Andere plannen
GEMIDDELD 23% MINDER GAS
Zuinige CV-ketel bevalt goed
Glorie
come-
Miles
Groningen haalt warmte voor woonwijk uit de grond:
DONDERDAG 27 JANUAR11983
Dl ©TIM
EXTRA
j L TT
t—i r
mNPERPAG 27 JANUA
Iuske en Wiske
De laatste jaren is al een hele serie spits
vondige ideeën ontwikkeld, om ons zo zui
nig mogelijk met aardgas te laten omsprin
gen voor de verwarming van onze wonin
gen. Het bijstaande vernaai over het nieu
we Groningse experiment geeft het nieuw
ste en meest concrete van die ideeën weer.
Al in de jaren '70 propageerde met name
TNO in Apeldoorn de warmtepomp. Wer
kend als een omgekeerde koelkast ver
plaatst en comprimeert zo'n,,warmtemo-
tortje"als het ware warmte, of liever ge
zegd: temperatuurverschillenwant het be
grip warmte is hier relatief. Er werd bijvoor
beeld gedacht aan onze toch al te hoog
door de industrie opgewarmde rivieren.
Een warmtepomp zou het rendement van
aardgas tweemaal zo hoog maken.
Een oud plan, nog altijd even hevig om
streden, is dat voor stadsverwarming.
Twee jaar geleden laaide die discussie
weer op, gevoed door de Arnhemse KEMA.
Veel voors: behalve comfort en gemak be
nut je de restwarmte van bijvoorbeeld in
dustrie, elektriciteitscentrales, vuilverbran
ding, warmte die nu geloosd wordt. Maar
ook veel tegens: de aanleg peperduur, pas
na een jaar of tien kostendekkend. De gas
bedrijven verzetten zich: die zien meer in
betere isolatie en zuiniger cv's in de wo
ningen.
Het Deventer architekten- en ingenieursbu
reau van Kristinsson (dat tussen haakjes
ook de Groningse huizen in Beyum ont
werpt) kwam vorig jaar met het plan voor
een cv-loze woning: volkomen tochtvrij,
potdicht geïsoleerd, ventilatie met terug
winning van warmte, 's nachts dikke luiken
voor de ramen, een klein allesbrandertje
voor de heel koude dagen. Geschatte be
sparing aan stookkosten per maand: f 37.
Verder zijn er al heel wat geïnstalleerde
systemen van zonnecollectoren en opslag-
vaten. Maar in ons land zijn die er alleen
voor warm tapwater en zijn zonder dikke
subsidies onbetaalbaar duur (al is ook, wel
betaalbare, zelfbouw mogelijk).
I N DE KOUDE KAMERS EN
kerken van weleer plaatsten onze op
oes hun voeten graag op een warm-
waterstoof. Die stoofjes kennen we
nu nog hooguit als hartverwarmende
curiositeit of brokje antiek. In een
Groningse nieuwbouwwijk wordt
dat oude principe van warmteopslag
opnieuw toegepast. Met ingang van
de winter '84/'85 zullen de bewoners
van 95 woningen er warmpjes bijzit
ten, dankzij een enorme ondergrond
se stoof. Of, liever gezegd, de grond
onder hun huizen wordt de warm wa
terstoof.
Van die ondergrondse warmteopslag, een
nieuw en waarlijk uniek experiment, enig op
de wereld, is nu weinig te zien. Uit een drassig
veldje in de kale nieuwbouwwijk Beyum ste
ken als spaghettislierten de uiteinden naar bo
ven van in totaal ruim 20 kilometer kunststof
buis. Een heel stelsel van die buis is tot 21 me
ter diep de grond ingedrukt. Door al die buizen
zal volgend jaar water stromen. En, hoe peper
duur en fijngevoelig het project is, het principe
is doodeenvoudig, 's Zomers wordt de zonne
warmte opgevangen. Die warmte wordt via de
buizen ter plekke in de grond gestopt, 's Win
ters wordt die warmteopslag heel geleidelijk
weer aan de bodem onttrokken en daarmee
kunnen de omliggende woningen verwarmd
worden. De grond is, anders gezegd, één grote
warmtewisselaar.
Het Groningse project zal een slordige acht
miljoen gulden gaan kosten. Dat geld komt er
dankzij subsidies van het ministerie van Eco
nomische Zaken en de Europese Gemeenschap,
alles in het kader van het nu vijf jaar draaien
de Nationaal Onderzoekprogramma Zonne-
energie. Hoofdaannemer zal Bredero Installa
tietechniek in Utrecht zijn, bij het project zijn
verder met name betrokken het Energie Cen
trum Nederland (ECN) in Petten (de feitelijke
opdrachtgever) en de TH en TNO in Delft.
Op een dergelijke manier de warmte in de
bodem opslaan, dat is nog nergens ter wereld
vertoond. De belangstelling voor het Gro
ningse experiment is dan ook warm en inter
nationaal.
Achter de proefneming zit de gedachte dat
zonne-energie op grote schaal toegepast moet
kunnen worden voor ruimteverwarming en
warm tapwater, maar dan wel rendabel te ma
ken binnen de tien jaar. Op deze wijze moet op
de behoefte aan aardgas met 60 tot 80% be
spaard kunnen worden; Bredero houdt het
voorlopig heel voorzichtigjes op „met meer dan
de helft".
Collectoren in de op het zuiden gerichte da
ken van de huizen vangen de zonnewarmte
straks op. Het warme water uit de collectoren
wordt de grond ingepompt, in het ondergrond
se reservoir dat is opgebouwd uit een stelsel
van 360 gekoppelde lussen van kunststofbui
zen. Die buizen van polybuthyleenslang geven
de warmte af aan de omringende bodem, in
SEIZOENWARMTEOPSLAG
koelunit
verdelers
isolatiei
isolatie
warmtewisselaar -i-
J iinia S
zonnecollector
ondergrondse
stalen tank
warmteopslag
'computer
radiator 1
ketel
toekomstige
1100 woningen
i transportleidingen
--kunststofleiding
Zonnewarmte in
bodem opslaan
voor de winter
DOOR RINZE BRANDSMA
ruimte-inzet (eventueel met een 'turbo'-venti-
lator). Het voorverwarmde tapwater kan tot
douche- en badwarmte opgepept worden door
individuele kleine aangepaste gasgeysers. Het
rondgepompte warme water uit het gesloten
systeem kent namelijk een maximale tempe
ratuur van 42,5 graden C.
Alles wordt volstrekt automatisch geregeld
en geschakeld. De op te warmen diepe 'tank'
grond wordt alleen aan de bovenkant geïso
leerd met een laag glaswol. De bedenkers van
het energiezuinige plan rekenen er op dat de
grond zelf zo isoleert, dat warmteverlies aan
de omringende grond beperkt zal zijn. Boven
dien wordt 's winters de warmte zo geleidelijk
mogelijk aan de grond onttrokken. Het buizen
stelsel is daartoe verdeeld in drie concentri
sche sectoren. De warmte kan zo lang mogelijk
in de middelste grond- en buisringen gecon
centreerd blijven.
De (rijtjes-)woningen zullen zelf, op de grote collecto
ren op het dak na, van een heel normaal type zijn, met
een normale ventilatie en een individuele warmtemeter.
Als per woning de zonnewarmte voor koudere seizoe
nen opgeslagen moet worden, dan zou daarvoor al gauw
een waterreservoir nodig zijn van 100 tot 150 m3. Zo'n ko
lossaal vat is al niet meer binnen een woning te plaatsen.
Bovendien zouden de warmteverliezen groot zijn, tegen
de tijd dat de winter er is. Een conventionele zonnever-
warming met collectoren op het dak kent een waterreser
voir (meestal op zolder) van 1 a 2 m3. Die warmte is ech
ter alleen voor de korte termijn beschikbaar, 's Zomers is
veel warmte beschikbaar en weinig nodig. Vandaar het
idee om die zomerse zonnewarmte in de grond te stoppen.
De grond is zo het opslagmedium.
een centraal in de wij k gelegen cirkel met een
diameter van 38 meter, 21 meter diep de grond
in. De totale inhoud van dat reservoir is 25.000
m3.
Als die warmte nodig is voor bijvoorbeeld
het cv-circuit van de aangesloten woningen,
kan de waterstroming in het buizenstelsel om
gekeerd worden en de warmte weer aan de op
gewarmde grond onttrokken worden. Een paar
met gas gestookte ketels van een zuinig type
kunnen bijspringen op heel koude winterda
gen, als er storingen zijn, of op koude lente
avonden, als de zomerwarmte na de winter
immers al weer uit de grond geslobberd is.
Bovendien is midden in de bodemopslag een
grote tank van 100 m3 ingegraven. Die tank
moet fungeren voor de centrale korte-termijn-
opslag van door de zon verwarmd water. In
tijden van hele hete zomerse dagen met felle
zonneschijn („maximale zonne-invang") kan
niet alle warmte direct aan de grond overge
dragen worden. Die over-warmte wordt dan
tijdelijk in de tank opgeslagen. Als de zon min
der fel gaat schijnen, wordt de warmte uit deze
„buffertank" alsnog de grond ingebracht. In
het najaar kan die buffertank ook fungeren
om na een zonnige dag 's avonds en 's nachts de
huizen te verwarmen. De gedurende de zomer
opgewarmde grond kan zijn warmte dan nog
vasthouden tot de echt koude, zonloze winterse
dagen.
De woningen, die mogen profiteren van de
zonnewarmte, zullen voorlopig nog niet ge
bouwd worden. Het ketelhuis komt er aller
eerst. De ketelinstallatie zal om te beginnen
het komend jaar het functioneren van de on
dergrondse warmteopslag moeten beproeven
en de bodem alvast opwarmen. Afhankelijk
van de resultaten zal in maart 1983 het defini
tieve besluit vallen of het experiment kans van
slagen heeft en de huizen er met hun zonnecol
lectoren mogen komen. Maar, zeggen alle ini
tiatiefnemers ervan, een negatieve beslissing
verwachten we niet.
Als het goed gaat, zullen de 95 woningen het
straks bijna helemaal kunnen doen met de op
geslagen bodemwarmte. Er zal hooguit af en
toe bij verwarming nodig zijn, bijvoorbeeld via
een open haard met afsluitbare verbrandings-
EEN overzicht van de op te warmen pluk Groningse grond, met het regelhuis waaronder de korte-termijn-opslagtank ingegraven ligt. - fotoaudet
ALS spaghettislierten kronkelen de uiteinden van de buislussen uit de grond. De buizen zijn
juist 21 meter diep de grond ingeperst en moeten nog onderling verbonden en aangesloten wor
den. - fotoaudet
NA EEN jarenlange afwezighe
een glorieuze come-back in de
erote concert op het Kool Jaz
doodgemoedereerd weer de dra
had laten liggen: bij funkmuzie
„aald geen windeieren had gele
time twee nieuwe platen die d<
gezind met de grond gelijk we
boven aan alle lijsten van de
prijkten. Bovendien was Miles'
legd middels twee dubbelalbum
uitgebracht materiaal, resp.
rections".
Behalve die nieuwe platen
en dat onbekende materiaal
komt CBS ook met oud
werk, dat opnieuw uitge
bracht wordt. In andere lan-
den is men daar al een be-
hoorlijk eind mee op streek,
hier werd het begin onlangs
gemaakt met „Miles Monk
At Newport" (CBS 85557) en
„Miles Davis In Concert"
(CBS 88601). Die laatste
plaat is een dubbelalbum uit
1973, voor de liefhebbers van
i Miles' elektronische periode.
Met de aantekening dat deze
plaat over het algemeen niet
als zijn sterkste elektrische
werkstukje wordt be-
schouwd, integendeel zelfs.
Een stuk aardiger zijn de
I opnamen van het Newport-
I festival 1958, van het be-
I roemde sextet met John Col-
I trane, Cannonball Adderley,
J Wynton Kelly, Paul Cham-
I bers en Jimmy Cobb. Op
I kant B hoort u opnamen van
het Thelonious Monkkwar-
I tet uit 1963, ook gemaakt op
I Newport, tijdens een ietwat
I tragisch verlopen confron-
I tatie van Monk met klari-
I nettist Pee Wee Russell. De
opnamen zonder Pee Wee
I staan niet op deze plaat,
I maar verspreid op twee an-
1 dere CBS-albums van
I Monk.
Het repertoire van Miles
[is bekend: het prikkelende
EINDREDACTIE
EDO SAUREN
Door
Louis van de Geijn
AMSTERDAM - De nieuwe,
superzuinige generatie ver
warmingsketels is geslaagd
voor het examen. Dat is de
conclusie van de NEOM, de
Gasunie en VEG-Gasinstituut
na een proefjaar met zes ver
schillende merken van deze
HR-ketels.
De voornaamste uitkomsten
zijn:
de gemiddelde gasbespa
ring van HR-ketels ten op
zichte van gewone ketels ligt
rond 23%;
o ze blijken in de praktijk
bedrijfszeker te werken;
o er doen zich vrijwel geen
problemen voor met het con-
denswater dat bij het 'terug
winnen' van warmte vrijkomt.
Om snel ervaring op te doen
met de nieuwe, op initiatief
van de Gasunie ontwikkelde,
ketels, is in het kader van een
demonstratieregeling van de
Nederlandse Energie Ontwik-
kelings Maatschappij (NEOM)
in Sittard een 14-tal demon
stratieprojecten opgezet. De
helft daarvan is nu afgesloten,
de rest loopt tot eind 1982. In
totaal zijn er 371 ketels van zes
verschillende fabrikaten bij
die proeven betrokken. Dat
zijn Agpo Enertec, Nefit, Bu-
derus, Radson, Benraad en
Remaha.
De vastgestelde gasbespa
ring liep uiteen van 17 tot 30%,
met een gemiddelde van 23%.
Opvallend is dat de laagste zo
wel als de hoogste besparing
werd genoteerd bij de Bude-
rus-ketel.
De Nationale Woningraad
heeft vorig jaar bezwaar aan
getekend tegen de snelle in
voering van de HR-ketel, die
van het ministerie van econo
mische zaken zelfs een intro
ductie-subsidie meekreeg van
250 per toestel. De Raad had
nogal wat vragen over de le
vensduur, de onderhoudskos
ten en de hoge prijs van de
nieuwe ketels. Ook vond de
Raad dat de schadelijke effec
ten van het zure condenswater
onvoldoende was onderzocht.
Men had het gevoel door de
'energielobby' te worden over
vallen.
Gebleken is dat er per wo
ning j aarlij ks ongeveer 2000 li
ter condensaat ontstaat, waar
van de zuurgraad overigens
nauwelijks verschilt van die
van het Nederlandse regen
water. Per woning wordt per
jaar overigens 100.000 liter af
valwater geproduceerd met
een zuurgraad die twee maal
zo hoog is als die van het con
denswater van de HR-ketel.
Volgens de uitkomsten van
het onderzoek bestaat er een
duidelijk verband tussen het
chloridegehalte van het con
denswater en de mate waarin
de ketelonderdelen die daar
mee in aanraking komen, te
lijden hebben van corrosie. „In
het algemeen is het chloride
gehalte zo laag dat de levens
duur van de onderzochte
tels onder normale bed#'
omstandigheden niet of I
welijks door corrosie zal *1
den beïnvloed", rapporteer
NEOM.
Uitgaande van een Êa- J
sparing van 17%, een verbru'i
van 2500 kubieke meter ai
gas per jaar en een prijs va»JJ
cent per kuub rekent
NEOM voor dat een HR'
per saldo jaarlijks 117
koper is dan een gewoon
■.stel.
Daarbij is rekening
den met een meerprijs
1000. In deze rekensoifl
echter niet begrepen dat s
onderhoudsbeurt bij zo'n r"
ketel gemiddeld een halfu
langer duurt en dat ook het'1 j
stalleren duurder uitvalt.
