50 JAAR NA DE STRIJD VAN DE „VADER DER TURKEN"
REPUBLIEK TURKIJE:
Europa's voorpost
in het Midden-Oosten
binnenland
buitenland
Verzet
Drankzucht
Veranderingen
Industrialisatie
Netle straten
SUPERSOOïl
HAVEN
SAMENWERI
WOENSDAG 3 MA/
;Sgmsoen;
Karobuï
rzwoem
SijorboMr
»a2ioniej
olie
kolen
ijzererts
koper
chroomerU
zwavel
tabak
katoen
textielindustrie
metaalindustrie
belangrijke spoorweg
olieleiding
druiven
I+++4+I olijven
f°0oo°| citrusvruchten
vijgen
wolfram
mangaan
antiman
km
yy>
Een schematisch overzicht van het hedendaagse Turkije.
Op Turkse hoogtijdagen is nog vaak het huizenhoge portret van Kemal
pasja (Atatürk) te bewonderen.
Twee beelden uit Istanboel tijdens de grote coup van 1960. Boven: het
gebouw van radio Istanboel met een tank ter bewaking. Onder: voor het
verblijf van de gouveneur te Istanboel stonden voertuigen van de bewa-
gingsgroep van het leger.
(Van een onzer verslaggevers)
ANKARA Hoog boven de heuvels van het nieuwe Ankara
verheft zich het mausoleum met het stoffelijk overschot van
Kemal Pasja, Atatürk. De asfaltweg er heen kruipt naar een
platform, waar dag en nacht schildwachten staan. Dan volgt
een erestraat met aan weerszijden beelden van luierende
leeuwen. Men komt dan op een groot vierkant plein, dat aan
één zijde wordt bekroond door het mausoleum, een indruk
wekkend vierkant gebouw, omringd door zuilen. Achter een
hoog getralied raam, donker tegen de lichte achtergrond, de
sarcofaag van de vader der Turken. De andere zijden van het
reusachtige binnenplein worden gevormd door zuilengangen
met op alle hoeken een klein vierkant gebouw. Daarin zijn
onder andere te zien de staatsie-auto van Atatürk en stukken
geschut waarmee hij ten strijde trok. In het nabyliggende
museum zien we zijn winterjas met bontkraag, zijn gebruiks
voorwerpen, belangrijke staatsstukken. Atatürk wordt ver
eerd in Turkije. Als een god bijna. Hij is niet alleen de vader
der Turken. Hij is ook de vader der republiek. Vijftig jaar
geleden stond hij aan het hoofd van de felste strijd om de
macht, die het Osmaanse rijk ooit had gekend. Hij slaagde.
In april 1924 werd de nieuwe grondwet aangenomen, die de
republiek Turkije een wettelijke basis gaf.
Elke stad van betekenis in
Turkije heeft een Istiklal-(onaf
hankelijkheids) straat of een cum-
huryet-(republiek) straat. In elk
huis, in elke winkel, in elk kof
fiehuis staart het strenge gelaat
van Atatürk u tegemoet. In het
sierlijke, in Turkse renaissance
stijl gebouwde, dolmabahcepaleis
aan de Bosporus in Istanbul staan
alle klokken stil op de sterftijd
van de leider. Iedere tiende no
vember na 1938 heeft het leven
in Turkije precies op dat tijdstip
vijf minuten stilgestaan. Kransen
en vlaggen tooiden elk stand
beeld van Atatürk. Hij grond
vestte de republiek. Hij was de
sterke man, die Turkije van de
ondergang redde. Hij gaf het land
een westers gezicht, bevrijdde het
van de achterlijke invloed van
de sultans.
De republiek Turkije snelt maar
zijn vijftigste bestaansjaar toe. Tur
kije zit in de NATO. Turkije is
bezig een westers laind te worden.
Maar of de idealen vain de in 1881
als Moestafa Kemal im Thessaloniki
geboren Atatürk verwezenlijkt zijin,
is de vraag.
Turkije had onder het feodale re
gime van de sultans een sterke man
nodig. Wat was er van het land
overgebleven na de gewieldige ge
biedsuitbreidingen sinds de Osma
nen in 1453 het byzantijnse Constan-
tinopel binnenrukten. Voor het eerst
zetten deze oemtraal-Aziaiten voet op
Europese bodem. Hun veroverings-
honger dreef hen verder en verder
Europa binnen.
Vierhonderdvijftig jaar heersten
ze over de Balkanlandien. Het Os
maanse rijk strekte zich uit over de
Arabische landen en Noord-Afrika.
De legerscharen van de sultan in het
serail aan de Bosporus verschenen
zelfs tweemaal voor de poorten van
Wenen. Eind vorige eeuw begon de
afbrokkeling. Steen voor steen.
„In het begin van 1919 is de
toestand werkelijk wanhopig",
schrijft dr. W. E. Noordman in „De
Republiek Turkije". Syrië, Palesti
na, Mesopotamië en Arabië zijn
voorgoed verloren. Constantinopel
ligt onder bedreiging van het Engel
se scheepsgeschut, Franse militairen
patrouilleren in Stamboel en Qalata,
Italiaanse 'in Pera. Politie, gendar
merie, vestingen en forten staan
onder gezag vain de overwinnaars.
De Italianen bezetten Anitalya aan
de zuidkust en het hele Anatolische
achterland tot Afyon Karahiser, de
Fransen het villayet Adana, de En
gelsen de zone van de zeestraten,
enkele punten aan de kust der
Zwarte Zee en de gehele grensstrook
met Syrië en Iran, tenslotte de Grie
ken Smyrna met een wijde omge
ving". De instorting van het imperi
um leek nabij.
heeft de situatie op het platteland
aldus Desmond Steward in het Pa-
rool-Lifebook over Turkije, als volgt
gekenschetst: „In een echt dorp
wordt het openbaar bezit slechts ge
vormd door de moskee, het kerkhof,
de dorpsbron en een eenvoudig ste
nen badhuis. Er bestaat geen ge
meentelijke wegenbouw, geen ge
meenschappelijk landbouwbedrijf,
geen coUeotief bezit van landbouw
werktuigen. Er bestaat evenmin een
gemeenschappelijke markt of coöpe
ratie. De bevolking doet geen enkele
poging om bet dorp te verfraaien of
om hygiënische verbeteringen aan te
brengen. Er is geen organisatie die
de dorpsstraten begaanbaar of
schoon houdt. Er is geen gemeen
schapszin te bespeuren, tenzij die
door bittere noodzaak wordt opge
legd."
Dat was Atatürks zwatotp: alle
aandacht voor de industrie en de
steden, verwaarlozing van het plat
teland.
Ook in het parlement ontstond
oppositie tegen het dictatoriale be
wind van de grote leider. Nog tij
dens bet leven van Atatürk kwam
het tot pogingen tegenpartijen te
vormen, maar die faalden allemaal.
I» Beeld van zo maar een dorpsstraatje.
Toen kwam Atatürk. Of liever, hij
was er al: 1902 luitenant, 1905 kapi
tein, 1909 stafchef van het leger dat
de tegenrevolutie van de reactionai
re sultan Abdul Hamid onderdrukte.
In 1919 organiseerde deze sterke
persoonlijkheid het Anatolische ver
zet tegen de geallieerden. Uiteraard
tegen de zin van de negerende Mieh-
miet de zesde. Centrum van waaruit
werd geopereerd was niet het kei
zerlijke Istanbul, maar bet onaan
zienlijke Anatolisohie plattelamjds-
•tadja Ankara. De sultan toet
Atatürk bij verstek ter dood veroor
delen. De heerser in het serail deed
nog meer onverstandigs. Hij tekende
in augustus 1920 een verdrag, waar
in hij verklaarde grote delen van-
zijn, land, af te, staan aan de geal
lieerden.
Vier jaar lang weerstond Atatürk
met zijn legers de sultan en de
geallieerden, In 1923 riepen Enge
land, Frankrijk en Italië hum troe
pen terug. Mehmet de zesde was
toen al gevlucht, nadat Atatürk en
zijn nationale vergadering het sulta
naat hadden afgeschaft. In 1923 koos
die nationale vergadering Atatürk
als eerste president van de repu
bliek Turkije.
Dat was' het sein tot een radicale
omwenteling in het voormalige Os
maanse rijk. Volgens Atatürk had
de islam de schuld van alles. Hij
zette een hervormingsprogramma op,
waarin het liquideren van alles wat
aan de islamitische godsdienst her
innerde centraal stond. Bijvoorbeeld
de mohammedaanse wetgeving. Daar
kwam in 1926 het Zwitserse burger
recht voor in de plaats. Hij verbood
de fez, godsdienstoefeningen in be
devaartplaatsen en maakte een eind
aan het ministerie voor religieuze
zaken. Hij gaf de vrouwen gelijke
rechten aan de m,an, verbood de
polygamie en het dragen van de
sluier.
In 1928 zatte hij een alfabatscom-
missde aan het werk iin de strijd
tegen bet analfabetisme. Het oude
Turks werd met aira'bische letters
geschreven. Om de taal te leren
moest men de spraakkunsten van
het Turks, het Perzisch en bet Ara
bisch kennen, omdat deze drie talen
in het Turks geïntegreerd waren
Binnen drie maanden had Atatürk
de beschikking over een Europees
alfabet met 28 letters, die precies
voldoende waren om zijn klankrijke
moedertaal uit te drukken en te
onitdoen van onbegrijpelijke bij
mengsels. Eigenhandig schreef hij
de nieuwe letters op een schoolbord
tijdens een openluchtbijeenkomst in
Istanbul. Binnen een jaar was het
Arabische schrift verdwenen.
Atatürk en het parlement, be
staande uit leden van Atatürks re
publikeinse pairtij, zagen heel goed
in dat industrialisatie de enige me
thode was om de verarmde hevol-
kim-g werk te geven. Hij ontwierp
industri'alisaitieplaran'en volgens vïjf-
jarensohema's. Weigerde stelselmatig
buitenlandse hulp. Betaalde alles
mat Turks geld.
In dit land waar nu een soort
staatssocialisme heerste, ontstonden
bedrijven ondier staatstoezicht. Het
onderwijs pakte hij rigoureus aoin.
Eerst door sergeants uit het leger op
te leiden tot dorpsonderwijzer en ze
los te laten op die plattelandsbevol
king, vervolgens door het stichten
wan dorpsinstiituten waar niiiet alleen
lezen, schrijven en rekenen, maar
ook praktische handvaardigheid
wend onderwezen.
Ontevredenheid ontstond ook. De
80 procent plattelanders begrepen
niet zo snel wat er allemaal gaande
was. Zij kwamen gemakkelijk onder
invloed van gekrenkte derwisjen
van de door Atatürk verboden or
den, en vormden ondergrondse ver-
zetshaamden tegen het dictatoriale
regiem van de overigens rechtvaar
dige leider.
Sen Amerikaans Turkij
In 1938 stierf Atatürk aan drank
zucht. Zijn opvolger Ismet Inonu
nu een zeer oud man was van
ouds zijn grote vertrouweling. Maar
de man was minder onbuigzaam dan
de vader der Turken. Hij hield Tur
kije het grootste deel van de tweede
wereldoorlog buiten de oorlog en
koos pas in maart 1945 partij voor
de geallieerden. Na de oorlog liet de
milde Inonu meerdere partijen toe
in het parlement. De democratische
partij van de heren Bayar en Men-
deres kwam op en deed bij de
verkiezingen van 1950 een geslaagde
greep naar de macht.
Onder president Bayar en premier
Meuderes marcheerde Turkije op
nieuw naar eein crisis. Dit tweetal
maakte enkele geloofshervormingen
vam Atatürk ongedaan. Ze richtten
zich sterker op de ontwikkeling van
bet platteland, kregen daardoor de
meerderheid achter zich. Daarnaast
besteedden zij wel aandacht aam in
dustrie, maar om die industrialisatie
te bekostigen moesten dure leningen
in bet buitenland worden gesloten.
De stedelijke bevolking met de
meerderheid van de intellectuelen,
voelde zich door dit bewind tekort
gedaain. Er ontstond onrust. Die pro
beerde Menderes de kop jin te druk
ken door een ergerlijke vrijheidsbe
perking en strenge persoensiuur in te
voeren. Uiteindelijk leididie dat in
1960 tot een coup. Het bewind Men
deres ging achter de tralies. Men
deres zelf, eens als een god vereerd,
omdat hij een vliegramp in Enge
land op wonderbaarlijke wijze had
overleefd, kreeg de strop.
Imonu werd eerste minister, Ke
mal Gursel staatspresident. Twee
staatsgrepen in 1962 en 1963 wijzen
erop, dat niet alle partijen in Tur
kije tevreden zijn. De nadruk is
sterker komen te liggen op de de
mooratie. Maar zowel economisch als
sociaal heeft Turkije nog steeds een
achterstand op het bewierookte wes
ten.
Dat merkt men raiet als men door
de nette schonen straten van Ankara
wandelt. Dat is een keurige Duits
aandoende stad, als men die oer-
oostarse oitadelwiijk even vergeet.
Behalve de winterse bruinfcoolsmook
in de straten loopt het leven hier op
rolletjes. Maar Istanbul is een mie
rennest vol bedelaars, handelaars en
werklozen.
J. G. Stolte heeft in de serie land
volk-cultuur bij het wereldvenster
verschenen boek over Turkije enke
le interessante cijfers gepubliceerd.
In 1967 telde het land tegen de vijf
miljoen werklozen. Het levensonder
houd werd duurder, de loonstijgin
gen bleven daar sterk bij achter. In
de komende tien jaar zijn dn Turkije
7,5 miljoen nieuwe arbeidsplaatsen
nodig. De ruime vrijheid van me
ningsuiting blijkt uit de aanwezig
heid van bijna duizend dag- en opi
niebladen en van evenzovele' perio
dieken. Jaarlijks worden hier 150
speelfilms merendeel® voorbinnen
landse consumptie gemaakt.
Miet de woningbouw is het slecht
gesteld in Turkije. Elke grote stad
ds omgeven door uitgestrekte wijken
van één-nachitswoninigen, woningen
diie inderdaad in één nacht zijn op
gezet. Men spreekt ook van padde-
stoelwomiragien. Volgens Stolte zou 59
pet. van de bevolking van Ankara
(die snel naar het miljoen loopt) in
dergelijke woningen wonen, 45 pet.
van de bevolking van Istanbul en 33
pet. van de derde Turkse stad Izmir.
Honderdduizend Turken leven, vol
gens deze bron nog in grotten.
Ook bet beschikbare landbouware
aal is slecht verdeeld. Een zeer ge
ring aantal rijke mensen beheert het
grootste deel van de grond. Onder
wijzers kampen .in de dorpen met
klassen van rond 60 kinderen. Aan
lokaliteiten voor onderwijs is een
groot gebrek.
Dertig belangrijke ondernemingen
zijn in staatshanden en bieden
werkgelegenheid voor 300.000 men
sen. De Turkse staat had in 1967 een
leningschuld aan het buitenland van
37,6 miljard lira een lira is 30
cent). Dat drijft de Turkse economie
in handen van de Sovjet-Unie, die
betaling in landbouwprodukten toe
staat. Kortom, het nieuwe Turkije u
slechts heel langzaam in opmars.
Wie ooit in de gelegenheid is ge
weest, om isem werving van arbeids
krachten bij te wonen, wordt getrof
fen door de giefatemlbeid waarmee
deze schamel bedeelde mensen hun
vertrouwde dorp ruilen voor een
fabriek in West-Europa. Vierdniensten
van im Hollands geld omgeireken-
dend 120-150 gulden per maand zijn
geen uitzondering in dit land, waar
het levensonderhoud niet zo goed
koop is als men denkt. Niet uit
weelde trekken tienduizenden Tur
ken weg uit hun gezinnen. Langs de
omweg van het werken in het bui
tenland brengen zij echter niet al
leen miljarden aan buitenlandse va
luta het land binnen, maar ook een
brok West-Europese levensstijl.
Vaak komen ze in opstand tegen
de situatie in eigen land. Ze bespeu
ren de achterstand, die ze aanvanke
lijk hardnekkig wilden ontkennen
De Turk heeft iets trots over ziek
Iets dat herinnert aan de tijd dat de
naam van het rijk een aureool van
gmamidieur teweeg bracht
Ongeveer vijftig jaar na dc
vestiging van de Turkse repu
bliek is in Turkije veel verbeterd. I
Maar nog steeds is er een grote I
afstand tussen arm en rijk. Nog I
steeds trillen knechten bij del
gedachte ''aan hun baas. Nog 1
steeds worden er in de duizenden J
minibedrijfjes veel te lange
gen gemaakt. Nog steeds maken I
de bazen in die bedrijfjes uit I
hoeveel vakantie de werknemer I
mag hebben. Nog steeds zijn del
sociale voorzieningen, die gelden I
voor staatsbedrijven en belang-1
rijke particuliere ondernemingen. F
ontoereikend voor de hele bevol-f
king. Nog steeds is er geen tege l
moetkoming bij werkloosheid I
buiten de schuld van de werk-f
nemers. Daarom zijn er vooral I
in steden als Istanbul nog zoveel I
bedelaars. Niettemin heeft Tur-I
kije een flinke voorsprong op del
meeste andere landen in het NaT
bije- en Midden-Oosten. Het isl
de voorpost van Europa in dezel
woelige wereldstreek. En dat isl
te danken aan Atatürk, wiens I
mausoleum de nagedachtenis van I
deze grote leider voor alle Tur-f
ken zichtbaar houdt.
Een van do imposante Turkse moskeeën.
JOHN VOLPE (foto
kaanse minister van
in het Congres dc
van supersonische I
tuigen ervan beschuli
sclie slogans" te bez
verzet tegen de ontv
het vliegtuig. De i
klaarde dat Amerika
heeft gestoken in hl
dat de testvluchten v:
sone vliegtuig te die
om nu nog het gehe
kunnen schrappen. In
ma is in de afgelop
ruim één miljard do
teerd.
ROTTERDAM wordt 1
tieoenitram vam Zuidkc
portproduktan maar
De Koreaanse regering
dit jaar im het Rotterd,-
gc-bied 1400 vierkante
huurde opslagruimte
nemen.
CHRISTIANI en Niels
Chamotte Unie hebben
samenwerking op het
vuurvast beton. Christir
sen beweegt zich in de
de civiele bouw. Cha
reert op het gebied va
zuurvaste installaties
len.
DE OMZET aan derd{
Ahneindgroep (kamtoorim
gedurende de laatste dr
meer dan 16 procent d
groeid.
Ie kol
ACTIEVE t
handel en
AKZO
Alg UitnkNed.
Am.Rott.Bnk.
Adam-Robber
De IJ-MIJ.
Doracbe Petr.
DordtscbeP.pref.
HelD.BeJ.Beb.
Helneken Bier
HoU.-AmerikaLij
Hoogovens
H.V.A -Mljen
K.L.M.
Kon.Petroleum
K.N.S.M.
National e-Ned.
Ommeren
ld. (dlv.) 1871
PhilipoGloeil.G.B
Robeoo
Rolinco
Scheep v.OnleNed
Unilever
ACTIEVE 0
staatsie
NedJ5J.'69J
id.25j '70.8
Id.l5J '70*1.8
ld 15j '70*2.8
id.l5j '70*3.8
2d 7j '68.8
id.7j.70J
ld '70*7%
ïo. 69.7
7% idem 71
id.'66*1.7
ld.'66*2.7
id.'69.7
id.'68*1.6
ld.'68*2.6
id.'68*3.6
ld '68*4.6
Id.'66.6%
id.67.6yk
it '67.6
id.'65*1.%
id.'65-2 J'/»
id.'64*1 A Vk
id.'64-2 A'/,
id '643
id.'58.4
Id.'58.4
id '60*1 A
id '60*2.4
id.'63 A
id.'64 A
Ned.'50.4%
Id '60.4%
id 61.4%
id.'63*1.4%
Id. 63*2A%
id '61A
id '62 A
id.'53.3%
Staff J.'47.3
N«1 '513
id 53-1*23
id 'Stijj
id.'483%
Id.'50-1-2 J
