Relaties van gedetineerden 'zitten'ook
®ffEH
rfeten
Dubbel feestjaar in Oost-Duitsland
^Gespreksgroepen bieden
Het OOSTDUITSE plaatsje Eisleben
bezit twee standbeelden: natuurlijk één
van Luther, midden op het gemoedelijke
pleintje voor het raadhuis. Goed honderd
nieter verder, een beetje om de hoek zodat
ze elkaar niet kunnen zien, staat een
99
99
■■I
eenvoudig Lenin-monument.
Over die confrontatie gaat dit tweede
artikel in een serie van drie over Maarten
Luther, die 500 jaar geleden werd geboren.
Toenadering
„Verlutheren"
Luther-studies
Export
Arbeidsethiek
Symbool
Vanaf het moment dat iemand
wordt veroordeeld tot gevangenisstraf,
ziet ook voor zijn of haar familie de
wereld er anders uit. Familieleden
worden op hun beurt gestraft door
reacties uit de omgeving. Een aantal van
deze mensen uit West-Brabant is, op
initiatief van de Reclassering in Breda,
begonnen elkaar te ontmoeten.
Een van de deelnemers, laten we haar
Elda noemen, een Bredase vrouw van
Imiddelbare leeftijd, wier 23-jarige zoon is
veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf
praat over haar ervaringen.
Wantrouwen
Zieleknijper
W2
7ATERPAG 15 JANUAR11983
W3
r Bert van Velzen
'eten zijn weer flink
gegaan bij de jaar-
Het waren boven-
ijwel zonder uitzon-
valse profeten en
:aaiers, die interes-
)en met rampzalig.
In Amerika heeft
Kaufman, die in fi-
ü-economische
bekend staat als
Doem, de kans bere-
p een totale ineen-
van de wereldeco-
in 1983. Een op zes,
11 een op zeven, zo
deze grote doemden-
Greenspan, die gerui-
president Ronald Rea-
eft geholpen de Vere-
taten te teisteren, is iets
somber, maar ook hij
rekening met een pro
van de droevigste el-
uit de grote depressie
jaren derrig. Nog maar
ar jaar geleden zouden
als Kaufman en
pan in dezelfde catego-
ilaatst zijn als de man-
men in een aantal we
den kan zien wandelen
akkaten waarop te lezen
Het einde der tijden is
ias heeft dokter Doem
olgelingen. Straks gaan
ral lopen zingen dat de
een sterfhuis BV is met
nhonderd miljard gul-
huid. Zal het bankwezen
;t nog wel kunnen tillen?
eekblad Time had ook al
chrijnend verhaal over
ankroet van flink wat
a die met hun totale ex-
iet eens de rente op hun
lale schuld kunnen beta-
'et verhaal had als titel
Debt Bomb", de schul-
im, die bij nadere be-
wing dreigender lijkt
>n serie kernw pens.
valt me mee dat de Time
geen paniek op Wall
heeft veroorzaakt en dat
enenlegers de banken
hebben bestormd om te
.i of hun geld er nog was.
ilijk zouden de predikers
loem en verderf als porno-
geklassificeerd moeten
en. Dokter Doem schrijft
orno". Maar helaas, doem
en levensgevaarlijk. Want
lang genoeg doem roept
doem je in de rede. Doem
een nieuw taboe moeten
len, zoals nog niet zo lang
len onderwerpen als „de
bitionist tijdens de win-
orm" (om maar eens wat
lligs te noemen) volstrekt
was.
lemprofeten kunnen me
den worden. Ik denk met
heimwee terug aan de En-
profetes Kim Tracy, die
eld is van een tamelijk
ische geestenwereld die
onder leiding van de
rse oorlogsgod Odin heeft
engetrokken tussen de reu-
ceien van Stonehenge. Ik
haar in die magische ste-
kring runenstenen zien
pen, die door de goden
den geordend tot heilscom-
nicaties, terwijl Kim, in
dun wapperend Mata Ha-
'ewaad, rijst strooide naar
oindstreken.
[dm hield zich nooit bezig
t onbeduidende aangele-
heden als de stabiliteit van
pond sterling of de stem-
igen van Wall Street. Wie
Kaufman en Greenspan
je weet dat Kim, in een zeer
eg bestaan, een Egyptische
rises is geweest die levend
•d begraven? Op een adem-
emende trektocht door de
wen heeft zij ook in Frank-
c als heks op de brandstapel
taan. Kim viel van de ene
ctaculaire incarnatie in de
lere en ze zit nu, tijdelijk
luurlijk, in het graafschap
nt, te denken aan Odin, die
n oog uitrukte om beter te
nnen zien.
k heb een groot zwak voor
ze profetes. Ik heb haar, ja-
i geleden, wellicht onder de
vloed van haar magische
rmen, beloofd haar Amster-
m te tonen. De profetes hield
n mooie maaltijden (ze was
Egyptische prinses nogal
rwend) en ze hield er van de
ikaal te heffen, een gewoonte
e ze had overgehouden van
duidelijke dienstverlening
n aan het hof van Hendrik
ill. We zaten in een etablisse-
ent uit de zestiende eeuw te
en toen Kim een ijzige kilte
relde, ofshoon er goed werd
'.stookt. Een paardedeken
ïelp niet. Het was Fernando,
i ze, die, driehonderd jaar
jod, jaloers naast haar zat. Ik
eb hem weggejaagd als een
:hurftige hond en Kim kreeg
teer kleur op haar gezicht
\im heeft me beloofd dat er op
in of andere manier nog 'ets
an me terecht komt. Ze is ee"
root profetes. En ze kan bO'
endien nog zingen als een W'
Ier.
DDR wil het land
van Lenin
én Luther zijn
Door Leo van Vlijmen
Eislebens burgemeester Hel
mut Kunze verdeelt zijn tijd
tussen Luther en Lenin. Dat
betekent dubbeldrukke werk
dagen, want 1983 is niet alleen
een Lutherjaar, maar ook een
Marxjaar: de grote reforma
tor werd vijf eeuwen geleden
geboren en de grote revolutio
nair overleed precies vierhon
derd jaar daarna. Waarop in
Eisleben de nadruk zal vallen
is nog niet duidelijk.
Alhoewel, de toeristen - dat be
grijpt ook burgemeester Kunze - zul
len niet op de eerste plaats voor het
Leninstandbeeld of het keurig opge-
harkte Karl Marx-park komen; zij
willen Maarten Luthers geboortehuis
en sterfhuis zien, de kerk waar hij ge
doopt werd, de kansel vanwaaraf hij
zijn laatste preek hield.
Er wordt dan ook nijver gerestau
reerd in Eisleben; wanneer over en
kele maanden het Lutherjaar offi
cieel begonnen is, zal Luthers geboor
te- en sterfstad een parel zijn tussen
de vele grauwe dorpen en stadjes die
zich tussen Berlijn en de Wartburg
uitstrekken. En dat allemaal betaald
uit de staatskas, want ondanks de ri
goureuze scheiding tussen kerk en
staat (die ook in twee strikt geschei
den Lutherjaar-comité's voorziet) is
de samenwerking tussen beide op dit
ogenblik uitstekend, aldus Horst
Greim, kerkeraad van de evange-
lisch-lutherse kerk in Thüringen en
organisator van de in mei te houden
kerkdagen.
Hermann Kalb, onderstaatssecre
taris voor kerkelijke zaken geeft toe
dat de verhouding tussen kerk en
staat niet altijd zo goed is geweest als
op dit ogenblik. „Beide partijen heb
ben moeten leren met elkaar om te
gaan." Sinds de Bond van Evangeli
sche Kerken in de DDR de formule
lanceerde: „Wij willen niet naast, niet
tegen, maar in het socialisme kerk
zijn", loopt het allemaal een stuk be
ter. En na het historische bezoek van
de protestantse bisschop Albrecht
Schönherr aan staats- en partijleider
Erich Honecker, op 6 maart 1978 - de
datum ligt politici en dominees in de
DDR in de mond bestorven als ging
het om Christus' geboorte - moet het
Lutherjaar nu het hoogtepunt wor
den.
Hermann Kalb wil ook nog wel
kwijt, dat de verhoudingen met de
katholieke kerk in de DDR - die hier
eigenlijk in de diaspora opereert -
even goed zijn, ook al wagen de ka
tholieke bisschoppen zich niet als hun
protestantse collega's op het gladde
ijs van de politiek en de ideologie.
In hoeverre de katholieke hiërar
chie in de DDR zich vrij voelt wordt
echter een levensgrote vraag, wan
neer de bisschop van Erfurt, dr.
Wandke, een dag voor het afgespro
ken gesprek laat weten, dat hij zich
door zijn vicaris-generaal Steinuhr
wil laten vervangen, die op zijn beurt
een half uur voor de afspraak laat
meedelen, dat de bisschop al zijn me
dewerkers verboden heeft over het
Lutherjaar te spreken met de pers.
Angst voor Oost-Berlijn? Of angst
voor Rome? Maar kennelijk angst.
Kerkeraad Greim uit Eisenach is er
zeer verbaasd over. „Want wij heb
ben hier in Thüringen niet alleen uit
stekende contacten met de staat,
maar ook met bisschop Wandke, die
bijvoorbeeld alle katholieke kerken
in Erfurt ter beschikking heeft ge
steld van de in mei te houden evange-
lisch-lutherse kerkdagen."
Hóe goed het tussen de protestantse
kerkleiders en de staat botert wordt
momenteel in de DDR echter bijna
van de daken geschreeuwd. Waarbij
onderstaatssecretaris Kalb voorzich
tigheidshalve wel de aantekening
maakt: „We moeten er natuurlijk wel
voor oppassen dat we niet 'verluthe
ren'." Die woordspeling blijkt overi
gens ook tot het program te behoren,
want Adolf Niggemeier, bestuurslid
van de Oostduitse Christendemocra
tische Unie had tevoren al Kalbs
grapje gepikt en later zullen nog drie
andere gesprekspartners het woord
'verlutheren' grijnzend in de discus
sie brengen.
Wanneer de DDR inderdaad niet
wil 'verlutheren' moet men eigenlijk
onmiddellijk de marxistische ge
schiedvorsers monddood maken.
Want zij zijn het die sinds enkele ja
ren - meer nog dan de protestantse
theologen - voor een Luther-hausse
in de DDR gezorgd hebben. Prof. Hei-
mar Junghans, luthers theoloog aan
de Karl Marx-universiteit in Leipzig,
zegt niet zonder ernstige ondertoon:
„Wanneer we niet oppassen weten de
marxisten straks meer van Luther
dan wij."
Adolf Laube, lid van de Academie
van Wetenschappen en historicus, is
momenteel de meest bekende marxis
tische Lutherkenner in de DDR, zó
bekend dat hij op theologische con
gressen over Luther in Oost en West
wordt uitgenodigd. Prof. Laube
maakt een scherp onderscheid: „Wij
beschouwen Luther als een histori
sche figuur en dus niet zozeer op
grond van zijn geloof. Maar wij ken
nen zijn theologie heel goed en die
moet je ook kennen om zijn inspiratie
te begrijpen. Ons gaat het echter
vooral om de invloed die hij heeft ge
had op de hervorming van de maat
schappij. Je hoeft Luthers geloof niet
te delen om zijn maatschappelijke be
tekenis te kunnen waarderen."
Dat de marxistische geschiedkun
digen en filosofen bijzonder serieus
met Luther omgaan blijkt uit een
vijftiental thesen die eind vorig jaar
in het vooruitzicht van het Lutherju-
bileum zijn gepubliceerd. Het boekje
is zelfs in de hotelkiosk van het zeer
socialistisch riekende (kool en kak
kerlakken) hotel Stadt Halle in de ge
lijknamige plaats verkrijgbaar.
Standbeeld van Lenin op
het August Bebelplein in
Eisleben, een monument
dat in 1927, lang vóór het
bestaan van de DDR, werd
opgericht.
- foto's audet
Waarom uitgerekend déze publikatie
alléén met 'Westgeld' betaald kan
worden, terwijl alle andere artikelen
in 'Ostgeld' staan geprijsd kan nie
mand uitleggen. Men zou haast den
ken, dat de marxistische jacht op Lu
ther toch voor de export is bestemd.
Doch ook hier bedriegt de schijn,
want de 500-jarige Maarten Luther is
in de DDR momenteel werkelijk een
'topic.' Helmar Junghans, die naast
een aantal gedegen theologische Lu-
therstudies ook een vijfdelige popu
laire Luther-uitgave heeft verzorgd,
zegt: „Ze gaan als warme broodjes de
boekwinkels uit. Ik heb er speciaal op
aangedrongen dat die boekjes een
slappe kaft zouden krijgen. En niet
zonder reden, want een van mijn stu
denten die momenteel als bouwsol-
daat dienst doet zei me van de week
nog: dat is gemakkelijk, ik kan het zo
in mijn laars stoppen, en er dan als ik
even tijd heb wat in lezen."
De - overigens katholieke - CDU-
parlementariër Niggemeier vindt de
Luthercultus een bewijs ervoor dat
de christenen in de socialistische
maatschappij van de DDR volledig
geïntegreerd zijn. „Dat zoiets bij ons
mogelijk is, dat een hervormer van
een kerk zó geëerd en gevierd kan
worden, dat beschouw ik als iets bui
tengewoon positiefs." Niggemeier
hoopt ook, dat het Lutherjaar niet
slechts de Lutherse kerk, maar ook de
marxisten zal inspireren. „Er zijn
duidelijke tekenen dat dit ook het ge
val is."
Onderstaatssecretaris Hermann
Kalb windt er evenmin doekjes om:
„Luther is een historische figuur die
zeer nauw verbonden is met de Duit
se cultuur. Toen wij met de kerk in
gesprek kwamen over het Lutherjaar
was de eerste vraag die op tafel
kwam: aan wie behoort Luther? Ons
gemeenschappelijke antwoord was:
Luther behoort niet aan deze of gene
groep; hij is van ons allemaal, als
schepper van de moderne Duitse taal,
als denker die een nieuw mensbeeld
heeft ontwikkeld, als wijsgeer die een
interessante arbeidsethiek heeft
doordacht en natuurlijk vooral als
man die door zijn kerkhervorming
een enorme maatschappelijke her
vorming teweeg heeft gebracht."
Hier komen natuurlijk ook de pro
blemen, want Maarten Luther was
allesbehalve een daadwerkelijke re
volutionair: met name verzette hij
zich tegen zijn collega Thomas Mün-
zer die de opstandige boeren - in
naam van Luthers theologie - naar de
opstand toe predikte. Hermann Kalb
praat aan deze geschiedenis van de
Boerenoorlog voorbij.
Prof. Laube haalt een marxistisch
konijn uit de hoge hoed: „Subjectief
heeft Luther de revolutie van de boe
ren inderdaad veroordeeld, maar ob
jectief heeft hij deze opstand met zijn
leer toch een legitimiteit gegeven."
Nou ja, als Luther maar gered wordt
voor de DDR. Want daérom lijkt het
in het Lutherjaar in elk geval óók te
gaan: in de nog maar 33 jaar bestaan
de „eerste Duitse vredesstaat van ar
beiders en boeren" is men hard op
zoek naar geschiedenis. Uit het
troosteloze feodale verleden rijst nu
de figuur van Maarten Luther op, een
man wiens historische betekenis door
geen zinnig mens ontkend kan wor
den, een figuur die Duitser is dan
welke Duitser ook, een persoon die
ook dankzij zijn jubileum de DDR-
werkelijkheid historische glans en
enige tijdelijke kleur kan geven.
Walter Bredendiek, hoogleraar in de
kerkgeschiedenis aan de Maarten
Luther-universiteit in Halle-Witten-
berg, heeft over de betekenis van Lu
ther in Duitsland een interessante
theorie ontwikkeld: „In de keizertijd
werd naast het Lutherlied 'Een vaste
burcht is onze God' het keizerslied
'Heil dir im Siegerkranz' gezongen.
Luther werd symbool van 'het eeuwi
ge Duitsland', dat na de keizertijd
zijn uitdrukking kreeg in 'Deutsch-
land, Deutschland über alles.' Tijdens
de Lutherherdenking in 1933 werd sa
men met het Lutherlied ook het Horst
Wessellied gezongen."
Prof. Bredendiek heeft zijn studie
bij 1945 afgesloten, welwijselijk.
Want het lijkt er nu verdacht veel op,
dat de DDR Maarten Luther wil ge
bruiken als symbool van het nieuwe
revolutionaire, socialistische Duits
land aan gene zijde van de Elbe.
De Lenin in Eisleben buigt zich
waarschijnlijk zo nu en dan moei
zaam voorover om toch om de hoek te
kunnen loeren naar wat die Luther
op het plein voor het raadhuis uit
spookt. Het zijn in de DDR in elk ge
val geduchte concurrenten.
Door Ton Boender
„Zo gauw je buiten de
deur komt zie je de gor
dijntjes van de huizen in
de straat bewegen en voel
je de blikken in je rug
priemen. Of de mensen
staan je openlijk vuil aan
te kijken. Je kinderen
mogen niet meer met an
dere kinderen spelen, de
mensen vinden je min
derwaardig. Maar het is
bij lange na niet het enige
waar je mee te maken
krijgt. Integendeel, het is
maar het topje van de ijs
berg".
Elda constateert, sinds ze er
persoonlijk bij betrokken is, dat
de gevangenis één groot taboe
is. „Ik hoop dat daar verande
ring in komt. Maar ik ben bang
dat het ij dele hoop is, hoe wen
selijk het ook zou zijn. Zodra
bekend wordt dat je zoon of je
man vastzit krijg je onherroe
pelijk te maken met een hoop
rotte reacties, en sóms een enke
le fijne. Maar achteraf kan dan
zelfs blijken dat degene in de
buurt, die begrijpend reageert,
dat alleen maar doet om het
verhaal later door te kunnen
vertellen. Vanwege de sensatie".
Naast de soms schrijnende
reacties voelt de naaste ver
wante volgens Elda voortdu
rend verdriet en machteloos
heid. „En soms de schaamte die
het je onmogelijk maakt om er
zelfs met je beste vrienden over
te praten. Want als ouder, of fa
milielid, of vriendin, 'zit' je ook.
Weliswaar in vrijheid, maar
iedere minuut van de dag ben je
Terwijl de gestrafte in de cel zit, verkeren ook zijn fa
milieleden in een isolement. - foto archief de stem
met je gedachten 'daar'. En
zoiets vreet aan je".
„Ondertussen moet je maar
zien door te gaan met het run
nen van je huishouden. Je gaat
jezelf afvragen waarom het is
gebeurd, waarom het fout is ge
gaan, wat jouw fouten waren, je
piekert je rot en als je denkt te
weten waar en waarom het fout
ging ga je je schuldig voelen. Je
maakt jezelf verwijten. Als er
dan op dergelijke momenten
niemand is waarmee je daar
over kunt praten loop je, terwijl
je steeds meer in je schulp te-
rugkruipt, je eigen persoonlijk
heid te ondermijnen".
Het gevoel van minderwaar
digheid wordt door de vele in
stellingen,waarmee niet alleen
de gedetineerde maar ook zijn
relaties te maken krijgen, eer
der versterkt dan afgezwakt,
aldus Elda. „Die instanties be
zorgen je een gevoel van on
mondigheid. Iedereen vertelt je
zijn mening en niemand zit ver
legen om de jouwe. Je zit uren
lang in kale wachtkamers. Al
leen al de ingang van het ge
bouw van de Reclassering in
Breda, die is afgesloten met
grote zware deuren".
„En telkens krijg je andere
regels en nieuwe voorschriften
te horen, die elkaar doorkrui
sen. Bijvoorbeeld toen mijn
zoon pas was gearresteerd door
de politie. We mochten niet lan
ger dan een kwartiertje bij hem
op bezoek. Achteraf hoor je dan
dat zo'n regel niet bestaat en dat
we gerust een uur hadden mo
gen blijven".
Ook kreeg de familie te ma
ken met maatschappelijk wer
kers, psychologen en psychia
ters, veelal via de Reclassering.
„De Reclassering wordt over het
algemeen gezien als een ver
lengstuk van Justitie. Men staat
er daarom nogal eens wantrou
wend tegenover. Als je als fami
lie van de verdachte wordt on
dervraagd, en mensen als maat
schappelijk werkers kunnen je
niet garanderen dat alle infor
matie binnenskamers blijft, is
dat wantrouwen natuurlijk wel
enigszins te begrijpen".
„Als je in zo'n situatie terecht
komt gebeurt er zo verschrikke
lijk veel met je. En waar moetje
er mee naar toe? Dat bleek dus
toch bij de Reclassering te zijn,
de instantie die voor de familie
of vrienden de contacten onder
houdt. Een man daar organi
seerde wekelijkse bijeenkom
sten voor ouders van gedeti
neerden. Aanvankelijk ging dat
wat stroef. Dan zaten we daar
als ouders bij elkaar, terwijl er
een bandrecorder liep, met een
groepsleider. Toen hebben we
gevraagd of die bandrecorder
uit mocht blijven. Daarna liep
het prima".
Met name het vrijblijvende
karakter van de bijeenkomsten
en de sterke lotsverbondenheid
tussen de ouders onderling
spraken Elda erg aan. „Zonder
iets te moeten praatten we over
de dingen die waren gebeurd en
hoe het nu verder moest. Daar
heb ik erg veel aan gehad. Ook
al bleef de situatie wat betreft
de detentie onveranderd, toch
kreeg je meer zicht op de hele
gang van zaken. Ook had je
steun aan elkaar waardoor het
allemaal wat dragelijker werd.
Je hoorde bijvoorbeeld van an
deren hoe zij omgingen met de
reacties van de omgeving. De
een ging er bijvoorbeeld fel te
genin, de ander liet de mensen
maar zo wijs. Daaruit kon je
dan voor jezelf weer conclusies
trekken".
Na ongeveer vier maanden
zijn de bijeenkomsten gestaakt.
„Gewoon omdat we voelden dat
de tijd daarvoor rijp was. Nu
hebben we als ouders van gede
tineerden contact met elkaar als
we daar zelf zin in hebben. Het
laatste waar we behoefte aan
hadden was een gespecialiseer
de zieleknijper die óns onder de
loep nam. Er mankeert ons
niets, juist in zo'n situatie word
je erg veel wijzer. Maar omdat
je er zo verdomd alleen in zit
begint alles te tollen en zit je
De mogelijkheid voor ouders
van gedetineerden om op ge
regelde tijden bijeen te ko
men bestaat nog steeds in
Breda. Nadere inlichtingen
hierover verstrekt Ad, tele
foonnummer 076-132786.
met dat verdriet waar je geen
kant mee op kan".
De veelgehoorde klacht dat er
voor gedetineerden alle moge
lijke professionele hulp klaar
staat terwijl er voor de slachtof
fers vaak niets wordt gedaan,
klinkt ook Elda bekend in de
oren. „Dat is helaas waar en het
doet ook veel mensen wegkrui
pen in een isolement. Maar de
oorzaak ligt in het welzijnswerk
zelf, of bij de regering die daar
voor kennelijk geen geld be
schikbaar stelt. Het is niet de
schuld van de gedetineerde, laat
staan van diens familie of
vrienden".
Elda's zoon heeft er inmiddels
al een groot deel van zijn straf
opzitten. „Gedurende de eerste
drie maanden heeft hij de ge
vangenis ook echt als straf er
varen. Maar na die periode is
dat schuldgevoel beetje bij
beetje weggegaan. Er zitten
daar mensen die tien, vijftien
jaar voor de boeg hebben. Dan
vraag je je wel af of iemand zo'n
lange straf nog als genoegdoe
ning ten opzichte van de maat
schappij voor een misdaad kan
zien. Ook al vind ik dat mijn
zoon straf heeft verdiend naar
aanleiding van wat hij heeft ge
daan, ondertussen is het wel de
gene waar ik van hou".