religie
en
kunst
MEKKA VOOR DE KUNST
Washington raakt
met Kennedy-Centre
cultureel weer „bij
TOSORBINE
UNIEKE EXPOSITIE
IN DELFTS MUSEUM
UNIEKE SCHOOL IN UTRECHT
Groot tekort aan goede
wen maag
i diarree
TSELAARS EN
PERLIEDEN
METSELAARS
(LIEDEN
TERS
JTOVSRHUUR
ZONDER
CHAUFFEUR
OVéKA
ZON
WERINGEN
Wegmet
i pukkels en]
I niee-etei's i
DDD J
Aann.bedrijf
KINDERCULTUT IR
WAJANG
HANDWERKKUNST
Tekort
Dienstverlening
Onder één dak
U vakantiedagen
huis, andere eet- ea
vonten en... plotseling
J leeg", -wordt U wee
lasselijk. Hoe vaak
st niet voor dat TJ last
uist op vakantie. Wat
n onnodig, zo'n. nare
n darmstoomis.
OR.BINE - witte, aan-
tabletten - bevat 6
•kende stoffen die de
ot rust krengen en de
aden zuiveren - de
stopt. Voor die typi.
omemarigheid hoort
lORBINE (f2.55 p6r
in elke reisapotheek,
voor de zekerheid
luisje mee.
Uis zo weer in orde
J en hoeft geen dag
van Uw vakantie te
missen.
t maag en ingewanden
HKSW AGENS
de Luxe 1300
Busjes 9 pers.
Bestel
DE STEM
's Avonds tevoren
halen,
onder Extra Kosten
ie nieuwste auto's
voor de laagste
k.m.-prijs I
TOTAL SERVICE
STATION
Haagweg 29
Oranjeboomstr. 55b
Breda
Tel. 01600-31290
Ook dekkleden en
bungalowtenten
L. HOEBEN N.V.
Korte Schijfstraat 11
Tilburg 04250-34840*
e koop nog verlui*
uizen, mooi voor ujen
ewoning in de toetast
andbergweg f 22*-
lalkoenstraat f 22M-
.eeuwerikstr. f 22,000.-
Veth. Romboutestratf
tod. Monfensstraat^
Jhassésingel f 15®"
Duyvenvoorde-
straat f 2O.0t-
Dr. v. Campenstraat
Spadestraat f 26.»-
Grazendonkstr. f 19*
Baronielaan f 30* 1
Beukstraat f 23*
(Anno 1896)
Nw. Ginnekenstraal4i
Tel. 24421* - Brei'
I u hoeft niet meer telg]
1 aandielelükehnidirfsa
DDD heft direkt de jeuM
j Zo komt n niet in.de
I leiding om door laatk
de narigheid nog te v
ergeren. DDD-mets™'i
septische bestanddel
desinfecteert. EnbesM
de bacteriën diep
huid. DDD snelwerke» I
wetensehappeluke Pi L
raten maken uw
weer gaaf en ..f®z°aar.'
voel maar en k«k n»
lotion erème zeep
RAAGD goed
m hoog loon.
LULSHOF k
liatstraat 17a, Riddert
01804-3231.
tariefwerk, g°ed
te Tilburg, R°s
d of
0 woningen
it.
WASPIK
s-avonds na 6 uur
JAVA
(Van een medewerker)
DELFT „Twee kopjes met
hoog opgaande hoofdtooi, waar
schijnlijk onderdelen van een
gongstandaard, Java. Collectie W"
staat er in de catalogus van de
tentoonstelling „Java Religie en
Kunst", gehouden in het Etnogra
fisch Museum te Delft, 'n Paar
nuchtere zakelijke regeltjes maar
zij vertegenwoordigen een kleine
wereld van schoonheid. Bezoekers
van de oude middeleeuwse stad
Brugge wordt wel eens aangera
den: Ga eerst de gevouwen han
den van Maria van Bourgondië
zien, in de Lievevrouwekerk, en
dan zult ge Brugge kunnen begrij
pen. Wij zijn zeer geneigd te zeg
gen: Als u in 't Etnografisch Mu
seum komt, ga dan eerst naar de
bovenzaal om die kopjes onder
no. 164 te zien en u zult verstaan
waar het hier om gaat. Want als
u die verstilde glimlach waar
neemt van het wezen dat wij voor
een Bodhisattwa houden dan ziet
en voelt u de geest van de hele
collectie: een verzameling van
kunstvoorwerpen waardoor de re
ligieuze ervaring van de Javaan
se mens zichtbare gestalte heeft
aangenomen.
Natuurlijk is het ene voorwerp
van groter kunstwaarde dan het an
dere en vinden wij dit mooier dan
wat daarnaast staat, maar we zou
den er goed aan doen die westerse
maatstaven even terzijde te schui
ven, indien dit mogelijk is, omdat er
hier anders gewaardeerd moet wor
den. Vooreerst hebben we te maken
met het feit dat sinds onze middel
eeuwen kunst en religie uit elkaar
gegaan zijn, waardoor het profane
alleen schoonheidservaring heeft
kunnen geven. In de religieuze
kunst is deze emotie verbonden met
het hoogste innerlijke weten, met de
Theosofia in de oorspronkelijke zin:
de wijsheid omtrent de goddelijke
dingen. Wie het zo vermag te zien,
zal pas ten volle van deze unieke
tentoonstelling kunnen genieten.
Samengesteld onder leiding van
de heer J. van der Werff, van wie
ook het initiatief uitging, is de col
lectie van Hindoe-Javaanse en isla
mitische kunstvoorwerpen, aarde
werk, wapens, toneelattributen, mu
ziekinstrumenten, batikdoeken, etc.
zorgvuldig en overzichtelijk inge
deeld met het oog op de velen die
allerminst vertrouwd zijn met deze
uitheemse cultuur. Bovendien is er
een catalogus voor gedrukt die veel
weg heeft van een leer-leesboek met
uitmuntende illustraties, dat ieder
een die maar interesse heeft, op een
gemakkelijke manier voorlicht.
Uitgaande van het wonderlijk
mooie kopje (zie begeleidende illus
tratie) zou de bezoeker eerst de
Hindoeperiode kunnen nemen en de
steensculpturen bekijken zoals de
Brahma van no. 13 (geleend uit
Leiden) zittend op de lotos, het
bidsnoer in de rechter-, de vliegen-
waaier in de linkerhand, driehoofdig
want hij is de eerste persoon van de
goddelijke drieëenheid der Hindoes,
het opperwezen dat in zichzelf be
staat en verscheen uit de lotus, sym
bool van de reinheid. Onder de
bronzen is er één waardoor dit ge
loofsaspect (de hedendaagse christe
lijke theologie beschouwt dergelijke
symbolen als te behoren tot de oero-
penbarimg) nog sterker tot uitdruk
king brengt. De „Trimurti" die on
der no. 49 in de catalogus genoteerd
staat, een wonderlijk mooi beeldje
van de „Drievoudige, die de werelden
doet geboren worden: Brahma de
Vader, Maija de Moeder, Vishnu de
Zoon. Geest, Stof en Leven. Ieder
houdt de beide anderen in zich be
sloten en alle drie zijn één in het
onuitsprekelijke" zoals de Brah-
maanse leer luidt. Het beeld heeft
verwantschappen met onze laat-go-
tiek waarin de statigheid niet verlo
ren liep maar toch verlicht werd
door het sierlijk vloeiende. Trou
wens er zijn vele bindingen tussen
de Hindoecultuur en de christelijke
kunst van de middeleeuwen. De tijd
dat wij zonder veel begrip over
„afgodsbeelden" spraken ligt nu
toch wel achter ons. Het gaat hier
om dezelfde toewijding, de devotie
tot het heilige waaraan de mens zijn
beste kunnen heeft opgeofferd.
Maar ook voor degenen die niet zo
diep op de geestelijke achtergronden
van het tentoongestelde willen of
kunnen ingaan, biedt de collectie
veel merkwaardigs. Zo is er veel
aandacht besteed aan het Javaanse
toneel, aan de Wajang Purwa, het
spel met de uit leer gesneden pop
pen die op een wit scherm geprojec
teerd worden, aap de verwante Wa
jang Gedog en de Wajang Kelitik of
Krutjil, de platte houten poppen met
de beweegbare armen. Volgt de Wa
jang Golèfc die gebruik maakt van
ronde fijnbesneden poppen, Wajang
Topeng, het spel yan gemaskerde
mensen terwijl de dalang hun rollen
reciteert en de laatste soort die voor
deze expositie natuurlijk zeer be
langrijk is: de Wajang Bèbér die in
feite een platenvertoning is. Er is
zo'n Wajang Bèbérrol te zien, waar
op een Pandjiverhaal afgebeeld is,
de figuren zijn trois-quart getekend,
de monden min of meer en-face en
de expressie van de figuren in hun
acties getuigen van een groot mees
terschap. De rol is waarschijnlijk uit
het einde van de 17de eeuw. Dan
staat hier achter in de zaal een
wajangtheater met een dubbel ga-
melaminstrumentarram uit eigen be
zit dat alleen reeds een bezoek aan
de tentoonstelling waard is. U vindt
er enkele collecties van speelpoppen
die tot de mooiste in hun soort
behoren en vergeet niet aandacht te
besteden aan de maskers voor de
Wajang Topeng gebruikt. Want hier
worden we direct aangeraakt door
een mystiek element van het oude
cultuurgoed: de mens die het wezen
van een ander aanneemt, stervelin
gen die in de huid van goden of
demonen kruipen om hen hier op
aarde te representeren. En met hoe
veel uitdrukkingskracht hebben de
makers van deze maskers de voor
gestelde verbeeld: de reus Judapati,
bruinroos type met spitse neus en
plastische krullen, goedmoedig en
log in vergelijking met de demon
onder no. 270.
En voor wie deze exotische
schoonheden van ons oude „ïnje"
wil beschouwen als gewone kunst
voorwerpen, die daar nu staan om
alleen maar een lust voor het oog te
zijn, is er een keuze te over: de
besneden panelen van een deur
ajour bewerkt uit 1898 (vermoede
lijk toegang gevende tot de binnen-
galerij waar de Wajang werd ver
toond), het zijn voorwerpen die
meestal over het hoofd gezien wor
den in zo'n veelheid van prachtige
dingen. Maar wat een kostelijke
handwerkkunst. De zeer oude hang
lamp met kettingen voor ceremo
nieel gebruik in de vorm van een
gevleugelde vrouw (catalogus 36) en
die andere schitterende gesmede
lamp met de vier hertachtige figu
ren rond een zittende vrouwenfiguur
die met no. 46 als flamboyante te
genhangers tot de mooiste Hindo-
bronzen gerekend moet worden. De
batikkunst is evenmin vergeten en
kan hier in zijn verschillende procé
dés bewonderd worden, vanaf de
rijkste vogelmotieven der „semen
tedjo" (ontluiken van het loof) tot
een simpeler motief van de „Udian
liris" (zachte regen, vanwege de di
agonale hoofdlijnen). En merkwaar
dig: wist iemand dat er in Indië
rond 1900 batiks gemaakt zijn die
geïnspireerd werden door de Ju
gendstil? U kunt zoiets zie.n onder
no. 193. Een tentoonstelling als deze
is ook berekend op mensen die zich
minder voor kunst interesseren
maar wel een historische zin voor
„vreemde landen" hebben. Ook zij
komen_ aan hun trekken, zij het in
iets mindere mate dan de speurders
naar het kostelijk schoon. Onder de
islamitische sector bijv. vinden ze
mooie klederdrachtpoppen en de
voorstelling van een moslimhuwe-
lijk: er zijn oude wapens, korans en
de muziekinstrumenten die op zich
zelf al een studie waard zijn. Kort
om het is een van de beste tentoon
stellingen die wij in dit museum
ooit zagen. We hopen dat de toeris
ten die Delft deze zomer zullen
bezoeken, er niet aan voorbijgaan.
Hij zal tot december duren.
Heer Brahma, de schepper der werelden tronend op
zijn lotoskussen.
Masker van de reus Judapati uit het Wajang Topeng-
spel.
„Houten kopje piet hoogopstaande hoofdtooi" waarin
de hele collectie gesymboliseerd wordt.
Leerlingen van het instituut aan
het werk.
(Van een onzer verslaggevers)
UTRECHT Aan de Utrechtse
Catharijnesingel staat nog
maar kort een unieke school,
het Instituut Vakopleiding Tand-
techniek. Geen kunstgebit zo
moeilijk, geen kroon zo bewerke
lijk of de cursisten kunnen hem
maken als ze deze school met
goed gevolg hebben doorlopen.
Het is eigenlijk altijd maar een
vreemde zaak geweest met de oplei
ding van tandtechnici in Nederland.
Er is nu nog maar één school voor,
en dat is deze, geopend op 4 april
van dit jaar. Voor het praktische
vak van tandtechnicus was voor die
datum alleen maar een schriftelijke
opleiding. Raar maar waar. Niet
voor niets wees de voorzitter van de
stichting vakopleiding examens en
voorlichting tandtechnici in een rede
bij de opening van de school op de
slechte examenresultaten, die bij de
schriftelijke cursus behaald worden.
Zestig jaar bijna is er een strijd
gevoerd om tot oprichting van deze
school te komen.
Wie kunnen deze opleiding bezoe
ken, hoe laing duurt ze en wat kan
men er mee bereiken? Die vragen
hebben we voorgelegd aan de heer
M.P. Lodewijks, de nestor van de
docenten aan de school. Het niveau
van de vooropleiding moet Ulo of
Mavo 3 zijn. De cursist moet een
werkkring hebben in een tandtech
nisch laboratorium of bedrijf. De in
de lessen beschreven werkstukken
moet hij dus in de praktijk gelijk
tijdig leren maken. Vier jaar lang
volgt de cursist één wekelijkse les-
dag. Deze lesdagen worden door het
bedrijf waar de cursist werkt be
taald.
De cursus tandtechnicus omvat
een algemeen technisch gedeelte in
het eerste jaar. Het tweede jaar is
gewijd aan de prothese, het derde
jaar krijgen de kroon- on inlay tech
nieken een beurt en in het vierde
jaar de orthodontische techniek.
Wie melden zich nu voor de cur
sus aan? De heer Lodewijks: „Dit
vak trekt veel mensen, die zowel
technisch als kunstzinnig aangelegd
zijn. Het is echt geen sinecure en je
moet beslist kunstzinnig zijn om bij
voorbeeld tandvleespartijen te kun
nen nabootsen. Bedenk aan de ande
re kant eens wat een techniek er
vereist is om het kauwvlak van een
kroon bijvoorbeeld zo goed mogelijk
te maken".
Heeft dit vak een goede toe
komst?
„Wel degelijk. Voorlopig zijn er
nog zo'n tweeduizend tandartsen te
kort. Wat zou een tandarts moeten,
doen zonder tandtechnicus? Aan
goede tandtechnici is er beslist een
groot tekort. Vergeet niet dat het
een bijzonder arbeidsintensief be
roep is".
Hoe zit het met de verdiensten?
„Alles is geregeld bij CAO en als
we zo de schalen bekijken dan lo
pen die van 185 gulden voor een
vijftienjarige tot een dertienhonderd
gulden voor een 32-jarige. Daarnaast
zijn er nog verschillende toeslagen,
die het salaris aanmerkelijk om-
hoogbrengen. Zestien werkdagen per
jaar vakantie en een heel goede
pensioenvoorziening.
Zijn er nog speciale kosten ver
bonden aan de opleiding?
„Voor de vier leerjaren is een
bedrag van 220 gulden aan boeken
nodig.Daarnaast moet elke leerling
een beperkt handinstrumentarium
hebben. De benodigde materialen,
met uitzondering van edele metalen,
worden door het insituut verschaft.
Het cursusgeld bedraagt tweehon
derd gulden per jaar".
WASHINGTON (AP) Tegen
het einde van 1971 zullen de mil
joenen toeristen, die naar Was
hington komen, op hun lijst van
de dingen die men gezien móet
hebben een nieuwe grote attrac
tie aantreffen: het Kennedy Cen
tre voor de uitvoerende kunsten.
Als de dromen van de ontwer
pers werkelijkheid worden zal
het Kennedy Centre zowel de ar
men als de rijken dienen, zowel
het land als de stad en de min
naars van volksmuziek zowel als
die van de komische opera.
Er zijn lange tijd geldelijke moei
lijkheden en disputen geweest rond
om het gedenkteken van het land
voor president John F. Kennedy,
maar thans werpen de zes verdie
pingen hoge omtrekken hun schadu
wen over de Potomac. Het grootste
gedeelte van het blanke Cararisch
marmer, een geschenk van de Itali
aanse regering, is bevestigd aan het
210 meter lange en 100 meter brede
geraamte. Binnenin komen een ope
ragebouw, een concertzaal, een to
neelzaal, een filmzaal, tentoonstel
lingszalen, vergaderzalen en onder
de grond een garage van drie verdie
pingen. Verwacht wordt, dat het
centre, waartoe in 1958 het initiatief
is genomen door pres. Eisenhower
met de bedoeling, dat het een „mek-
ka voor de kunst" zou zijn, na vele
vertragingen in de herfst van 1971
zal wordien geopend.
Terwijl het beroemd werd om zijn
musea en tentoonstellingsgebouwen
voor beeldende kunst had Washing
ton een jammerlijk tekort aan be
hoorlijke mogelijkheden voor muziek,
dramatische kunst en dans en nam
in dit opzicht onder de hoofdsteden
van grote landen een uitzonderlijke
plaats in.
Het Russische Bolsjoiballet heeft
hier eens een ijs-arena moeten ver
anderen in een dansvloer, het ko
ninklijk Deens Ballet gaf uitvoerin
gen in een bioscoop en het vorige
jaar sloegen verscheidene Broadway-
s tukken op tournee Washington over,
omdat er geen geschikt toneel was.
Maar de ontwerpers van het Kenne
dy Centre willen meer dan alleen
maar een nieuw stedelijk cultureel
centrum. „Het zal niet slechts een
plaats zijn, waar de elite en de uit
verkorenen komen om vermaakt en
bevredigend te worden", zegt de
voorzitter van de raad van commis
sarissen, Roger Stevens. Hij is de
man, die het Empire State Building
te New York heeft gekocht en ver
kocht voor hij de onroerende goede
ren verwisselde voor het theater.
Stevens verwacht, dat studenten en
toeristen, die naar Washington ko
men, bijna elke dag tegen lage prij
zen in het centre van een eerste
klasse kunstuiting zullen kunnen
genieten.
En hij denkt massa's toegangsbe
wijzen tegen redelijke prijzen collec
tief te verkopen aan de duizenden
deelnemers aan reizen „alles inbe
grepen" waarmee elke dag toeristen
naar Washington komen.
William McCormick Blair, een ge
wezen ambassadeur die directeur
van het centre is, verklaart te ho
pen dat leerlingen van middelbare
scholen tijdens excursies naar de,
hoofdstad wellicht kosteloos repeti
ties van toneelstukken of balletten in
het Kennedy Centre zullen willen
bijwonen. Hij merkt op, dat het cen
tre krachtens zijn stichtingsoorkonde
en volgens de bedoeling van de or
ganisatoren een groot deel van zijn
tijd moet wijden aan dienstverlening
aan het publiek.
Uit redevoeringen van Stevens,
Blair en de artistieke leider, Geor
ge London kan worden afgeleid, dat
hun opvatting van „cultuur", de tra-
ditionale opera, het ballet, sympho-
nische muziek en eventueel jazz om
vat. Sommige Washingtonse critici
hebben hun verweten, dat zij bij hun
plannen de nieuwe muziek hebben
vergeten, de Janis Joplins en Bob
Dylans en de vele elektronische en
roek-groepen.
De organisators noemen deze kri
tiek unfair en zeggen dat het hun be
doeling is een ruimer kring te beha
gen dan die van de kamermuziek.
„Ik heb altijd belang gesteld in de
voornaamste stroming in de Ameri
kaanse muziek", zegt London, een
bas-bariton van de opera. „Ik wil
rock, volks-, plattelands- en western
muziek in het centre, maar alleen
het beste ervan".
Blair zegt instemmend: '„Als het
goed is willen we het hebben".
Hijzelf is een liefhebber van jazz en
ziet uit naar de dag, waarop het cen
tre gastheer kan zijn van het jaar
lijkse College Jazz Festival.
Films boeien Blair eveneens en
toen hij onverwacht ontdekte, dat er
ruimte was voor een filmzaal met
500 zitplaatsen, ging hij praten met
de beheerders van filmotheken over
de mogelijkheid van festivals van b.v.
Garbo-films.
Dit alles behoort tot de dromen
voor de zeventiger jaren. Inmiddels
proberen Stevens, Blair en Londen
nog 2,5 miljoen dollar uit particulie
re bronnen te krijgen om het centre
te voltooien en sluiten zij voorlopige
verbintenissen af voor de feestelijke
opening.
Volgens de oorspronkelijke stich
tingsakte moet het Amerikaanse
volk het geld bijeenbrengen en zou
de federale regering de waardevolle
grond aan de oever van de rivier ge
ven. E,r is echter geen geld ingeza
meld tot president en mevr. Kennedy
in 1962 de leiding namen van een tv-
uitzending over een gesloten circuit
tussen 62 steden en toen bedroegen
de ontvangsten slechts een derde
van het verwachte miljoen dollar.
Het oorspronkelijke concept van
architect Edward Durell Stone was
een complex van vele gebouwen naar
het voorbeeld van het Lincoln Cen
tre te New York, dat 110 miljoen dol
lar zou kosten. Stevens hield Kenne
dy voor, dat het niet mogelijk zou
zijn zoveel geld uit particuliere bron
nen te putten en de architect her
zag zijn plan zodanig dat alle za
len voor uitvoeringen zich onder een
dak zouden bevinden.
Een van de eerste daden van pre
sident Johnson na de dood van Ken
nedy in 1963 was het congres te
verzoeken het centre naar Kennedy
te noemen en uit de federale geld-
den een even groot bedrag beschik
baar te stellen als dat van de
particuliere schenkingen. De bijdra
gen worden nog altijd gegeven op
een 50-50-basis, maar de kosten zijn
van het in 1964 geschatte bedrag van
46,4 miljoen op dit ogenblik. Met de
bouw is in het laatst van 1965 begon
nen.
