Toerist in Oost-Duitsland
kritieï
In Luthers voetspoort van Worms tot Coburg
^ïtërdag19 februar11983
EXTRA
ordelen
bekend"
Op 10 november is het 500jaar ge
leden dat de Duitse kerkhervormer
Maarten Luther in Eisleven werd
geboren en 1983 is dan ook uitge
roepen tot Luther jaar. Omdat deze
reformator heeft zowel in Oost- als
in West- Duitsland zijn sporen ge
trokken heeft, hebben beide Duits-
landen hun Luthersteden opge
poetst om bezoekers te lokken. Leo
van Vlijmen ging hen voor naar
Oost- en West-Lutherland.
Al kan de Bondsrepubliek niet bogen op een
geboorte- of een sterfhuis van Maarten Lu
ther, ook in West-Duitsland heeft deze her
vormer toch menig spoor nagelaten.
„Hier sta ik"
'Protestanten'
Belijdende stad
Stralend
Berlijn
Luthersteden
Hoogtepunt
(Oinrdi DTJ^/ÏT
T43
jaar. Bedrijven bet!
ibbele. Daarnaast kl
spenden" van bed
■n. De peetouders h
te betalen. Zij dJ
1 genoeg.
zijn assistent dr.
rijgen vaak de vra,j
;d of het sop de y
d is. Immers, een si
in maar één keer o
den. En of het nu l
werkloze is die via»
wordt aangelejJ
igere die gewoon vaJ
dsbureau afkomt,
nen wordt er nietig
d.
er wijst die g,
van de hand. „nd
kgevers worden"^
;ouders benaderd.!
t kleinere werkgevjJ
t iemand kunnen rJ
maar toch niemaj
n. Ze hebben vooroo
vinden dat de jeut
»t, dat de schooloplejl
echt zijn. Een peetvaj
etmoeder, die zich g
t voor zijn petekind
deze werkgevers vaal
taliteitsverandering J
ngen, zodat ze tóch»
aannemen. Het is voo
agevers ook een
g dat ze zich na deïjj
me tot de peetoude
jlijven wenden",
iatief van Franz i.
er heeft in Duitsland
als de spreekwoorde
■vlek. Van alle kanla
■t duo benaderd om in]
Beiden houden mj
de boot een beetjes,
iringen* worden eersl
:d op een rijtje
;ebeurd is wil Franz ei
nee de boer op gaan.
t het geslaagde Duilsi
ent straks navolging ij
nd?
'geval is van een snellj
van Nederlandse 1
prake. Het Duitse i
sme steek schril af t
matheid bij het ministej
Sociale Zaken in 1
*la een dag rondbellen ij
ireldje van de arbeids
ning komt de voorliet]
het ministerie niet ver
n: „Het experiment i
t bekend. Je kunt je af
of de arbeidsbureaus iij
nd hun werk wel goe
Is dit soort initiated
grond komt.Naenif
dringen wil hij er noj
toevoegen „dat we h
ten zullen houden",
ur G. Smits van hetC
ijk Arbeidsbureau
icht ziet er meer in. „EI
dat de jeugdwerklot
n verminderen moetij
positief beoordee
Elk steuntje in de r
:om. Maar om iets derge
ier te organiseren ligtze
■t op de weg van de a:
ureaus. Net als in Duits]
loet het van de particu
komen".
lerken dat het g<
1 besteed wordt dan trei
ue ons terug. In Peru®]
ïlangs het geval."
s omzeilt FPP corruptie]
lerde Wereld, waar 1
wa t-hoort- wa t- principfj
ploniaal fossiel voortwof
n Kolk: „Daar maJ|
laar handen niet aanv"
jrlijk moeten we sai*|
en met gelaarsde regeijf
landen met een zonovij
kloof tussen arm en rl!|
wij zijn niet te koop.'
_jter Parents Plan
uitstekend te verkop®; 1
rs prijzen bekende Ne®]
:rs zoals André van..,T
;a Klompé, Jelle ZiOT
6:> en Liesbeth den Wi
Ire noodzaak van 'adopj
afstand' persoonlijk
n aan. Ook daar heeft®
stijf gekafte Nederla»
te mee. En dat zit
zes jaar geleden vanu»J
nbollen zonder spijt o«
ipt naar de zorg voor
iende FPP-afdeling in
and, nog hoog.
lies werkt al zes iaar,j
ploos voor ons. Geeft aji
interviews, houdt spr«"
•ten. Kortom: haar bel®j]
ing voor ons is zeer opt®
rallig zit ik hier wel om
Ischap van Foster Pat
te dragen. Op mijn df
sgezicht krijg ik die
p de deur niet uit.
Na die uitzending bes'
er hooguit drie landg®
te zeuren. Minstens '"1
zren meldden zich
ij koestert niet de
gironummers ooit ove
zijn. Anno 2037, het
t' van Foster Parents
ft de wereldkaart va®1
-wit-blauwe kaasprik"
Straatje in de Fuggerei, een stad binnen de stad
Augsburg waar arme mensen nog steeds voor DM 1,72
per jaar een complete woning kunnen huren.
Het Luthermonument in Worms.
Westduitse Luthersteden hebhen
veel te bieden
Door Leo van Vlijmen
Worms, Augsburg, Neu
renberg en Coburg zijn de
traditionele Luthersteden in
dit deel van Duitsland en de
VVV's van deze vier plaat
sen hebben htm beste
beentje voorgezet om in het
Lutherjaar hun bezoekers
interessante programma's te
kunnen aanbieden. Luther
staat daarbij uiteraard in
het middelpunt, maar elk
van deze vier steden heeft
daarenboven nog veel meer
aantrekkelijke kanten: een
rijke historie, prachtig, deeis
zeer oud stedenschoon, veel
en gevarieerd vertier en
- belangrijk - een kwalita
tief zeer hoog aangeschre
ven horeca.
En dan zijn er natuurlijk
de talrijke tentoonstellingen
en lezingen, congressen en
culturele manifestaties die
in het kader van het Luther
jaar (dat op Luthers sterf
dag, 10 november, eindigt)
worden georganiseerd, ove
rigens niet slechts in de vier
klassieke Luthersteden,
maar ook in ruim twintig
andere Westduitse plaatsen.
Een Westduitse Luther-
reis begint onvermijdellijk
in Worms aan de Rijn, de
stad waar keizer Karei V in
1521 zijn eerste Rijksdag
hield en waar op 18 april
van dat jaar de augustijner
monnik Maarten Luther een
einde maakte aan zijn twee
dagen durend verhoor met
de bekende zin: „Hier sta ik,
ik kan niet anders. Zo helpe
mij God. Amen." Van het
gebouw waar Luther deze
gedenkwaardige woorden
sprak staat geen steen meer
op de nadere; slechts een
plavuis met inscriptie, te
midden van andere plavui
zen en drassige graspollen,
herinnert nog aan deze his
torische gebeurtenis. De tuin
waarvoor het gebouw van
de Rijksdag plaats heeft ge
maakt grens aan de 'keizer
lijke' kathedraal van de hei
lige Petrus. Op een zijmuur
ervan is een gedenksteen
aangebracht waarop in en
kele woorden de hele histo
rische rijkdom die Worms
ooit heeft geherbergd staat
aangegeven: „Dit is een van
de meest gedenkwaardige
plaatsen van het Avond
land; hier bevond zich de
heilige tempelwijk van de
Romeinen, de koningsburcht
van de Nibelungen, de kei-
zerpalts van Karei de Grote,,
het paleis van de vorst-bis-.
schop van Worms, door de
Fransen verwoest in de ja
ren 1780 en 1794. Hier stond
voor keizer en rijk Maarten
Luther."
Geen wonder dat Worms,
prat gaat op zijn historie,
waarvan in de binnenstad
nog heel wat gebouwen, met
name kerken, getuigen.
Het meest indrukwekken
de is echter het 115 jaar gele
den opgerichte Luthermo
nument, het grootste in zijn
soort, en qua opzet - ook al
staat Luther in het cen
trum - eigenlijk veel meer
een monument voor de Re
formatie, waarbij de her
vormer uit Eisleben omge
ven wordt door beroemde
voorgangers (Hus, Wyclif,
Waldus en Savonarola) en
door degenen die zijn her
vormingsbeweging steun
den.
Een Luther-stadsrond-
gang door Worms duurt on
geveer twee uur en met nóg
eens twee uur heeft men alle
historische plekken - opper
vlakkig - gezien, inclusief
de 'Lutherkamer', een 950
jaar oude synagoge en de
- naar men zegt - oudste
joodse begraafplaats van
Europa. Wie ook nog het his
torische museum en het
kunstmuseum Heylshof wil
bezoeken heeft in Worms
een lange werkdag, maar
wanneer men eind mei, half
juni of eind augustus
Worms bezoekt zou het jam
mer zijn het bij die ene dag
te laten, want juist dan vin
den er volksfeesten (zoals in
de late zomer het Backfisch-
fest - het grootste wijnfeest
van de Rijn) plaats. Op deze
hoogtijdagen moet men wel
tijdig logies bespreken, want
Worms heeft slechts ruim
700 hotelbedden, van rede
lijk en goedkoop tot duur en
comfortabel.
De weg van Worms naar
de volgende Lutherstad
Augsburg voert onvermij
dellijk aan Speyer - wij
leerden vroeger: Spiers -
voorbij. Het verdient aanbe
veling hier een stop van een
halve dag te maken; de rest
van de rit naar Augsburg
kan dan toch nog gemakke
lijk vóór dónker worden af
gelegd. Want Speyer is wel
iswaar geen Lutherstad,
maar hier werd - eveneens
tijdens een Rijksdag - het
woord 'Protestant' ten doop
gehouden. Op die Rijksdag
van Speyer, in 1529, werd
een merkwaardig compro
mis voorgesteld om de gods
diensttwisten te beëindigen:
in de katholieke landen van
het keizerrijk zouden geen
'Lutherse' diensten meer ge
houden mogen worden en in
de Lutherse landen zouden
weer katholieke missen toe
gelaten moeten worden. Een
aantal vorsten verliet uit
'protest' de Rijksdag; zij
werden de eerste 'Protestan
ten'.
Ter herinnering aan deze
gebeurtenis begon men in
1893 met de bouw van de Ge-
dachtniskirche, een waardig
en indrukwekkend tegen-
stuk van de prachtige dom
aan de andere kant van het
stadscentrum.
Tussen het monument van
de Reformatie en de dom be-'
vinden zich nog tal van an-i
dere bezienswaardigheden
die in een brochure van de
plaatselijke VVV keurig op
een rijtje zijn gezet. Men kan
kiezen tussen een stadswan
deling van drie uur een één
van twee uur. In beide ge
vallen ziet men ook het be
roemde Jodenbad, een ach
teraf in een hof - met resten
van een synagoge - gelegen
badinrichting waarin vroe
ger joodse vrouwen in ijs
koud Rijnwater hun rituele
wassingen verrichtten.
Op het Luthermonument
in Worms staat Speyer afge-
De Gedachtniskirche in Speyer (Spiers).
dat ook de Augsburgse
beeld als de 'protesterende
stad'; Augsburg heet de 'be
lijdende stad', want hier be
leden de 'Protestanten' op de
Rijksdag van 1530 hun ge
loof ten overstaan van de
keizer.: de Augsburgse belij
denis. Het zou echter nog
een kwart eeuw duren voor-
ook
gondsdienstvrede werd ge
sloten.
Lutherstad werd Augs
burg al eerder en juist in de
ze vrije Rijksstad kan men
meer dan elders gewaar
worden hoe Luther niet
Deel van de Anna-kerk met het 'Luther-hofje' en,
rechts boven, het venster van de 'Luther-cel', waar de
Reformator woonde tijdens zijn dispuut met kardinaal
Cajetanus.
slechts midden in de ge
schiedenis stond, maar hoe
hij de historie ook een wen
ding heeft gegeven.
In oktober 1518, Luther
was nog augustijner mon
nik, werd de geleerde uit
Wittenberg naar Augsburg
ontboden door kardinaal
Cajetanus die deze nieuw
lichter aan de tand wilde
voelen. De kardinaal ver
bleef in het huis van de ban
kier Jakob Fugger, geld
schieter van de keizer,
vroom katholiek en een man
met een uitzonderlijk so
ciaal gevoel. Luther logeer
de in een vertrek dat tot de
Anna-kerk behoorde. Zowel
dit kamertje als het Fugger-
stadpaleis zijn nog te be
zichtigen. Het dispuut tus
sen de kardinaal en de mon
nik werd langzamerhand,
een regelrechte ruzie en om
dat Luther wist, dat Cajeta
nus een arrestatiebevel op
zak had, verliet hij heime
lijk de stad, daarbij gehol
pen door een bewaker van
de stadswal die hem de weg
wees: „Da hinab." Het 'Da-
hinab', in de stadsmuur bij
de Galluskapel, is nog steeds
te bezichtigen.
Terwijl Luther voortging
met zijn hervorming van de
kerk, bleef Jakob Fugger in
de traditie staan, maar hij
werd ook de stichter van de
eerste en tot op de dag van
[vandaag nog zeer wonderlij
ke sociale instelling: de Fug
gerei, een stadje in de stad
waar de armen een onder
komen konden krijgen. De
Fuggerei bestaat nog steeds
en de enkele honderden
mensen die er wonen beta
len nog immer een huur van
DM 1,72 per jaar. Om tot een
van de redelijk comfortabele
huisjes toegelaten te worden
moet met in Augsburg gebo
ren zijn, tot de katholieke
kerk behoren, een onbespro
ken levensgang hebben en
dagelijks, ter nagedachtenis
aan Jakob Fugger, een On
zevader, een Weesgegroet en
een Geloofbelijdenis bidden.
Katholieke traditie en
nieuwe Reformatie, Fugger
en Luther zijn in Augsburg
eigenlijk tot op de dag van
vandaag blijven bestaan,
naast elkaar en met elkaar,
zoals blijkt in de oudste pro
testante kerk in Augsburg,
die van de heilige Anna. In
dit aanvankelijke katholie
ke Godshuis had Jakob Fug
ger een graftombe voor
zichzelf laten maken. Toen
hij stierf was de kerk al in
handen van de Reformatie.
In het westelijk koor van
deze kerk bevindt zich het
graf van jakob Fugger en op
het altaartje daarboven
worden nog geregeld missen
gelezen: dit deel van de pro
testante kerk is katholiek
bezit en de Augsburgers, de
naar hen genoemde gods
dienstvrede indachtig, vin
den dat het zo goed is.
Deze hoofdstad van Zwa-
ben heeft echter nog veel
meer te bieden, niet slechts
het stamhuis van de Mozarts
en de Holbeins. het geboor
tehuis van Bertold Brecht
(dat nu wordt omgebouwd
tot een cultureel centrum),
maar ook een schitterende
dom, een prachtig raadhuis
en een overweldigende roco-
co-zaal in het Schaezlerpa-
leis, waar in de zomer, bij
kaarslicht, Mozart-concer-
ten worden gegeven. De
feestzaal vormt de verbin
ding tussen twee musea: in
het ene vindt men oud-Duit
se meesters als Holbein en
Dürer, in het andere schil
derijen uit de XVIe tot XVI-
Ile eeuw.
Wie in Augsburg ten volle
wil genieten moet er enkele
dagen blijven en zelfs als
men er een week vertoeft
raakt men nauwelijks uitge-
geken, want behalve historie
en kunst herbergt deze stad
ook een dierentuin, een bo
tanische tuin en zij heeft bo-
.vendien een interessant ach
terland. En wanneer men
eenmaal de plaatselijke
keukenkunst heeft genoten
(bijvoorbeeld in 'De zeven
Zwaben') wil men eigenlijk
nooit meer weg.
i Evenals Augsburg is ook
Neurenberg een oude vrije
Rijksstad en in het betrek
kelijk overzichtelijk samen
gebalde oude stadscentrum
wordt de bezoeker gecon
fronteerd met een negen
eeuwen oude geschiedenis.
Waarom Neurenberg in
het Lutherprogramma is op
genomen ligt voor de hand.
Reeds in 1525 was het de
toenmalige stadsregering
die als eerste in het keizer
rijk de Reformatie invoerde.
Vier jaar later ondertekende
de magistratuur het 'Pro
test' van Speyer en weer een
ijaar later de Augsburgse be
lijdenis. Luther schreef dan
ook aan de griffier van
stadsraad: „Neurenberg
straalt werkelijk in heel
Duitsland als een zon tussen
maantsn sterren."
Om deze glans waar te
maken wordt in dit Luther
jaar de meest representatie
ve Luthertentoonstelling
('Luther en de Hervorming')
in het Neurenbergse 'Ger
maanse nationale museum'
gehouden. Er zullen rond
zeshonderd originele getui
genissen uit de Reformatie-
tijd te zien zijn: schilderijen,
prenten, pamfletten en an
dere documenten. De ten
toonstelling wordt geopend
op 25 juni en duurt tot 25
september.
Daarnaast is Neurenberg
natuurlijk de Dürer-stad
met, in het Dürerhuis, een
rijke verzameling van de
oude meester. En naast dei
eerbiedwaardige kerken en
de majestueuze Keizer-
burcht is ook het speelgoed
museum wereldberoemd.
Honderd kilometer
benoorden Neurenberg ligt
Coburg, nu het tegen de
grens met de DDR aanleunt
een beetje gefrustreerd
plaatsje, maar wel met een
roemruchte historie. De ves
te Coburg is nog steeds een
van de best onderhouden
middeleeuwse burchten van
Duitsland. Aan deze vesting
dankt Coburg ook zijn bena
ming Lutherstad, want hier
heen vluchtte Maarten Lu
ther in de zomer van 1530.
Terwijl zijn vertrouweling
Philip Melanchton in Augs
burg de Reformatie verde
digde schreef Luther hier
ruim tweehonderd brieven
en een groot aantal geschrif
ten, onder meer zijn be
roemde 'Zendbrief over het
vertolken' waarin hij onder
meer een lans brak voor de
taal van het gewone volk.
Ook in Coburg worden van
april tot en met oktober re
formatorische pamfletten
tentoongesteld: documenten
die het geestelijke en politie
ke klimaat van het begin
van de zestiende eeuw illu
streren.
Door Leo van Vlijmen
(Een Luilekkerland voor
toeristen is de DDR aller
minst, maar wie in het Lu-
itnerjaar de belangrijkste
.voetsporen van deze her-
I vormer wil drukken, moet
1 toch in dit socialistische
deel van Duitsland terecht.
Want Wittenberg, Leipzig,
I Eisleben, Erfurt en Eise-
jnach zijn evenzovele be
langrijke en bezienswaar
dige staties in het leven
lyan de reformator Maar-
pen Luther.
Saksen, waar Luther gebo-
ren werd, en Thüringen, waar
raj studeerde en de Bijbel ver
fde. geuren nu weliswaar
'erk naar het socialisme
I maar het Lutherse coloriet is
I gebleven, rebels, wereld-
Mvroom, zéér historisch.
I Voorzichtig als de DDR is
„aar het om het openstellen
grenzen gaat staat de
Ih dom dit jaar op halve
I io°0gte' de mag er wel in, maar
IJ moet je conformeren aan de
®:ren regels die er aan die
P,van de Elbe gelden: Lu-
„?n bewonderd worden,
w x 's ginds twee ma-
i v' ¥"}er en het is de gunst
de 'natste dat alle Luther
steden in de DDR flink zijn
opgepoetst, want er worden
dit jaar honderdduizenden be
devaartgangers verwacht.
stadje dat nog menige zestien
de- en latere-eeuwse hoek
herbergt.
Of men aan een georgani
seerde Lutherreis deelneemt
of op eigen houtje de Luther
steden in de DDR afreist, het
beste vertrekpunt is Berlijn,
'hoofdstad van de DDR'. Daar
begint de door het staatsreis-
bureau georganiseerde Lu-
ther-tour met een orgelconcert
in de Mariakerk waar Luther
ooit eens gepreekt zou heben,
hoewel het tegendeel waar
schijnlijker is, want de Saksi
sche reformator beschouwde
alles wat benoorden Witten
berg lag als barbaars.
Zeventig kilometer ten zui
den van Berlijn en via een
slechte autoweg of een nog
slechtere straatweg in ander
half uur te bereiken, ligt de
eerste echte Lutherstad, Wit
tenberg. Wie met de officiële
rondreis meedoet, krijgt hier
slechts een dikke vijf uur de
tijd en dat is eigenlijk te wei-'
nig om dit plaatsje, dat werke
lijk bulkt van de historische
gebouwen, te bekijken. Wan
neer men zich tot Luther be
perkt, kan men de - .overigens
niet historische - Slotkerk
met de - evenmin echte -
'thesendeur' bezoeken, de
Stadkerk, waar Luther hon
derden preken gehouden heeft
en die een prachtig drieluik
van Cranach herbergt, het Lu-
therhuis en de Lutherhal, pas
geheel gerestaureerd en zon
der enige twijfel het centrum
van de hedendaagse Luther-
studie, en het Melanchtonhuis,
genoemd naar Luthers meest
intelligente en trouwe volge
ling.
De Lutherhal met perma
nente en wisselende tentoon
stellingen vergt op zich eigen
lijk al een hele dag. En dan
blijft er geen tijd meer over
om andere historische plekjes
te bezoeken waar veel groten
der aarde zich hebben opge
houden: de Zweedse koning
Karei XII en Peter de Grote,
Napoleon en Maxim Gorki, en
natuurlijk vader en zoon Cra
nach die onverbrekelijk met
de nieuwe Lutherse cultuur
verbonden bleven. Witten-'
berg, waar niet alleen de mo
numenten maar ook de andere
gebouwen en huizen in ver
band met het Lutherjaar een
forse opknapbeurt hebben ge
kregen, blijkt een geestelijk,
cultureel en politiek centrum
van belang te zijn.
Nog eens zeventig kilometer
zuidelijker en eveneens door
slechte wegen met Wittenberg
verbonden ligt Leipzig, vrolij
ker en meer open dan Oost-
Berlijn, niet alleen Luther
stad (de hervormer disputeer
de hier dagenlang met Eek)
maar ook het centrum van de
Lutherse muziekcultuur: Jo-
hann Sebastian Bach was hier
27 jaar lang - voor een hon
gerloon - cantor van de be
roemde Thomaskerk, waar
overigens behalve Richard
Wagner ook Karl Liebknecht
gedoopt werd; de laatste had
Karl Marx en Friedrich En
gels als peter: het staat in het
doopboek en superintendent
Richter vertelt het.
Een majestueus standbeeld
van Bach staat vóór de Tho
maskerk, maar achter het ge
wijde gebouw, nauwelijks be
zocht, staat nóg een Bachmo-
nument, klein, alleen een pi
laar met een borstbeeld erop.
Het is het eerste eerbetoon dat
Bach ten deel viel: Felix Men-
delssohn-Bartholdy, die begin
vorige eeuw Bach herontdek
te, liet het uit eigen middelen
vervaardigen. Bachs woning
en de beroemde Thomasschool
zijn tachtig jaar geleden met
de grond gelijkgemaakt.
Het centrum van Lutherse
trots bevindt zich natuurlijk
in Eisleben: hier werd hij ge
boren en hier overleed hij. Zo
wel het geboortehuis als het
sterfhuis (op een steenworp
afstand van de kerk waar hij
zijn laatste preek hield) zijn
nu eindelijk gerestaureerd.
Eisleben, waar geen overnach
tingsmogelijkheden zijn en
waar zelfs het eten van een
hapje bij een grote toevloed
van toeristen wel eens proble
men zou kunnen opleveren,
heeft zich voor het Lutherjaar
extra opgemaakt. Het centrum
van het stadje is keurig geres
taureerd, er is een informatie
centrum ingericht en men
heeft speciaal voor het Lu
therjaar een ploeg stadsgidsen
opgeleid: jongelui die in een
stoomcursus hebben geleerd
niet slechts over de verwor
venheden van de DDR te ver
tellen, maar die ook het een en
ander over de betekenis van
Luther aan de man kunnen
brengen.
Van Eisleben naar Erfurt is
het een kleine honderd kilo
meter; wie via Goethe's Wei-
mar wil rijden moet op een
omweg van een half uur reke
nen. Erfurt is de plaats waar
Luther eerst rechten studeer
de en vervolgens augustijner
monnik werd. De kerk waar
hij zijn kloosterpij kreeg, het
tonsuur ontving en later de
priesterwijding, staat er nog;
zij werd mét Luther luthers,
maar zusterlijk ernaast staat
de katholieke Severinus-kerk,
samen uittorend boven het
Maar het eindpunt en na
tuurlijk ook hoogtepunt van
de Luther-tocht ligt nog dertig
kilometer westelijker, pal op
de grens waar het IJzeren
Gordijn de zeer letterlijke
scheiding tussen Oost en West
vormt: Eisenach met het huis
waar Luther woonde toen hij
als gymnasiast Latijn, Grieks
en een massa andere vakken
leerde en hoog boven het stad
je, met uitzicht op Oost en
West, de Wartburg waar de
hervormer het Nieuwe Testa
ment in het Duits vertaalde.
Ook de Wartburg is bij gele
genheid van het Lutherjaar
geheel gerestaureerd en zowel
het staats-Luthercomité als
het Luthercomité van de Lu
therse kerk houden hier hun
belangrijkste manifestaties.
Het aardige van de Wart
burg is dat hier behalve een
Lutherse ook een zeer katho
lieke traditie wordt voortge
zet. Want deze burcht kreeg
eerst bekendheid door het tra
gische lot van de heilige Elisa-
'beth (wier in haar boezelaar
verstopte broden voor de ar
men in rozen veranderden) en
het is haar leven dat in een
fresco-galerij van het hoofd
gebouw staat afgebeeld. In het
verlengde van die galerij be
vinden zich enkele vertrekken
met een permanente Luther
tentoonstelling: oecumene op
zijn best, hetgeen nog eens
wordt onderstreept door het
feit, dat er op de Wartburg
niet slechts Lutherse diensten
worden gehouden, maar ook
katholieke misvieringen
plaatsvinden.
Wie de Luther-bustocht
vanuit Berlijn geboekt heeft
rijdt na een halve dag Wart
burg weer terug naar de
hoofdstad. Degenen die met
een eigen auto op pad zijn zul
len er - na de droeve gastro
nomische ervaringen in de
DDR - de voorkeur aan geven
het IJzeren Gordijn bij Eise
nach te passeren, een tamelijk
rustige grensovergang. Lu-i
ther, opgejaagd door paus en
keizer, had het wat dat betreft
in Eisenach, Erfurt, Eisleben,
Leipzig en Wittenberg heel
wat gemakkelijker. Ook dat is
een interessante ervaring in
Oost-Lutherland.
'il,
