een
ieder die bewust levend eens
wil kijken in de spiegels van
deze beroemde vrouwen in
het begin van onze eeuw.
Alma Mahler-Werfel
Gertrude Stein
