Het Englandspiel
,Visie van L.
is onjuist'
Mevrouw Brave-Maks onthult nieuwe feiten
Afkeer
een tegen
spraak
Onjuist
Geheimhouding
Ware broeders? Breder verband
Successen
Honds
DAG
ZATERDAG 2 AUGUSTUS 1980
15 - Jeroen Henneman
derijen, tekeningen, ob
n en grafiek) en Benjamin
(schilderijen, gouaches
ngen en grafiek). Ge'
d: woensdag t/m zondae
13.00-18.00 uur (t/m 24
tus). Openbare biblio-
- Spuistraat 22 - Ten-
telling „Vrouwen te
met foto's van Berden
Manen. Een beeld van
"en van buitenlandse
emers in ons land. Ge-
d: maandag van
-21.00' uur, dinsdag t/m
ag van 10.00-21.00 uur
dag van 10.00-12.30 uur
14 augustus).
seum de Schotse Huizen
lai 25-27 - Expositie van
van Gelder met water-
n van Leen Quistmet ge
ide keramische unica. Ge-
d: maandag t/m vrijdag
13.30-17.00 uur, zaterdag
4.00-17.00 uur (tot 17 au-
Grote Kerk - Land
er kerken. Geopend: da
ks van 10.00-17.00 uur,
ag van 13.00-17.00 uur
14 september).
ELWAARDE
apen van Zeeland - 14.30
chieting.
DORPE
de Cock -14.00 u: Schie-
LLENDAM
ntoonstellingscentrum
a Expo - Zuidzijde Ha-
lietsluizen - Permanente
sitie over de Deltawerken
kaart van Nederland over
aterloop in ons land; ma
te Haringvlietsluizen;
en filmpresentatie en
"eiding in het binnenste
het Haringvlietsluizen-
plex. Geop. dag.
0-17.00 uur.
GEN OP ZOOM
xytheater, 14 en 16 u.
lebook. a.l. 18.45 en 21.15
ne flew over the cuckoo's
16 j. Luxortheater, 14,16
8.45 u. Hair. a.l. 21.15 u. Er
nog drie smachtenden
r u. 18 j.
ES
randtheater, 14 u. Nieuwe
nturen van Dik Trom. a.L
n 21.30 u. Mad Max. 12j.
"-AUW
0 u. schieting op staande
pen.
J H r'*
Was het Englandspiel dat
issen 1942 en 1944 het le
ut kostte aan 54 van de 59
tdropte Nederlandse
lenten (en veel anderen)
in bedrog-operatie van de
tgelsen? Probeerden
ritse geheime diensten,
et name de Special Ope-
(door Jacques Levij)
De sfeer in de Nederlandse topgroep in Londen was
echt Nogal wat ministers wilden het snel met de Duit-
ers op een akkoordje zien te gooien. Anderen keken de
et uit de oorlogsboom. Slechts enkelen wilden tot het
iterste vechten.
LST
te Koning van Engeland,
18.45 en 21 u. Een moord-
ïdiet. 12 j. 14,16.15 en 18.45
Dame of death. 12 j. 14.30,
15 en 19 u. Poesjes uit het
adijs. 18 j. 16.15 en 21 u. De
orpioen prikt raak. 16 j. 21
The thirty nine steps. 12 j.
stadsherberg, 14.30 u.
lieting.
Exposities, zie zaterdag.
tEWACHT
F. de Kind, 14.30 u. schieting.
van Rumste, 15 u. schieting.
lMSWAARDE
[)e vierjaargetijden, 14.30u.
üeting Sociëteit De Vrede.
DDELBURG
Exposities, zie zaterdag.
FSTBURG
^edeltheater, 14 en 20 u.
0". 16 j.
>SENISSE
Café Hermans, 15 u. socie-
tsschieting.
RNEUZEN
Luxortheater, 16 en 20 u.
t laatste ultimatum. 12 j. 20
Kramer versus Kramer, a.l.
45 u. Rocky 2.12 j. 16 u.
n's party. 16 j. 13.45 u.
ornroosje. a.l.
JSSINGEN
Alhambratheater 1,14 u. Dik
om en het circus, a.l. 19 en
30 u. „1941". 12 j. Alham-
atheater 2,14, 19 en 21.30 u.
inhattan. 16 j.
Exposities, zie zaterdag.
SERE
Exposities, zie zaterdag.
TELLEND AM
Exposities, zie zaterdag.
liekerken zie onder
-k.-kerkdiensten.
ichouwen-duiveland
aamstede - Zaterdag ID
ïr en zondag 10.00 uur en
..30 uur.
enesse - Zaterdag 19.00 uur
zondag 9.30 uur en li-"0
rr.
ierikzee- Zaterdag 19.00 uur
zondag 10.00 uur.
NOORD-EN
ZUID-BEVELAND
amperland - Molenweg
abij camping De Molenhoek,
aterdag 19.00 uur en zondag
1.00 uur.
.ortgene - Pompweide,
ernardstr. bij raadhuis za^
rdag 17.00 uur. Parochieket'
en zie r.-k. kerkdiensten.
CADZAND
oeristenkerk - Zaterdag
9.00 uur en zondag 10.00 uur.
Executive (SOE), de
DMfctèrs mét dit Neder
landse onderdeel van hun
opboutty yen sabotage
groepen en verzetslegers
op het Europese vasteland
in de waan te brengen dat
(ook) in Nederland een in
vasie werd voorbereid? Het
lijkt niet langer onwaar
schijnlijk. De officiële ge
schiedschrijving kon tot nu
toe met die veronderstel
ling niet uit de voeten. Ze
had zich te houden aan de
bekende feiten. Die duid
den erop 'dat de enorme
stommiteiten in het Lon
dense milieu, ook van de
Nederlandse
ballingschap, de
zijn geweest van het
van het spel. Dat
lijk dilettantisme de
zaak van het Duitse
is geweest. Daarop
dr. L. de Jong zijn
schiedschrijving
episode in zijn
werk. Dat doet
Rep die in opdracht
NCRV-televisie vier jaar
studeerde en onderzocht
hoe de feiten lagen in die
spionagetragedie. Maar de
twijfel bleef. Allerlei niet te
verklaren feiten en fouten
deden een andere achter
grond vermoeden. Daarop
zinspeelt, bijvoorbeeld,
niemand minder dan de
den Doolaard
Hij, en ge-
reisjournalist,
in mei 1941 in Lon
den. Werd er verbonden
aan radio-Oranje (Lou de
Jong werkte daar ook). Hij
verbaasde zich onmiddel-
het feit dat een on-
r als Frangois
de Haagse
'n betaald
inlich-
niet alleen
van
Wilhelmina was,
tevens de leidingge
vende man van de Neder
landse centrale inlichtin
gendienst. Van 't Sant ge
noot het volle vertrouwen
van de Britse inlichtingen
dienst. De keurige heren
van het Foreign Office
(Buitenlandse Zaken) ech
ter vonden het maar niets
dat zo'n omstreden figuur
de belangrijkste onofficiële
adviseur was van een be
vriend staatshoofd.
de
Franpois van 't Sant
Mevrouw Brave-Maks ais officier
van het Rode Kruis
A. den Doolaard
Van 't Sant informeerde de
ritten over „onbetrouwbare"
misters en figuren in het Ne-
trlands kamp. Over de
echtlust van Wilhelmina ver
eerde niemand in het onze-
ere. Dat gold ook voor Ger-
randy - na de desertie van De
jeer minister-president - en
nkele anderen. Al met al was
et niet zo'n wonder dat de
ritten die in de eerste oor-
igsjaren met hun ruggen te
en de muur stonden - een in-
asie in hun land leek op han
en-elk middel gebruikten
o hun greep op de Neder-
andse regering te versterken,
a de winter van dat voor ons
and eerste oorlogsjaar, 1940,
'erd mevrouw M.H. Jones-
'aks via 'n Britse inlichtin-
endienst geplaats op het bu-
eau van het secretariaat van
«lhelmina. Aanvankelijk als
Waalster. In dat gebouw was
de centrale inlichtingen-
l'wst ondergebracht. Alles
w door elkaar. Ze werd
tn vertrouwelinge van Van 't
ant. Ze kreeg voor hem grote
'aardenng. Ze ging er her-
aaldelijk werk doen voor
'uhelmina. Een aan adoratie
'enzende bewondering kwam
aarmt voort. Dat blijkt uit het
loakje dat ze schreef en dat
Phngs is uitgegeven. Het
"aagt de onschuldige en
«etszeggende titel „De konin-
'nin Londen". Ze bundelt er
aar reeds veel eerder geschre-
w oorlogsherinneringen in.
helmina duldde geen tegen
spraak. Tot zover het beeld dat
mevrouw Brave - toen Jones -
schetst. Haar wat dames
weekbladachtige bewondering
voor de vrouw Wilhelmina -
niet gespeend van milde kri
tiek op de eigengereidheid van
koningin Wilhelmina - geeft
de bekende contouren van deze
vorstin en vrouw wat duidelij
ker omlijning.
Het bevat een serie verhel
ende anekdotes over het
°en en 'aten van de koningin
«ae entourage van Wilhelmi-
ense»ijke documenten
trua 6611 vrouw die door op-
edmg en ervaring majestei-
)k was, keihard ook en die
Peelden" W6g glng en spel
le meende door God
li» jpen te zijn „haar" volk
en t„ on,derdrukking te moe-
™gtóden naar een staat-
gestel dat een betere
Xrlnm bood dan het voor-
vastgelopen parle-
Een vrouw die
l 7leVan makheid ken-
ïimmo t de buitenwereld
het blijken. En die
i9«Wü1k0nerSl bljna St6edS
ter. toen Ho °P'fggen- pas la-
lerhro j 'lfkoppige Fries
ach als minister-
loor hem ■fd "gewerkt werd
'oen veriJnl^^P61 gegeven.
Ussen joelde de verhouding
orstin en hem. Wil-
De zakelijke wijze waarop
zij vaardig het intrigeachtige
milieu schildert van die Ne
derlandse top-in-ballingschap
geeft het beeld dat we er al van
hadden dankzij heel wat
publikaties nog wat meer
perspectief. Ze vertelt, onder
andere, nooit een woord te
hebben geloofd van de verha
len dat Van 't Sant verraad zou
hebben gepleegd en dus de
kwade genius geweest zou zijn
van het Englandspel. Daarmee
bevestigt zij wat anderen, on
der wie Den Doolaard, DeJong
en Rep, al hebben geschreven
Van 't Sant was een man van
Wilhelmina. Haar was hij on
voorwaardelijk trouw. Hij
vroeg zijn Britse inlichtingen
vrienden om een vertaalster.
Dat werd mevrouw Jones-
Brave. Aangenomen kan wor
den dat Van 't Sant wist dat zij,
de Nederlandse van geboorte,
als spionne door de Britse in
lichtingendienst was geplaatst
bij de top van de Nederlandse
regering-in-ballingschap.
Haar man was verbonden aan
het bureau van de Britse poli
tieke recherche. Toen ze dienst
wilde nemen bij de Britse Ma
rine Vrouwenafdeling, besliste
haar man anders. Hij zat toen
bij de Marine Inlichtingen
dienst. Z'n vrouw kwam bij
Wilhelmina en Van 't Sant te
recht. In dat bureau kreeg ze
veel kennis van, vaak vertrou
welijk, zaken. Wat zij in ver
band daarmee nu vertelt over
het Englandspiel tilt haar
herinneringen ver uit boven de
doorsnee-verhalen over vor
sten en vorstinnen.
•Mevrouw Brave-Maks in haar Londense tijd.
Reeds haar inleiding duidt
op een heel andere achter
grond van het spel dan De Jong
en Rep op grond van de hun
bekende feiten aannemen. Ze
schreef haar hoofdstuk over
haar visie op dat spel, nadat in
1979 veel daarover was ge-
Dubliceerd.
„Want hoewel het mij niet is
gegeven deze jammerlijke toe
dracht van een enkel oorlogs
gebeuren te verklaren - ik was
en ben er trouwens gevoels
matig zo bij betrokken dat ik
niet objectief zou kunnen blij
ven - is het mij ook n iet gegund
mij neer te leggen bij de
conclusie dat de vele honder
den slachtoffers van dit Spiel
ten offer vielen aan „kapitale
blunders" en zelfs „criminal
negligence" aan Engelse zijde,
dat gebaseerd op de „thans
beschikbare gegevens". Aldus
schreef de Jong in 1979 de aan
gehaalde woorden. Met andere
woorden: zij acht de door de
Jong gegeven visie op het spel
onjuist. Ze merkt op dat
slechts de Engelsen de hele
geschiedenis van dit spel zul
len moeten schrijven. „Zo ooit
de verplichting tot geheim
houding met betrekking tot -
we vertalen - die dingen die
bijdroegen aan de uitvoering
van de politiek van de regering
van zijne majesteit, maar die
niet konden worden toegege
ven - zal worden opgeheven."
Liever geen conclusies, zo lang
de hele waarheid niet is ont
huld, merkt ze op. In datzelfde
voorwoord dankt zij hen die
haar hielpen, met raad en
daad, het boekje te schrijven.
Die wensten naamloos te Olij
ven. Maar waarom die geheim
zinnigheid? En waarom is de
explosieve stof die nu ineens
op de proppen komt door haar
- of haar aponieme informan-
ten - zoveel jaar achtergehou
den?
Kortom, wat nu onthuld
wordt over het Englandspiel
duidt erop dat ook de Neder
landse Parlementaire Enquê
tecommissie destijds door de
Engelsen een rad voor de ogen
is gedraaid. Ze vertelden dat
alle stukken over dat spel ver
brand waren. Maar mevrouw
Brave-Maks citeert een zo'n
stuk letterlijk! En wat voor 'n
stuk! Het is de tekst van een
geheim telegram (15-8-1942) -
het Engelandspel was toen vijf
maanden aan de gang - aan de
Nederlandse minister van
Justitie, dr. Van Angeren. Van
't Sant had de Britten gevraagd
hem, die minister, in te lichten.
Het stuk is getekend door de
chef van de Britse geheime
dienst, Seymour. De tekst
luidt, vertaald: „Geachte dr.
Van Angeren. Op verzoek van
de heer Van 't Sant stuur ik u
hierbij kopieën van de meest
recente telegrammen van onze
mensen. Hoogachtend Sey
mour. (We vermoeden dat al
deze berichten zijn gestuurd
door de Duitsers)." Die toe
voeging is onthullend!
gevoel te hebben „dat wij hier
allemaal voor de Duitsers zit
ten te werken". Ze reageert
verbijsterd. Van 't Sant en zij
kwamen er niet uit. „Zo gaven
wij die strijd tenslotte maar op
én legden ons neer bij de ge
dachte dat de enige verklaring
een driedubbelspel van de En
gelsen moest zijn. Zij wisten
het immers?" Toen Van 't Sant
wanhopig klaagde dat de En
gelsen dat hem hadden moeten
vertellen, was haar antwoord
veelzeggend. „Dan hadden wij
onze rol niet goed gespeeld",
antwoordde ik op dit punt wel
wat geleerd hebbend van mijn
man. Geen conclusies dus, zegt
mevrouw Brave, tot we alles
weten.
Mevrouw Brave-Maks zegt
te vermoeden dat de Britten al
eerder hadden gewaarschuwd.
Een mening die, zo vertelt ze,
wordt ondersteund door wat
Van Angeren, een angstigmaar
nuchter man, 27 juli 1942 al
had opgemerkt. Hij zei toen:
„Zijn wij er wel zeker van dat
wij met de ware broeders heb
ben te doen." Let ook öp het
feit dat mevrouw Brave zelfs
de datum nog weet. Waar heeft
zij die vandaan? Ook Van 't
Sant, zo blijkt uit haar verhaal,
had zijn momenten van grote
twijfel. Op een ochtend zei hij
tegen haar het afschuwelijke
Den Doolaard trekt die in de
nieuwe druk van zijn „Leven
van een landloper" (eind 1979)
ook niet. Hij breidde wel zijn
hoofdstuk over zijn Londense
ervaringen aanzienlijk uit. Om
mythevorming tegen te gaan
en sommige figuren recht te
doen, zegt hij. Ook omdat meer
feiten bekend zijn geworden
sinds de vorige druk. Hij zet
het werk van de Special Ope
rations Executive en de op
dracht die die dienst van Chur
chill kreeg in breder dan alleen
het Nederlandse verband. Die
opdracht was: sabotage van de
Duitse oorlogsinspanning én
de opbouw van verzetslegers in
de bezette landen. Opdat die
bij een invasie de vijand de pas
konden afsnijden door vernie
ling van wegen, bruggen enz.
„Het ging er S.O.E. dus om het
volslagen nieuwe concept van
de totale oorlog en het totale
burgerlijke verzet waartoe
Engeland in zijn uur van
hoogste nood bereid was, naar
het vasteland te exporteren.
Slechts één land heeft, buiten
S.O.E. om, dit concept eigener
beweging toegepast: Joegosla
vië dat zichzelf bevrijdde ten
koste van 1.700.000 doden."
Dan schrijft Den Doolaard,
onder andere: „Om het Eng
landspiel, deze droeve neder
laag van SOE-Dutch (vert.
SOE-Holland), in het juiste
perspectief te zien dient men te
bedenken dat deze dienst el
ders in Europa ondanks veel
tegenslagen ook aanzienlijke
successen heeft geboekt. In
Frankrijk hebben SOE-groe-
pen vanaf medio 1942 (toen
begon ook het Englandspiel,
red.) de Duitse oorlogsmachine
doorlopend gesaboteerd. De
Franse „armée secrète", het
geheime ondergrondse leger,
in honderden nachtvluchten
door SOE bewapend, telde
kort na de invasie 300.000
man, waarvan er 24.000 sneu
velden in hevige gevechten in
de Dordogne, de Corrèze en het
Vercorsmassief, waar een ware
volksopstand 20.000 man
Duitse troepen vasthield, plus
een complete pantserdivisie.
Deze FFI sneed tenslotte tien
Duitse divisies af en dwong
hen tot overgave. Ruim 65.000
door SOE bewapende Ita
liaanse partizanen bevrijdden
in bliksemoperaties de steden
Milaan, Turijn en Genua. De
Belgische saboteurs waren ui
terst actief en het was een Bel
gische SOE-agent die op het
nippertje, door snel ingrijpen,
praktisch alle haveninstalla
ties van Antwerpen redde. De
Denen, oorspronkelijk tam en
willoos, vormden vanaf 1944
een ondergronds legertje dat
van SOE de taak had gekregen
de 200.000 man Duitse bezet
tingstroepen vast te houden
wanneer Montgomery's legers
door zouden stoten naar de
Oostzee." Toen de Duitsers 36
Deense verzetsleiders grepen
en gevreesd werd dat ze zou
den doorslaan tegenover de
Duitse Gestapo, bombardeer
den de Britten hun gevangenis
in het hartje van Kopenhagen.
Dertig van die leiders konden
ontsnappen. En passant wer
den bij die luchtaanval 87
schoolkinderen en 27 nonnen
gedood. Dozijnen mensen
werden gewond. Aldus Den
Doolaard. En hij stelt dan de
vraag of vanuit Brits stand
punt en in het raam van die
offers elders in Europa de
drukte over de 54 doden van
het Englandspiel in ons land
gerechtvaardigd is. Een vraag
die na de onthulling van me
vrouw Brave mogelijk een on
verwacht perspectief heeft ge
kregen. Moesten de Duitsers in
de waan worden gebracht dat
de geallieerden ernstig dach
ten aan een invasie in Neder
land? Als door zo'n misleiding
Duitse strijdkrachten werden
gebonden, was dat „offer" van
enkele tientallen levens gering.
De onthulling van mevrouw
Brave-Maks doet plotseling
allerlei onplaatsbare stukjes
van de legpuzzel die Eng
landspiel heet hun inpassing
vinden. De waarheid mocht
dan immers niet bekend wor
den. Dat verklaart waarom
enkele ontvluchte gedropte
agenten toen ze na veel narig
heden in Londen terugkwa
men geïsoleerd werden, hun
verhaal van verraad niet kwijt
konden en gedegradeerd wer
den. Dat verklaart de hondse
wijze waarop admiraal Furst-
ner en de chef van het bureau
inlichtingen, de Bruyne, Ge
rard Dogger ontvingen die als
Engelandvaarder en leider van
de ordedienst in Nederland
zich bij hen meldde. Niemand
wilde zijn rapport aannemen.
Waren het allemaal wel fouten
aan Nederlandse kant? Werd
daar het Britse spel misschien
meegespeeld door enkele fi
guren? Vragen en nog 'ns vra
gen. Wat mevrouw Brave-
Maks over dat spel op tafel legt
wekt echter het vermoeden dat
de tijd is gekomen om het boek
over het spel opnieuw te
schrijven. En te laten uitzoe
ken wie over nieuwe gegevens
beschikt en ze achterhoudt.
Waarom is dat dan zoveel jaren
gebeurd? En is er misschien
meer sprake van een „Eng-
landgame" dan van een „Eng
landspiel"?
Foto's beschikbaar gesteld
door uitgeverij De Walburg
Pers Zutphen.
Geraadpleegde literatuur:
M.H. Brave-Maks: „De koningin in Londen" (Uitg. Walburg-Pers);
A. den Doolaard: „Het leven van een landloper" (Uitg. Querido.
vierde druk); Jelte Rep: „Englandspiel. spionagetragedie in bezet
Nederland 1942-1944" (Uitg. Van Holkema en Warendorf); Dr. L. de
Jong: „Het koninkrijk der Nederlanden in de tweede wereldoorlog".
Dl. V-ll, dl. 9-I en II (Uitg. M. Nijhoff); Parlementaire Enquête Com
missie: Regeringsbeleid 1940-1945" 'Dl. IV).
