T oegepaste
planologie
in Zweedse
stadsgewesten
VPRC
Leefbaarheid een eerste vereiste
Boeken - Boeken - Boeken - Boe
Voorzieningen
Belangstelling
Ambitieus
Sprookjes
Onbenullig
Gerda Göppertz
Kamertjeszonden
Korte nacht
IÉOAE3W3Éf*
(Van onze correspoi
LONDEN Marty F
een knap klein kereltje
misdadigersoog. Als hi,
ene helft van zijn gezich
tv-camera staat, kan h
andere helft van zijn ge:
de regisseur kijken. Wa
regisseur hem vraagt et
acteur recht aan te kijk
hij zijn hoofd om totdat
oog op één lijn gekomen
gezicht van de andere ac
betekent dat hij een vaij
nige acteurs is die je al"
over zijn linker schou
aan kan kijken.
In feite is Feldman ge
dwerg. Hij is maar net kle:
om andere mensen, ook die
meter, te laten voelen dat
genoeg zijn om opmerkin,
zijn uiterlijk te kunnen ir1
als dat het maar een naar
je met zo'n gezicht door
moet gaan en dat hij op ei
ter in vodden lijkt, om
iets te zeggen.
Dit alles laat zien hoe
lijk het is om na een korte
ting met Feldman te gaan
je over te geven aan een
ving van hem die uitsluite
seerd is op zijn uiterlijk,
gaat men voorbij aan het t
hij werkelijk heeft, zoals s
als Virginia Ironside en Hu
vies kunnen getuigen.
De reden waarom er in d<
het ogenblik veel aandacht
wordt besteed is dat hij
eind van deze zomer plotse
de gewoonlijk zwijgzame
televisie-schrijvers in Ame:
dekt is. Klaarblijkelijk ju
Amerikanen over een gar'
van Marty in een progrr
„The Gold Diggers" heet
deze zomer het programr
Dean Martin moest vervar
Amerikanen vieren het fei'
door Marty bevrijd zijn
stroopzoete zang. Ze ve
hem met Danny Kaye, Bus
ton, Chaplin, Catinflas, Ferm
Mutt and Jeff.
In de „Los Angeles Times
Feldman als de vondst van
beschreven. De „New YorjB
zegt dat Marty de ster van d
is, en Snappy Pitman, die vl
blad „Variety" schrijft, hel
volgende over Marty gezegd: jl
„Feldman maakt een goei
om de eerste Britse komiek I
den die het op de Amerikaar I
visie haalde sinds Bob Hoj I
een nog grotere prestatie z I
omdat de Brit, nu 36 jaar o
drie jaar geleden zelf het
opging na jarenlang voor i I
geschreven te hebben. Vier j I
leden heeft David Frost hem
dat hij zelf iets moest gaafl
Het reslutaat was een serie
BBC waardoor Marty de be I
komiek in Engeland werd e I
de gouden roos in Montreux I
Dit is eigenlijk nog maar e I
kort overzicht van de situatidB
(Van onze RTV-redacti
HILVERSUM In het
t.v.-seizoen zal de presentat:
de donderdagavondprogra'
bij de VPRO vooral van gra
aard zijn. In beginsel is het
üfe-presentatie-element aar.
in een wekelijkse actualiteii
briek die elke donderdag r
nieuws van acht'uur begii
een lengte heeft van ten h>
één kwartier. Deze rubriek,
in plaats is voor zowel eei
euze als een parodiërende
kelende benadering van'
nieuws zal worden geprese:
door Frits van der Poel.
Voor dit seizoen heeft de
t.v. beslag weten te leggen o
complete reeks twee-akters c
beroemde komieken Laurel en
dy in de dertiger jaren maakti
die nog nimmer op televisiq
uitgezonden.
In de serie documentaire pro
ma's zal de VPRO zich dit si?
concentreren op twee thema's,
wat betreft het buitenland z;
Amerika zijn. Nu de polarisati
meningen over de binnen- en
tenlandse politiek van de VS
weer dreigt te gaan in de
ting van louter emotionele pi
contra-opinies, wil de VPRO-l
sie niet alleen trachten na te
hoe de „Amerikaanse droom"
ook historisch heeft ontwikkel
de werkelijkheid van vandaag,
bovendien aan de hand var
aantal eigen reportages en doei
taires een beeld geven van de
rikaanse samenleving van nu.
Het tweede „informatieve"
is van binnenlandse aard en
de situatie van het Nederlands
derwijs. Op het programma stE
behandeling van zes „deel"-q
werpen,waarvan voorlopig
zijn: het kleuter-onderwijs,
cratie op school en de leraren-
ding.
Op 22 oktober heeft de
televisie de uitzending gepland
De Zeven Doodzonden naar eer
geven van Bertold Brecht, met
ziek van Kurt Weil. Deze proc|
u e stand kwam na een
bruikelijk hecht teamwork
programmamakers en techtj
medewerkers van de NOS, is
gisseerd door Annemarie Prin:
na haar werk voor de experimc
theatergroep „Terzijde" vooi
VPRO een regieopleiding bi]
NOS-televisie volgde. Anne:
Prins zal in het seizoen 70-71
lijkt op een bijenkorf, maar dan
stukken rustiger. En achter een vol
gende bosgordel de 8 in een cirkel
opgestelde flatblokken van Nasby-
dal, zeventien verdiepingen. In elk
blok kindercrèche, speelschooltje,
hobbyzalen, wasserettes. Zwemmend
in de ruimte. Evenals Taby's opval
lendste woonunit, een kast van 20
lagen als halve cirkel uitgevoerd. Ze
kunnen massa's mensen kwijt, zon
der dat ze opvallen. En de laag-
bouwschakelhuizen, kleine wijken,
500 meter verder ziet men al hele
maal niet liggen. Al wonen daar
8000 mensen bij elkaar. Zelfs voor
Zweedse begrippen is het wonen in
Taby duur. Huren is er niet bij,
men koopt.
Met een staatslening tot 95 pet. En
voor een flat van 100 m2 moet men
schrikt U niet uiteindelijk
100.000 kronen (zo'n f. 80.000,-) be
talen, voordat ze eigendom is. Met
de aflossing is de geldschietende
overheid niet kleinzielig: die ligt op
85 kronen per m2 per jaar. „Vaak
zijn de bouwplannen niet op tijd
klaar, zo snel gaat het hier", aldus
ir. Palmgren. Taby realiseert, vol
gens een vijfjarenplan, thans tussen
800 en 900 woningen per jaar. Dat is
afgestemd op de bouwplanning van
Groot-Stockholm, die voor 1970 op
22.000 woningen ligt. Palmgren:
„Dat zijn meer dan drieduizend wo
ningen minder dan de vastgestelde
behoefte, maar de overheid remt de
woningbouw de laatste jaren enigs
zins af door minder leningen te
verstrekken. Daarom zie ik de
wachtlijst van Taby, zeker voor de
kleine flats, nog aanzienlijk groei
en".
Met het scheppen van woongele
genheid is men er niet, zeker niet in
het verwende welvaartsland Zwe
den, Het kan, ook in het gewest
Taby, niet snel, volmaakt en pro
gressief genoeg. Aanleg van een we
genstelsel met gescheiden voorzie
ningen voor snelverkeer, lokaal ver
keer, fietsers en voetgangers was
relatief een kleinigheid. Ook de
bouw van een autobaan rakelings
langs de voornaamste woonkernen.
Het was niet genoeg, dat er per dag
70 treinen en 65 bussen v.v. Stock
holm gaan, want men heeft nu be
sloten dat er een metro naar de
hoofdstad zal komen. Die kost
100.000.000 kronen en moet in 1980
klaar zijn, 15 kilometer lang. „Hij is
opgenomen in het totale verkeers-
budget voor Groot-Stockholm, dat
tot 1980 voorziet in een uitgavento-
taai van acht miljard kronen", aldus
Urban Palmgren. Nu zijn optimale
verbindingen met Stockholm-City
voor Taby van levensbelang, want
50 pet. van de beroepsbevolking
werkt daar. „Onze planning is, dat
wij uiteindelijk zeventig procent
van de werkgelegenheid in eigen
omgeving moeten scheppen. Dat
komt neer op dertigduizend arbeids
plaatsen," zegt de heer Palmgren
verder. De bouw van een „business
district" industriebedrijven en
kantoren in het groen is nu in
uitvoering op de oever van het U1I-
na-meer, voor 10.000 mensen. Taby
heeft een winkelcentrum („Storcet-
ner" wereldbekend), theater, galop
renbaan, zwembad, eigen symfonie
orkest van 50 leden, een gymnasium
met 1100 studenten. In aanbouw
zijn: Lts (ook voor 1100 jongelui,
kosten 3,5 miljoen kronen), bootha
ven (1000 boten, 4 miljoen kronen,
volgend jaar in gebruik), een elfde
jeugdhuis met bibliotheek (16 mil
joen kronen, eind 1970 in gebruik),
5 sporthallen (15 miljoen kronen).
Fabelachtige cijfers voor een gewest
van een dergelijke omvang, maar ir.
Palmgren zegt: „Ons budget voor
1970 is 110 miljoen kronen. Onge
veer de helft van dat bedrag ont
vangen wij direct uit de communale
belastingen. Voor gebouwen geven
wij dit jaar 14 miljoen kronen uit.
De financiële hulp van het rijk is
niet groot genoeg, dat vertraagt de
ontwikkeling. De overheid eist van
ons, dat wij in een bepaald tempo
voortgaan, maar stelt ons de midde
len ervoor niet ter beschikking. An
ders zou Taby al veel verder zijn".
Nogmaals vergelijkingen met
Nederland mag men niet maken.
Er zijn verschillen, of men wil of
niet. Natuurlijke omstandigheden
kan men niet veranderen, even
min als bevolkingsdichtheid. Maar
grootschaliger denken, andere
vormen van belastingheffing, ef
fectiever beleid met minder amb
tenarij zijn hoofdstukken, die het
boek van de leefbaarheid een an
dere wending geven. Taby bewijst
het. Het dorp met z'n Vikingverle
den herschrijft zjjn geschiedenis.
DE zeergeleerde heren plano
logen, stedebouwkundigen en
sociaal-wetenschappers, die zich
de laatste jaren in diverse stre
ken van Nederland het hoofd dol
denken over zaken als gemeente
lijke herindeling, communale
schaalvergroting en gewestvor
ming, zouden eens moeten gaan
kijken in 't prachtige meren- en
bosgebied tussen de steden Stock
holm en Norrtalje. Zij zouden
naast een portie nog niet veront
reinigde lucht ook heel wat con
crete ideeën kunnen opdoen voor
de huidige en de toekomstige leef
baarheid binnen onze vaderlandse
perken. Want daar ligt Taby, een
van de plm. 30 „suburbs", die als
een merkwaardige ring van pad
destoelen rondom de Zweedse
hoofdstad uit de grond zijn ge
schoten. Het zijn geen voorsteden
in de Engelse betekenis van het
woord, maar eerder zelfstandige
stadsgewesten (U mag ook zeg
gen: suburbane agglomeraties) zo
als Nederland die al een paar
heeft. Resultaat van planologi
sche hergroepering, waarvoor
vaak oeroude gemeentelijke struc
turen teruggaand tot in de Vi
kingeeuwen netjes voor de har
de belangen van deze tijd werden
opgeofferd.
Taby laat zien, waarrtoe „gewest-
vorming-op-zijn-Zweeds" in de na
oorlogse jaren heeft geleid. Dat is
heel wat. Een vergelijking met Ne
derland zou onrechtvaardig zijn.
Zweden heeft een afwijkend natuur-
milieu: bijna 60 pet. van het land is
door bossen bedekt en onbewoond.
En de resultante daarvan is weer,
dat van iedere 100 Zweden er 76 in
de stad wonen. De Zweedse planolo
gen weten derhalve, waar ze aan toe
zijn. En bij een relatief langzaam
groeiende bevolking (nu 8 miljoen
bijna), die al meer dan 30 jaar in
Europa op nop ligt in de beheersing
van haar biologische expansie, valt
er op basis van deze prettige gege
vens best een leefmilieu te ontwer
pen, waarvoor men zich elders de
vingers aflikt.
Taby is iets van de zestiger jaren,
nadat men (sinds 1940) in Zweden
al royaal ervaring had opgedaan met
de bouw van gloednieuwe wooncen-
tra als Arsta, Vallingby en Farsta.
Het ligt op nauwelijks 12 kilometer
van hoofdstad Stockholm, ressorteert
Voor de planologische hoofdzaken
ook onder district „Groot-Stock
holm", maar is desondanks als sterk
in de rustieke sfeer getrokken ge
west n volkomen zelfstandig ade
mend en groeiend organisme.
„Wij krijgen in ons planologisch
centrum zeer veel buitenlandse des
kundigen op bezoek", zegt ir. Urban
Palmgren (40), de verantwoordelij
ke stedebouwkundige. „En iedereen
staat verbaasd, dat vlakbij een we
reldstad als Stockholm zoiets als Ta
by is kunnen ontstaan. Gewoonlijk
vind je op zo'n korte afstEmd mono
tone buitenwijken, die direct bij de
stad horen. Door de planologie, die
wij hier bedrijven, blijven stad en
woonomgeving strikt gescheiden".
Tien jaar geleden kwam de naam
Taby nauwelijks op de landkaarten
voor: het was een pietepeuterig
dorpje, gesticht door de Vikingleen
heer Jarlabanke, wiens betonen
standbeeld nu naast de trappen van
het gemeentecentrum in Nieuw-Ta-
by prijkt. Een woeste, gehoornde
krijger, uitgerust met stevige boe-
renkuiten en een spade. Wie nu van
Taby spreekt, bedoelt het hele ge
west, 12 „nederzettingen" tussen de
wouden en de meertjes, samen
40.000 inwoners. De jaarlijkse groei
ligt tussen 6 en 7 pet., de uiteinde
lijke opzet (gemikt op het jaar
2000) is het scheppen van een opti
maal leefmilieu voor 120.000 men
sen. Urban Palmgren: „Het gaat ont
zettend snel. Taby is alles tegelijk,
op alle terreinen zitten we aan de
frontlijn. Moderne grootstad, gezelli
ge plattelandsdorpjes, goed geëqui
peerd werkgelegenheidscentrum, re
creatiegebied, onderwijscentrum
winkelcentrum. Het is zeer dyna
misch, zeer gewaagd, zeer idyllisch
Een zo volmaakt mogelijke harmo
nie tussen natuurlijke rijkdom en
menselijke bewoning".
Civiel ingenieur Palmgren („ik
maak hier gemiddeld 16 uur per
dag, eigenlijk gekkenwerk") is ge
woon lid van de gemeenteraad. Een
Ir. Urbau Palmgren, stedebouw
kundig raadslid van Taby.
liberale politicus, wiens partij sa
men met de sociaal-democraten 25
van de 40 raadszetels heeft.
Hij zegt: „In ons systeem is het
mogelijk, dat raadsleden een vrijge
stelde functie krijgen. Een full-time
job namens de partij of de coalitie,
die aan het bewind is. Op die ma
nier kan men direct en intensief
bepaalde doelstellingen in de prak
tijk verwezenlijken. Als stedebouw
kundige van Taby breng ik dus
rechtstreeks het verkiezingspro
gramma van liberalen en sociaal
democraten tot uitvoering. Ik ben
geen ambtenaar, maar bestuurder.
Dat is 'n directe vorm van beleid. Ik
krijg salaris met ingebouwd pensi
oen. Als ik vijftig jaar ben, en tot
zolang herkozen zou worden, mag ik
rekenen op wachtgeld. Ik geloof, dat
een dergelijke regeling, die men in
Europa verder nauwelijks of niet
kent, de aantrekking van gekwalifi
ceerde mensen voor het bestuur op
gemeentelijk of gewestelijk niveau
zeer vergemakkelijkt". Inzake
Taby heeft een dergelijke opzet b.v.
het gunstig gevolg, dat de afstand
tussen bevolking en bestuursappa
raat niet groot is. „Uit onze raad
zijn drie mensen vrijgesteld", ver
klaart ir. Palmgren.
„Onze ervaring is, dat de kiezers
zich zeer gemakkelijk tot ons wen
den met problemen. Zij hebben ons
uiteindelijk gekozen. En wij zijn
deskundig genoeg, wij hoeven ze
niet door te verwijzen naar een of
andere ambtenaar. Ik maak het
praktisch dagelijks mee, dat mensen
mij telefonisch benaderen over wo
ningproblemen of mij op straat aan
klampen. Het bevordert het gevoel
van saamhorigheid en wederzijdse
verantwoordelijkheid". Taby, het
gewest in wording, blijkt voor
Groot-Stockholm zeer aantrekkelijk.
Urban Palmgren, die behalve de
planologie ook de huisvesting onder
zijn beheer heeft, toont een wacht
lijst van 6500 woningzoekenden.
„Deze noord-oostelijke hoek bij
Stockholm is een sterke magneet,
vooral vanwege het landschap, maar
ook door de progressieve manier
van stedebouw. Men voelt zich hier
buiten, ondanks de nabijheid van de
stad. Wij kunnen de vraag lang niet
aan".
Naar Norrtalje liep een spoorlijn,
er was ook 'n provinciale weg. Meer
niet. En op onregelmatige afstanden
daar vandaan lagen dorpjes als de
Vikingveste Taby. Meer niet. Voor
de rest bossen, spiegelend water,
golvende weiden. En precies in de
vork. waar de spoorlijn naar Norr
talje een aftakking had naar Akers-
berga besloot, men in 1964 het
zwaartepunt te realiseren (Taby
Centre) van een compleet gewest.
De bouw- en makelaarsonderne
ming HSB kwam met 'n ambitieus
plan voor 3000 woningen, midden in
het niets. Het is bijna verwezenlijkt.
Professor Sune Lindström maakte
de algemene lay-out van een woon-
en leefunit voor 15.000 gezinnen. Zo
kwam de wijk Grindtorp van de
grond, ontwerp van architect Olie
Elgquist, twee in elkaar geschoven
open ovalen van hoogbouw. Omge
ven door pijnbossen en met bloemen
aangeklede rotsheuvels. Het idee
van een satelliet in de ruimte. Tien
woonlagen. Desgewenst kan men
aan de buitenkant van de ronding
een balkonnetje laten ophangen. Het
„Kabouters willen best voor de
mens werken, alleen hebben ze er
een vreselijke hekel aan als ze daar
bij op de vingers worden gekeken".
Dit is geen zin uit een of ander
manifest van de Oranje-Vrijstaat-
kabouters, maar uit een alleraardigst
kinderverhaal van de vorig jaar be
kroonde schrijver Hans Werner.
Zijn nieuwste bundel is een koste
lijke verzameling van 21 sprookjes
voor oudere kinderen. Het zijn stuk
voor stuk originele sprookjes geïl
lustreerd met grappig-primitieve te
keningetjes van de schrijver zelf.
Voor volwassen voorlezers zullen ze
ook vermaak bieden vanwege de
oorspronkelijke situaties en de klei
ne humor. Ze spelen zich af in
allerlei landen, die door Werner met
gevoel voor sfeer en poëzie zijn
aangegevf"-
MARJAN MES
Hans Werner. De vruchten van
vroeger en andere sprookjes. West-
friesland - Hoorn (f 5,90).
Detective-serie, Prisma. Uitgeko
men zijn: Jonkvrouw op drift, Edgar
Wallace; De weduwe in kwadraat,
Eberhart; Mr. Misdaad, Ellery
Queen; De getuige die zweeg, R.
Pike. Vier onbenullige werkjes op
een rij voor een rijksdaalder per
stuk. Het eerste verhaal beschrijft
de wederwaardigheden van een
trots, knap, rijk meisje, dat met een
dronken zwerver trouwt. In het
tweede verhaal duikt ook een vrouw
in de narigheid. Het derde verhaalt
de zelfmoord van een miljonair. Een
nogal ongeloofwaardige story. En in
het vierde draaft een koning van de
misdaad op. Het laatste boek is nog
enigszins te pruimen.
J. v. d. V.
Misschien behoort Gerda Göppertz
wel tot het beste werk van Walter
Breedveld. Er zijn meer boeken van
zijn hand. die boeien (we herinne
ren ons b.v. nog levendig zijn
Avond van Rogier de Kortenaar),
toch steekt deze roman, die als tri
logie is opgezet, boven het normale
gehalte van zijn doorsnee-werk uit.
In Gerda Göppetz valt allereerst
een zekere voornaamheid van stiji
op, die, gepaard aan zijn bekende
verteltrant, nergens gekunsteld aan
doet maar geheel behoort bij de
beide hoofdfiguren, die Breedveld
psychologisch zeer waarachtig op de
benen heeft gezet. Beide figuren
komen uitstekend op de lezer af en
zijn minutieus getekend zonder dat
dit verveelt. Het zijn personages,
die leven en boeien.
Van de schrijver moet men echtei
geen moderne probleemstelling ver
wachten, daar is Breedveld de
schrijver niet naar. Hij schrijft van
uit het verleden en de moeilijkhe
den en frustraties, die zijn figuren
doorleven moeten, zijn dus uit de
tijd. Zodoende is Gerda Göppetz
zeker geen boek, dat de jeugd boei
en zal maar het is wel een verhaal,
waarin de mens van middelbare
leeftijd veel herkennen zal van het
milieu, waaruit hij zelf voortkomt.
Breedveld za] wel nooit worden toe
gelaten tot de officiële literatuur en
hij streeft daar ook niet naar. Maar
het doet aan zijn kunde tot boeiend
vertellen niets af. Gerda Göppetz
zou men een top-prestatie willen
noemen uit zijn omvangrijke oeuvre.
Het is jammer dat het kloek uitge
geven boek (met een prachtig por
tret van Doeve) ontsierd wordt door
het gebruik van tweemaal dezelfde
tekst op zij- en achterflap.
J. MARTENS
Walter Breedveld - Gerda Göp
pertz, Uitgeverij De Fontein N.V. -
De Bilt - 16,90.
Een kloeke paperback van 392
bladzijden bevat Herman Heij er-
mans' „Kamertjeszonden". Het boek
heeft bij zijn eerste verschijnen
noga] wat schandaal veroorzaakt om
zijn gedurfde thema's. Een jongere,
die dit boek thans in handen krijgt,
zal zich dit amper kunnen voorstel
len. Dan blijkt wel heel duidelijk
hoe enorm de tijd is geëvolueerd
Zaken, waarover men toch echt niet
zo lang geleden „achter de hand"
sprak, blijken nu geen taboe meei
te bevatten en de jonge lezer za)
deze kamertjeszonden misschien
schouderophalend voorbijgaan.
Maar als tijdsbeeld is het boek de
uitstekende weergave van een perio
de, waarin door een avant-garde
reeds gevochten werd (zij het mis
schien niet altijd bewust, het was
ook een manier van leven van een
bepaalde kring) om grotere vrijheid
en breder begrip, om verlossing uit
het soms venijnige burgerdom var
'die jaren. Heijermans heeft deze
kamertjeszonden (hij was toen 31)
geschreven om zijn Nederlandse pu
bliek bewust in de wielen te rijden
en het te confronteren met de hypo
crisie en onwaarachtigheid van zijn
tijd. Daardoor krijgt dit lijvige
werkstuk iets van een belijdenis en
het bewonderenswaardige ervan 8
dat het ook nu nog niets verloren
heeft van zijn frisheid, al zullen
tijdgenoten ongetwijfeld beweerd
hebben dat dit boek onfris rook.
J. MARTENS
Herman Heijermans Kamertjes
zonden Uitgeverij Erven Querido
N.V., Amsterdam - f 12,90.
De korte nacht. Ronald Kirkbride,
vertaling: Frans de Regt. Een opper
vlakkig, spanningloos, van clichés
en vanzelfsprekendheden aan elkaar
hangend verhaal van een Ameri
kaan, die naar Finland reist om een
Russische spion, die de dood van
zijn broer op zijn geweten heeft, te
vermoorden. In plaats daarvan
wordt hij de grote kameraad van de
zoontjes van de Russische spion en
belandt hij al heel gauw in het bed
van diens vrouw. De Amerikaan
tracht de spion toch nog te doden.
Dat mislukt. De spion probeert me'
zijn zoontjes te vluchten naar Rus
land maar daar wordt tenslotte keu
rig een stokje voor gestoken. Re
kinderen blijven bij mama en de
Amerikaan gaat weer braaf naar
huis.
F. DE LIGT
(Zwart Beertje, Uitg. A. W. Brw"
en Zoon. Prijs f 2,75.)
Deze grote overzichtsplaat laat zien Op de achtergrond van het complex Taby Centre met links Nasby, daarnaast Grindtop, galoprenbaan, winkel
centrum, woongebieden en geheel rechts het industrie- en kantoorterrein.
Gezicht op de „astrale" wijk Grindtorp met op de voorgrond sportve"cn en gescheiden wegen voor het voetgangers-, rijwiel en autoverkeer.
