In deze
Gids-
Weekend:
duivelse' trekken van
„ongewenste republiek"
De Duitsers pijnigen zich de laatste
weken en maanden weer uitvoerig met het
stellen van die ene vraag: Hoe konden we zo stom
Alle radio en
tv-programma's
van het weekend
op de achterpagina
ZEELAND s
>NDAG
Het Bijenkorf-concern wankelt en
dat betekent dat er méér op het
spel staat dan het warenhuis dat
ooit zo'n grote aantrekkings
kracht had op modebewuste en
trendgevoelige consumenten.
Een op de tien Nederlanders is
ergens allergisch voor. Dat zegt
de Bredase allergoloog dr S. Pe-
likan. Volgens hem is er onvol
doende bekend over deze
„kwaal". Vandaar dat hij er in
deze krant een boekje over open
heeft willen doen.
zijn Hitier aan de macht te brengen? Een
stortvloed aan doorgaans goed gedocumenteerde
publicaties rond dat thema, televisiedebatten,
documentaires en exposities is de laatste tijd op
de Duitsers losgelaten. De reden: op 30 januari is
het precies 50 jaar geleden dat Adolf Hitler
Rijkskanselier werd. Daarmee kwam een einde
aan de republiek van Weimar en begon de
grootste gruweltentoonstelling uit de
geschiedenis.
„EEN toestand van
feitelijke anarchie
heei*st in de straten
van Duitsland.
Orde en tucht
l
Nooit meer
i i
Binden
lerkje: 11.00 u. ds,
19.30 u. ds. v.d. Bauwhe.
1.0.00 u. ds. A. Schellevj,
tal.
9.30 u. ds. M. Hooy,
eerde kerkd1en.
_w 10.45 u. ds. F. Blow
|(B.).
1.30 en 17 u. ds. D. Visse,
9.30 u. ds. F. Blokland,
le: 10 en 15 u. ds. J. pau
■evendienst4-8j.
117 u. ds. A. Lunshof,
fen 15 u. ds. G. Geerts
isdijk.
J (Noordstraatkerki-
■r. D. de Best. (Opstan-
1: 9 en 17 u. dhr. D. <je
I 10 en 15 u. ds. M. Voet
imeerde kerk vrij
It
115 u. ds. J. Borgdorff.
115 u. ds. H.v.d. Berg,
10.30 en 15 u. ds. C. Me-
1 9 u. ds. C. Mewe, 15
Laan, Gent (B).
lijke
■kerk
gerefor.
10 en 15 u. ds. L.v.4
ezinde kerk
|rg: 10.30 u. mevr. M
de Ruiter.
|es heils
i: 10 u. Heiligingssamen-
11.45 u. zondagsscholen.
Korpsbidstond, 19 u. Ver-
pmenkomst o.l.v. Envoy
j.v.d. Heijden.
- Singelkerk, zat. 19 a
Martinuskerk. zond.
Willibrorduskerk- le
Bag 8.45 u.
izeeuwsch - vlaan-
I H. Hendrikus. zat. 19 u,
P en 10 u.
•1. Willibrordus. zat. 19 u.
10, 10 en 11.30 u.Blaauwe
>t. 17.15 u.
Maria ten Hemelope-
119 u. zond. 9 u.
een - H. Johannes de Do-
|19 u. zond. 8 en 10 u.
elle - H. Petrus en Pau-
JT7 u. zond. 10.30 u.
|pe - O. L. Vr. Visitatie, zat
ld. 8 en 10 u.
lijk - H. Catharina. zat. 19
r u'
- H. Theresia. zat. 19 u.
zande - H. Martinus. zat
|ond. 9 en 10.30 u.
ht - H. H. Philippus en Ja-
lat. 19 u. zond. 8.30 en 10
vaarde - H. Cornelis. zat
|d. 10 u.
Vamen - H. Jozef. zat. 17 u.
J.30 u.
■se - H. Willibrordus. zat. 17
110.30 u.
dijk - H. Gerulphes. zat. 19
18 en 10 u.
- St. Antonius. zat. 19 u.
u.
I - H. Gerardus Majella. zat
frd. 8 en 10 u.
Gregorius de Grote. zat.
nd. 11 u.
line - O. L. Vr. Hemelvaart,
p. zond. 9.30 u.
i Gent - Maria Hemelvaart.
L zond. 9 en 11 u.
Jraat - H. Pastoor van Ars,
)u.
■zen - H. Willibrordus(Tri-
ferk). zat. 19 u. zond. 9.15 en
I Verrezen Christus - maand.
1.19 u. zond. 9.30 en 11 uur.
H. Kruiskerk, zat. 19 u.
з.30 u.
prpe - H. Maria Hemelvaart.
zond. 9.45 u.
(kerken
|k - zond. 10 u. Oost- en
jpelle - zat. 19 u. Zoutelande
|9 en zond. 10 u. Vrouwenpol-
at. 19 en zond. 10 u.
fe.30 u. Class of 1984,16 j. 19.30
|5 u. Poltergeist, 16 j. 21.45 u.
i koele meren des doods, 16 j.
tlngen
Ibra I- 19 en 21.30 u. Annie,
pambra ii-19 en 21.30 u. E.T.,
edelijk Museum, Bellamy-
19- Expositie van Geert-Jan
luis met audio-visuele instal-
fn performance. Geop. ma-
lijd. 9-12.30 en 13.30-17. (tot 12
Ilwaarde
Ihai jk-14.30 u. schieting.
porpe
erberg- 13 u. koningsschie-
bSITIES: ZIE ZATERDAG
■GE
nelle duif- 13.30 u. Seriekaar-
14 u. London connection,
Jen21.30u. Poltergeist, 16j.
1st
Jig van Engeland- 13.45, 16.15,
I en 21.15 u. Poltergeist, 16 J-
I 16.15 en 21.15 u. Young doc-
Jn love, a.l. 16.15, 18.45 en 21.15
le blade rummer, 12 j. 13.45 en
lu. De boezemvriend, a.l. 18-45
1.15 u. Ademloos, 16 j. 14.30 en
u. De toverfluit, 18 j.
imaert- Hoktentoonstelling-
Isherberg- 10-12 u. hokten-
fetelling.
tosterzande
Hoogaars-14.30 schieting.
12 wacht
le Molen-14.30 u. schieting. G.v.
-15 u. schieting.
is waarde
i de Sports 14.30 u. schieting.
frdelburg
rtheater-14 u. Martij n, a.l. 19 en
J) u. Veel liefs uit Moskou, 12 j.
btburg
eltheater- 14 en 20 u. De boe-
Vriend, a.l. 16.30 u. Hot luncn.
(neuzen
ortheater- 13.45 u. Yogie Bear,
13.45,16 en 18.45 u. Class of 19%
118.45 en 21.15 u. Poltergeist, 15
len 21.15 u. Van de koele meren
poods, 16 j.
bouwingswerkzaamheden
a het Houtenkwartier. "e
ing staat nu gepland voor
ijdag6mei.
/O - De KVO-kring Huls1
>udt maandag 24 januari om
30 uur haar winterbijeen"
mst voor besturen in De
ullaert te Hulst.
/AreRDAG 22 JANUARI 1983
Demi
ineen
Door Pieter Eggen
Bruine hemden doemden
overal weer op en er waren vier
privélegers, uitgerust met op
zijn minst knipmessen en re
volvers, dolken en koperen pij
pen, bezig met schieten op de
pleinen en als dollen door de
stad aan het trekken.
Optochten en bijeenkomsten,
betogingen en protesten, fees
ten en begrafenissen, overal
zag men dezelfde gezichten,
maar verschillende uniformen
- alleen, de SS en de SA van de
nazi's en het rode front van de
communisten marcheerden ies
weerspanniger, de Reichsban-
ner van de sozi's iets vadsiger,
de Stahlhelmers iets bezadig
der. De Reichswehr, de enige
wettig gewapende macht, viel
het minste op, hoewel deze in
zekere zin Hindenburgs (de
Reichspresident) eigen politie
ke instrument was".
Dat was het beeld dat Wei-
mar-Duitsland te zien gaf tij
dens de zomer van 1932. Na een
hopeloos mislukt beleid van
kanselier Brüning (de 'Honger-
kanselier', zoals hij genoemd
werd), besloot president Hin
denburg de Rijksdag te ontbin
den en nieuwe verkiezingen uit
te schrijven. Die toonden over
duidelijk aan hoe verscheurd
het Duitse rijk was en hoe do
delijk vermoeid ook de repu
bliek. Communisten en NSDAP
(de partij van Hitier) haalden
samen de absolute meerder
heid, met hun campagne tegen
„Het systeem". Hitiers partij
haalde meer dan 13,5 miljoen
stemmen, en werd de grootste
partij. Iedereen verwachtte dat
de „Führer" nu een gooi naar
de macht zou doen, maar deze
was meer overtuigd van zijn
uiteindelijke doel: de absolute
macht. Dat Hitier op dat ogen
blik overigens geen kanselier
kon worden lag minder aan
hem zelf dan aan het „oude
karrepaard" Hindenburg, diei
de „mislukte korporaal uit
Braunau" niet kon velen. In
plaats van een meerderheidsre
gering onder Hitier, koos de
president voor het meest bizar
re kabinet dat de Weimar-re-
publiek ooit zou kennen: een
minderheidsregering onder lei
ding van de aartsconservatieve
Franz von Papen. Bekend als
het „Baronnenkabinet" was dit
grotendeels samengesteld uit
de „Herrenklub", een exclusie
ve sociëteit in Berlijn. Von Pa
pens doel was een soort „con
servatieve revolutie" te be
werkstelligen, met als uiteinde
lijk doel de vervanging van de
republiek door de in 1919 ver
dreven monarchie. Von Papen
stelde voor de sociale voorzie
ningen af te schaffen, een mo
rele herbewapening te bewerk
stelligen door de jonkers (de
Pruisische adel) opnieuw de
leiding van het land te geven en
Duitsland voor te bereiden op
de oorlog, waarin het zich zou
kunnen wreken voor de smade
lijke nederlaag in de Eerste
Wereldoorlog.
Von Papens benoeming was
vooral het werk van generaal
Von Schleicher, een gepaten
teerde intrigant, die bereid zou
zijn een staatsgreep te plegen
als „Franzchen" mocht falen.
Toen Von Papen evenwel in
de herfst van 1932 zijn regering
voor het eerst met de Rijksdag
moest confronteren bleek de
oppositie ertegen, volgens ver
wachting, zo groot dat het kabi-
Hitler en Hindenburg
net dezelfde dag al naar huis
kon. Nieuwe verkiezingen, de
vierde van dat jaar, volgden.
Hitiers propagandachef Goeb-
bels gaf kort voor de dag waar
op de Duitsers naar de stembus
togen (op 6 november) haar
scherp aan hoe de stemming in
het land was. „De zaken kun
nen zo niet doorgaan", zo zei
Goebbels. „Er moet een veran
dering komen. Wij kunnen kie
zen: van nu af naar een bolsje
wistische anarchie of van nu af
naar nationaal-socialistische
orde en tucht". Die uitspraak,
en de aanvaarding ervan door
de Duitsers, betekende het nek
schot voor de sociaal-democra
tie. De toekomst was aan de
communisten, die politiek,
ideologisch en financieel geheel
afhankelijk waren van Mos
kou, of aan de nazi's, die voor
het gevoel van veel Duitsers in
ieder geval vrij waren van dit
soort bindingen, ondanks hun
onverholen voorkeur voor de
vestiging van een dictatuur.
De verkiezingen van novem
ber leverden een onverwachte
nederlaag op voor de nazi's,
winst voor de communisten en
licht verlies voor de burgerlijke
partijen. De politieke malaise
kon evenwel niet bezworen
worden.
Op dat moment greep Von
Schleicher met een goed opge
zette lobby tegen Von Papen de
macht. Hij beloofde de presi
dent dat hij een meerderheid
zou kunnen krijgen voor zijn
regering. Hij achtte zichzelf in
staat Hitiers NSDAP te splitsen
door het op een akkoord te
gooien met de „linkervleugel"
onder leiding van de broertjes
Strasser, die een werkgelegen
heidsprogramma hadden opge
steld, dat door Hitier woedend
van de hand was gewezen als te
socialistisch. Von Schleicher
slaagde er weliswaar niet in de
nazi's uiteen te drijven, maar
hij startte wel een sociaal pro
gramma, waarmee hij de bij
naam „sozialer General" ver
wierf. De Rijksdag liet hem
korte tijd zijn gang gaan, tot
het moment dat enkele kranten
uitpakten met verhalen, waar
uit bleek dat een groot deel van
de sociale subsidies door indus
triëlen en landjonkers gebruikt
was om er zichzelf mee te ver
rijken.
Die onthullingen betekenden
het laatste duwtje in de rug van
de nazi's; Von Schleicher zag
zijn machtsbasis even snel af
kalven als hij hem had opge
bouwd. De Rijkskanselier
moest bovendien ervaren dat
ook hij geslachtofferd kon wor
den aan de rijke traditie van de
intriges. Daarmee komt Hitiers
„Machtergreifung" in zicht. De
gewezen kanselier Von Papen
bezocht in het geheim op 4 ja
nuari 1933 in Keulen Hitier, om
hem ertoe te bewegen kanselier
te worden, met opneming van
een groot aantal oer-conserva-
tieve Stahlhelm-politici (een
club die voornamelijk was sa
mengesteld uit oorlogs-vetera-
nen van '14-'18). De poging tot
koningsmoord van Von Papen
lekte uit, maar kon in zijn ef
fecten niet meer gestuit wor
den. In de stroom van geruch
ten over staatsgrepen en verha
len over het terughalen van
keizer Wilhelm uit Nederland
leek het pact van Hitler met
Von Papen een betrekkelijk
klein kwaad. Politiek Duits
land was ook te moe van het
politieke geweld (182 doden in
Berlijn in 1932) en de totale be
stuurlijke anarchie om de rug
nog eens te rechten tegen Hit-
Ier. Een SPD-afgevaardigde in
de Rijksdag uit die dagen gaf
lucht aan de oververmoeidheid
van de burgerlijke politiek,
toen hij kort na de verkiezingen
van november '32, een journa
list bad, niet te hard over hem
te oordelen „als het straks alle
maal is afgelopen".
e revolutie
republiek
De SS marcheert in het spoor van de Führer
Die stemming was tekenend
voor de laatste weken van
'Weimar'.De beroemde schrij
ver Zuckmayer schreef over
een persbal in januari 1933, kort
voor Hitiers benoeming tot
kanselier: „De mensen gaven
zich over aan een macaber
mengsel van neerslachtigheid
en uitgelaten vreugde..Emil
Herz, de bedrijfsdirecteur van
de uitgeverij Ullstein bleef
maar glazen vullen iedere keer
zeggend: „Drink eens uit, wie
weet wanneer je nog ooit
champagne zult drinken". Diep
in ons hart wisten we het alle
maal: nooit meer.
Dezelfde dag was Von
Schleicher afgetreden en waren
nieuwe besprekingen over de
vorming van een regering be
gonnen. De volgende dag, 29 ja
nuari, werd het spel om de
macht definitief in het voordeel
van Hitier beslist. Volgens de
ook door historici nog niet op
geklaarde geruchten werd pre
sident Hindenburg onder druk
gezet, Hitier toe te laten tot het
ambt van kanselier. Zijn infor
manten wisten hem te vertellen
van edn op handen zijnde
staatsgreep door Von Schlei
cher, die alleen zou worden af
gelast als Hitier aan de macht
werd gebracht. Von Schleicher
en de legertop zouden tot het
inzicht zijn gekomen dat alleen
op die manier een complete
burgeroorlog te voorkomen
was. Voor de keuze gesteld:
Hitler of de anarchie koos de
oude generaal en Pruis, Hin
denburg, uiteindelijk voor de
eerste. Hij wilde ook niet de
man zijn die de grondwet zou
begraven, want hoewel Hin
denburg als veldmaarschalk
onder 'Der Wilhelm' niets op
had met de republiek, bleef hij
de grondwet van diezelfde re
publiek tot het laatst trouw.
Von Papen had intussen de
topstukken van de conservatie
ve Stahlhelm, Hugenberg, Dür-
stenberg en Seldte er toe weten
over te halen in een kabinet on
der Hitier zitting te nemen.
Door een onevenredig aantal
ministersposten op te eisen
dachten ze „Hitier te kunnen
binden". Om elf uur 's ochtends
op 30 januari was het dan
zover. Terwijl de nieuwe mi
nistersploeg in de hal van het
presidentiële paleis wachtte tot
Hindenburg hen wilde ontvan
gen, zei Hitier dat hij na zijn
benoeming zo snel mogelijk
nieuwe verkiezingen wilde, om
op die manier het vertrouwen
van de bevolking voor de coali
tie te krijgen. Hugenberg werd
onrustig van die gedachte -
want hij vreesde terecht dat die
nieuwe verkiezingen gebruikt
zouden worden om de coalitie
op te blazen - en weigerde op
die manier aan de regering deel
te nemen. Op het moment dat
de ruzie tussen hem en Hitier
zijn hoogtepunt leek te berei
ken stapte staatssecretars
Meissner binnen: „Heren het is
kwart over elf. U kunt de
Reichsprasident niet langer la
ten wachten". Hugenberg gaf
zich gewonnen: Hitier werd be
noemd. „De minst bloedige re
volutie uit de geschiedenis",
kraaide hij na afloop van ple
zier.
Berlijn beleefde die avond
een bizarre ontlading van de
spanningen die het de laatste
maanden en jaren tot de inzet
had gemaakt van bloedige rel
len en politieke twisten. Onbe
kenden vielen elkaar om de
hals: „Eindelijk zijn we gered".
Het was als voelde het Duitse
volk dat het bevrijd was uit de
politieke en economische chaos
die het land al ruim twee jaar
in een poel van ellende had ge
stort. 's Avonds gaf Berlijn een
grimmig staaltje massa-hyste-
rie ten beste. Zonder de regie
kunsten die de nazi's nader
hand tot in de perfectie zouden
gebruiken om het volk te be
spelen trokken vijf uur lang
tienduizenden mensen spon
taan door Berlijn in wat de ge
schiedenis inging als de Fak
keloptocht; een vurige lint
worm van de Brandenburger
Tor naar de Reichskanzlei.
Niet iedereen was overigens
verheugd met de bijna hysteri
sche aanhankelijkheid voor
Hitler, die de anders zo afstan
delijke Berlijners konden op
brengen. Op de avond van de
30ste januari hield in een ach
teraf zaaltje in de stad de jour
nalist Prins von Löwenstein
een klein adelijk gehoor voor:
„Kameraden, hebben jullie wel
begrepen, dai vandaag de
Tweede Wereldoorlog begon
nen is?". Hoe juist zijn conclu
sie ook was, hij kon niet weten
dat diezelfde avond Hitier en
kelen van zijn getrouwen het
delirium voorspiegelde van de
Duitse eindoverwinning in een
komende oorlog.
Door Pieter Eggen
„HITLER was misschien duivels, hij was zeker niet dé dui
vel". Dat zei de bekende Duitse schrijver Sebastian Haffner
enkele jaren geleden in een interview naar aanleiding van
het verschijnen van zijn boek „Kanttekeningen bij Hitier".
Haffner was duidelijk: Hitler was ook 'maar' een mens, die
niet zozeer als een Engel der Wrake over Duitsland kon
neerdalen, maar vooral ook door datzelfde land gebaard kon
worden. Misschien was het dus wel zo dat het Duitsland tus
sen de oorlogen, de Weimar-republiek, de duivelse trekken
bezat die in Hitier uitmondden.
In november 1918 wisten, na vier oorlogsjaren, de geal
lieerden het Duitse rijk eindelijk op de knieën te krijgen in
de modder van de Franse loopgraven. De manier waarop dat
uiteindelijk gebeurde evenwel vertelt veel over het Duits
land van de jaren daarna. Met name de communisten wisten
door stakingen en sabotage de Duitse troepen geheel te isole
ren, wat bijdroeg tot het einde van keizer Wilhelms oorlog.
In de chaos van desertie, terugkerende soldaten en het ver
nielde Duitse eergevoel deden communisten een vergeefse
poging Duitsland om te vormen tot een Sovjet-staat. In
München en Hamburg lukte dat enige tijd, in Berlijn ging de
communistische 'nieuwe orde' in naiviteit ten onder. Om het
land voor een burgeroorlog te behoeden riep de socialistische
SPD de republiek uit. Daarvoor kreeg de partij steun van de
oude burgerlijke partijen als het leger. Het was bepaald niet
zo dat de Wilhelminische partijen of de Reichswehr over
tuigd waren van de noodzaak van de jonge republiek, ze za
gen er alleen een middel in tegen de communistische vloed
golf.
Toen het sovjets-experiment flopte in 1919 herleefde ook
snel weer de wens om de republiek om zeep te helpen. Van
belang was niet alleen de Pruisische drang naar (militaire)
orde, die in een democratie minder aan zijn trekken kwam.
Ook de Vrede van Versailles, die de overwinnaars van de
oorlog (en vooral Frankrijk) de Duitsers oplegden voedde
snel de behoefte aan revanche. De vrede was op alle fronten
eerloos. En met de onvervulde droom van een Duitse natie
die op het wereldtoneel als grootmacht zou moeten meetel
len zorgde dat voor vele frustraties, die later ingekapseld
konden worden door ultra-links en ultra-rechts. Bij die
laatste stroming richtte zich de haat niet alleen tegen de bui
tenlandse vijand, ook de binnenlandse werd wraak in het
vooruitzicht gesteld. Die vijanden waren vooral de commu
nisten, die immers als „Novemberverbrecher" de oorlog
hadden doen verliezen; maar ook de joden, die gezien wer
den als een soort Vijfde Kolonne, bezig Duitsland van zijn
'nationale' gezicht te beroven. Althans, zo zagen veel Duit
sers het, ook de fatsoenlijke. Het was in het begin van de ja
ren twintig bijvoorbeeld helemaal niet vreemd als je in cafés
de tekst: „het is verboden joden en buitenlanders te slaan"
tegenkwam.
Het Weimar-Duitsland werd gekenmerkt door een merk
waardige voorkeur voor geweld. Zelfs in de 'rijke' jaren tus
sen 1925 en 1929 waren politieke moorden, massale vechtpar
tijen tussen ultra-links en ultra-rechts aan de orde van de
dag. De zwakte van Weimar was vooral dat de politiek geen
enkel alternatief te bieden had voor de geweldscultuur. Dat
kwam vooral omdat ook de politieke partijen, met uitzonde
ring van de SPD misschien, geen liefde konden opbrengen
voor het democratische experiment van Weimar. Tekenend
voor die situatie is wel de opvatting over de republiek die
Reichsprasident Paul von Hindenburg gaf, toen hij in 1925 in
dat ambt werd bevestigd. „Ik ben een te verstokt monarchist
om niet de monarchie te verkiezen boven de beste republiek,
aangezien een republiek meer gebreken toont dat een mo
narchie, wegens een sterk middelpunt dat alleen een troon
kan scheppen."
Dit gebrek aan geloof in de republiek, de eruit voort
vloeiende weigering om de republiek een eigen politiek ge
zicht te geven of hem te verdedigen en de niet aflatende
stroom aanslagen die erop gepleegd mocht en kon worden;
het was de combinatie van deze factoren die konden leiden
tot de liquidatie van de „ongewenste republiek". Haffner
schrijft in zijn eerder genoemde boek dat het minder aan
Hitiers capaciteiten is te danken dat hij de macht kon grij
pen, maar meer aan zijn instinct om de stervende republiek
op het juiste moment de doodsteek toe te dienen
Wat van Hitier zeker ook gezegd kan worden is dat hij er
in slaagde met totaal nieuwe communicatiemethoden en met
gebruikmaking van moderne propagandamiddelen in be
trekkelijk korte tijd grote delen van het Duitse volk te over
tuigen van zijn zeer staatsgevaarlijke ideeën, en dat hij een
zeker barbarisme bij de Duitsers wist los te woelen. Hij
speelde daarbij zeer handig in op de onvervulde verlangens
naar 'Heimat', 'Volk' en de eigen Duitse grootheid. Met name
de dwangmatige speurtocht van de generatie van na 1918
naar geborgenheid en broederschap, die historisch zeer ver
klaarbaar zijn, leverde in veel gevallen het voorwerk op
voor de cultuur van de nazi's. Het gebruik van het haken
kruis, een zonnesymbool dat al ver voor Christus bekend
was, en allerlei Romeinse en Teutoonse beeldmerken kreeg
al kort na de Eerste Wereldoorlog en niet na 1933 een specia
le betekenis voor grote groepen jonge Duitsers. Ook de snel
groeiende belangstelling voor het 'eerlijke' boerenleven, de
cultus van het vegetarische eten en allerlei geloofssecten;
het zijn zaken die in hun samenhang het Duitsland tussen de
oorlogen op de een of andere manier rijp hebben gemaakt
voor Hitier.
Is daarmee alles gezegd of verklaard. Nee, natuurlij-
k..want dan zou de na-oorlogse generatie in Duitsland het
antwoord al gekregen hebben op die brandende vraag:
Waarom.
I
