Zoon of dochter op bestelling
troeven
CONSEQUENTIES VAN EXPERIMENT NIET TE OVERZIEN
O
Het
wonder
van het
leven (IV)
groeven
geen experimenten
weinig kinderen
carriers
mutaties
en atoombommen
bloeder
Vioolconcerten
Makings Mozart
Ogdon-Liszt
Rusalka
Zonder het door Mendel in
gevoerde en sindsdien onver
flauwd gehanteerde experiment
had de genetica nooit de beteke
nis kunnen krijgen die zij nu
heeft. Nauwkeurig ontworpen en
uiterst nauwgezet uitgevoerde
kruisingen zijn weer telkens de
hechte basis gebleken voor de
conclusies, waarbij vooral van
betekenis is, dat het experiment
te allen tijde door anderen moet
kunnen worden herhaald en dan
tot dezelfde uitkomsten moet
leiden.
Om ethische redenen vervalt deze
mogelijkheid om te experimenteren
bijna geheel wanneer we de erfe
lijkheid van de mens bestuderen.
Er is geen bijzondere reden om te
veronderstellen, dat de X- en Y-
cellen in het menselijke sperma niet
evengoed gescheiden zouden kunnen
worden als bijvoorbeeld al met enig
succes geschiedt bij het sperma van
stieren. Onder toepassing van kunst,
matige inseminatie, die al heel veel
en met succes bij de mens wordt toe
gepast, is het dan mogelijk jongens
af meisjes te bestellen.
Laten we niet meteen op louter
emotionele gronden deze mogelijk
heden afwijzen, maar evenmin gretig
begroeten, wat we in de consequen
ties nog niet kunnen overzien. Ze
ker is, dat de mogelijkheid bestaat,
hoewel zij nog technische verbete
ringen behoeft. Het gaat er nu om
óf en hóe we de boel gaan gebrui
ken; daartoe moet veel gedacht en
veel gesproken worden. Om dan van
nog ingrijpender experimenteren
maar niet te spreken.
Het zou ongetwijfeld interessant
zijn om te weten, wat uit de ver
bintenis van een Papoea en een Es
kimo geboren zou worden. We moe
ten maar hopen, dat de moderne
verkeersmiddelen zo'n echtpaartje
voor ons realiseren, b.v. als ze elkaar
op vakantie in Parijs ontmoeten.
Ondertussen zijn er in streken waar
verschillende rassen samen leven,
genoeg waarnemingen te verrichten
aan toevallige, voor ons doel inte
ressante verbintenissen. Met onze
kennis van de Mendelse wetten zijn
I er dan al heel wat conclusies mo
gelijk.
Een andere moeilijkheid bij de
[nens is, dat hij zo weinig kinderen
krijgt ondanks het feit, dat er
overbevolking dreigt en boven
dien zich zo langzaam ontwikkelt.
Meerdere generaties overzien, ook
zo belangrijk, kan alleen, indien men
beschikt over stambomen van be
paalde geslachten. Dan is het pas
niogelijk om een bepaald kenmerk
m de loop der geschiedenis te vol
gen.
Die zijn er wel. Vele generaties
ang laboreerden de Habsburgers
neeh^u10^^ wadhlcn Xoé /iet U
is mogelijk geworden
In de vorige drie afleveringen
van de serie „Het wonder van
het leven", die respectievelijk
op 3, 10 en 17 mei in De Stem
werden gepubliceerd, behandel
de de schrijver J. P. H. Hoogen-
boom achtereenvolgens een aan
tal grondbegrippen uit de erfe
lijkheidsleer, de belangrijkheid
van de Wetten van Mendel voor
de erfelijkheidsleer en de bete
kenis van de celdeling.
In de vierde aflevering, die u
op deze pagina vindt, gaat de
schrijver dieper in op de mo
gelijkheden en moeilijkheden
van het experiment
aan een naar voren geplaatste on
derkaak, waardoor bijvoorbeeld on
ze Karei V niet goed zijn mond kon
sluiten. In bepaalde families van
kunstenaars (Bach, Pijper, Andries-
sen) en geleerden (Darwin, Becque-
rel, Cassini, Kapteyn, Eykman) blij
ken grote begaafdheden erfelijk. Op
Bach komen we nog terug.
Met name de bekende geneticus
Ashley Montagu wijst er echter te
recht op, hoezeer de eigenschappen
van de mens ook worden beïnvloed
door het milieu. Niemand twijfelt
er aan, dat ook de erfschat aan ge
nen zal hebben meegewerkt aan be
paalde uitzonderlijke eigenschappen.
Maar wanneer bijvoorbeeld in de
familie Bach niet enkele generaties
lang ook een zeer muzikaal „kli
maat" had geheerst, we bedoelen een
sfeer, die de aanwezige muzikaliteit
ook alle kansen gaf om tot ontwik
keling te komen, dan hadden we
wellicht een geheel ander beeld ge
kregen.
Meer dan de overerving van „nor
male" kenmerken, interesseert ons
meestal die van bepaalde ziekten of
afwijkingen. Erfelijk bepaalde doof
stomheid, bloederziekte, kleuren
blindheid, hazelip, tandcaries en vele
andere vragen de aandacht, waarbij
we toch ergens in ons achterhoofd
de vraag hebben: Kan daaraan iets
worden gedaan of zijn de meer tra
gische gevallen van onvolwaardig
heid te voorkomen?
Vast staat bijvoorbeeld, dat som
mige erfelijke afwijkingen verband
houden met het X-chromosoom.
Wanneer zo'n afwijking dan een re-
cessief gen betreft, is de vrouw met
zo'n onvolwaardige X (we zullen die
in het vervolg gemakshalve met X'
aanduiden).... normaal. Ze heeft im
mers het gezonde, dominante gen in
haar andere X-chromosoom. Een
man met zo'n X' bezit in zijn Y
(genetisch grotendeels leeg) niet het
dominante gen en heeft dus de af
wijking.
Dit is nu het geval bij de beruchte
bloederziekte of hemofilie. Een bloe
der is niet in staat zijn bloed tot
stolling te brengen, wanneer de om
standigheden, een kleine wond bij-
even.
voorbeeld, dat vragen. Zo kon tot
voor kort zo iemand aan een, op
zich weinig betekenende, verwon
ding doodbloeden.
Gaan we nu uit van een vrouw
met de formule XX', zelf gezond,
en realiseren we ons, dat een jon
gen zijn X-chromosoom altijd ont
vangt van moederswege, dan is het
duidelijk, dat theoretisch de helft
van haar zonen bloeders zullen zijn.
Verder krijgt de helft van haar
dochters weer het X'-chromosoom
mee, waardoor de kleinkinderen de
ziekte ook kunnen erven. Wat zal
er nu gebeuren, of althans kunnen
gebeuren wanneer de vader een
bloeder is? Deze vraag behoefde
vroeger niet gesteld te worden, we
gens de hoge sterftecijfers onder de
bloeders. Maar tegenwoordig wor
den bloeders wél vader. Men kan
weliswaar de afwijking niet gene
zen, maar de gevolgen er van we]
bestrijden met overigens kostbare
behandelingsmethoden. Er bestaat In
ons land een instituut wat geheel
daaraan is gewijd.
Gegeven de bloeders onder ons,
is dit heel verheugend en een plicht
van de wetenschap en de gemeen
schap. Dat zal iedereen onmiddellijk
toegeven. Maar niet iedereen zal
blijven inzien, dat de geredden hun
afwijking roekeloos mogen blijven
doorgeven aan hun nageslacht. En
dit te minder, naarmate het aantal
mensen met dit rampzalige gen gro
ter wordt.
Dit is voer voor ethici en het is
niet het enige probleem waarvoor
zij gesteld worden door de zowel
fantastische als beangstigende mo
gelijkheden die de geleerden aan de
mensheid ter beschikking stellen.
Want omdat een dochter één X van
haar vader erft, zullen alle dochters
van een bloeder XX' worden, d.w.z.
zelf gezond zijn, maar draagster de
ingeburgerde wetenschappelijke
term is: carrier) van het recessieve
gen. Deze carriers kunnen weer
bloeders en dochter-carriers voort
brengen (zie fig. B). Kunnen vrou
wen nu ook hemofiel zijn? Wanneer
een bloeder een dochter zou ver
wekken bij een carrier, zou er ook
een hemofiele dochter X'X' kunnen
ontstaan. Die kans wordt groter
wanneer het aantal carriers in de
bevolking toeneemt, zoals in feite
het geval is.
Op volkomen dezelfde wijze erft een
andere afwijking over, nl. kleuren
blindheid. U leest voor X' nu kleu
renblindheid en bent er achter. Elk
meisje met een kleurenblinde vader,
is een carrier en zij kan haar vaders
gebrek doorgeven aan haar zonen.
Daar deze afwijking geen tragiek
behoeft in te houden, komt zij veel
meer voor en zijn kleurenblinde
vrouwen ook veelvuldiger. Ook slaat
zij een geslacht over. De gezonde
(hoewel carrier) dochter, wier even
tuele broers ook gezond zijn, geeft
haar vaders afwijking door aan een
deel van diens kleinkinderen.
Carriers zijn dus zelf normaal in
die zin, dat zij niet behept zijn met
de gevolgen van het recessieve gen
in hun erfschat. Ook mannen kun
nen carriers zijn als het genen be
treft, die niet op het X-chromosoom
liggen. Het zal verder duidelijk zijn,
dat het aantal recessieve genen on
gemerkt zal kunnen toenemen in
families, die door omstandigheden
van geografische aard (de bevolking
van afgelegen eilanden bijvoorbeeld)
of religie (sommige Drentse dorpen
met extreem gereformeerden), ta
boes of andere sociale beletselen
(vorstenhuizen tot voor kort) ge-
isoleerd zijn en waarin onderling
veelvuldig huwelijksbanden worden
aangeknoopt.
De kans op het samentreffen van
mensen, die carrier zijn van het
zelfde afwijkende gen en aan hun
kinderen allebei zo'n gen meegeven
waarmee zich dan bij zo'n kind
de afwijking echt openbaart
neemt dan ook toe. Dat is de reden
waarom verwanten-huwelijken in
het algemeen af te raden zijn. De
'cwade kant van inteelt!
Natuurlijk kunnen in dergelijke
groeperingen ook dominante genen
veelvuldiger samentreffen, wat dan
leidt tot raszuiverheid voor bepaalde
kenmerken. Misschien is de cumu
latie van muzikaal genie in de fami
lie Bach daarvan een voorbeeld. Met
name de muzikale geweldenaar Jo-
hann Sebastian blijkbaar niet al
leen actief op artistiek gebied want
hij kreeg 20 muzikale kinderen,
waaronder minstens zes genieën
paradeert in alle schoolboeken. In
teressant daarbij is, dat zijn eerste
vrouw een achternicht van hem was.
Eveneens belangwekkend, dat zijn
zeer muzikale vader de helft was
van een identieke tweeling; de an
dere helft was niet minder mu
zikaal.
Op een bijzonder tragische wijze
is de affaire van de carriers actueel
geworden in het Japan van na de
atoombommen. Het is namelijk niet
zo, dat de al zo vaak besproken
genen, noch ook de chromosomen
zelf zulke onveranderlijke, stabiele
structuren zijn, als men wellicht is
gaan denken. Genen kunnen door
invloeden van buiten een beetje
gewelddadig dus veranderen.
Chromosomen kunnen door derge
lijke invloeden breken, in andere
volgorde weer aan elkaar groeien,
stukjes verliezen en er te veel krij
gen.
Zulke veranderingen heten muta
ties en openbaren zich meestal in
ongunstige zin, afwijkingen, vermin
derde weerstandsoms afsterven in
een meer of minder vroeg stadium.
De oorzaken van het muteren zijn
meestal niet bekend en bovendien
muteert het ene gen veel gemakke
lijker dan het andere.
De Amerikaanse geneticus Muller
ontdekte, weer met het proef vliegje
Drosophila, dat het mogelijk was
met behulp van energierijke stralen
de natuurlijke, spontane mutatie
graad, die voor ieder organisme kan
worden geschat, tot het honderd
voudige te verhogen. Hij bestraalde
de achterlijfjes van de vliegen,
waarin de geslachtsklieren zitten,
bijvoorbeeld met röntgenstralen en
verkreeg dan veel meer mutaties
bij de nakomelingen dan normaal.
Niet alleen werd het zo mogelijk de
mutaties aan een geducht weten
schappelijk onderzoek te onderwer
pen, maar tevens werd in deze stra
len, die immers ook in de natuur
actief zijn, een mogelijke bron van
de spontane mutaties gevonden.
De natuurlijke radioactiviteit van
de atmosfeer bijvoorbeeld, moet niet
te zeer veranderen of het zou voor
het menselijk geslacht op den duur
onplezierige gevolgen kunnen heb
ben. En uiteraard niet alleen voor
de mens maar voor alle levende
wezens. Wanneer u nu in de krant
leest, dat de geleerden, na de proef
explosie van een of andere super
atoombom verklaren, dat de tole
rantiegrens van de atmosferische
radioactiviteit daardoor niet onrust
barend is genaderd, dan betekent
dat: Er zullen door deze explosie
niet veel extra mutaties worden ge
ïnduceerd. Een „schone" bom is dan
een bom die, minder dan een
„vuile", de natuurlijke radioactivi
teit van atmosfeer en bodem ver
hoogt.
Inmiddels wordt met reden ge
vreesd, dat over enige generaties
(wanneer het aantal carriers vol
doende is opgelopen) Japan met een
grotere kindersterfte dan normaal
rekening moet houden, als gevolg
van de atoombom van 1945. Want
de overlevenden bezitten een gro
tere hoeveelheid gemuteerde genen
dan normaal in andere delen van de
wereld. Een afgrijselijke en waar
schijnlijk onontkoombare realiteit!
Victoria
^loec/erxj 'e/cU onc/er c/e
£tcropes'c /orSie/i.
/rij na.tr ZZcPuiicZc
ALep/Z
Xi/'f /iet fdhetvra. AlyZci d#.Z Po/i/Aif/h. P/'dioc/a. f/t9/y~ //od.7 darr/èr
tdasf roor Aei rededd/êve. yen /oor Ziemo P/Z/ë o^ o/oeoierx/enie-
Z)/i moet mot-der yedond/u.deerd Uit Aet feit etaf- X/j eer 6/oecZe/-
O/ider haar Xone/I Aa.u. Porder Zslcjki uit ede 6/ocderd onder haar
klein k/rderen, cted Zij hei yen aan min iters' i wee va.n. Aaar
dodhter/ ni. di/de /an Ziedden, en Seair/de Zeef/ ooeroedmyea
i/aar adiierZcZe/'n Xoond 6 ij'Zeen. /oor een cieei meer 6 Zo ede rd, onder
Pv/'t ZlZep/d, de en/qe. Zoon van c/e Zaa/dte OzdLar ran TZud/and
norma Ze man
rroum, norm a a./
vrouhf, öarr/cr
d dod/iferd
Laten we met een voorbeeld van
een meer optimistisch karakter ein
digen. Soms wordt er een babytje
geboren, waarvan de urine een wat
abnormale geur heeft; het hoofdje
van zo'n kindje kan wat kleiner zijn,
haar. en huidkleur wat lichter. Er
ger is, dat het later kan blijken
zwakzinnig te zijn.
Maar men weet nu, dat de
ziekte berust op vrij zeldzame re
cessieve genen, waardoor de patiënt
niet in staat is een bepaald stof-
wisselingsprodukt, het fenylalanine
om te zetten in tyrosine. Dit fenyla
lanine kan in het eerste levensjaar,
wanneer er te veel blijft zitten in
bloed en hersenvocht, de zich ont
wikkelende hersentjes onherstelbaar
beschadigen.
Nu is het bij tijdige ontdekking
van de ziekte mogelijk zulke kinde
ren te redden door een aangepast
fenylalanine-arm dieet. Met een
eenvoudige test op de natte luier
van de baby is de diagnose te stel
len. Bovendien is het in dit geval
mogelijk de carriers te ontdekken
en deze er op te wijzen, dat zij op
zo'n kindje bedacht moeten zijn.
Daar 1 op de 25.000 baby's deze
fenylketonurie meebrengt is het de
moeite waard alle kinderen in het
eerste levensjaar daarop te onder-
y nolc oy?
J. P. H. HOOGENBOOM
In de volgende aflevering:
Wat doen we met de erfelijk
heid.
Nu, 35 jaar na het componeren
van dit vioolconcert door Schön-
berg, zitten de meesten nog steeds
vreemd aan te kijken tegen deze
uitdagende verzameling klanken
en tonenreeksen. Een compositie,
waarin hij zijn veelbewogen mu
zikale leven (a-tonaal), micro-to
naal, dodecafonie) samenvattend
bespeelt in een wat gefrusteerde
romantiek. Als schakel in de mu
zikale ontwikkelingen van deze
eeuw blijft het grotendeels inter-
ressant. Schönberg had de inten
tie eigenlijk een (te) zwaar viool
concert te schrijven. Dan heeft hij
niet gerekend met Hyman Bress,
die met de Praagse symfonie
schijnbaar moeiteloos vorm aan
geeft. Zij staan ook borg voor het
vioolconcert van Stravinsky. Dit
concert staat niet toevallig bij dat
van Schönberg. Speelt Schönberg
met gegevens uit de traditionele
polyfonie Stravinsky is evenzeer
overtuigd van de gegevens, die de
traditie hem aandraagt. Hoewel
zijn verwerking doorzichtiger, ba
rokker is dan die van zijn collega
op de plaat. Het verschil in in
terpretatie van soortgelijke inten
ties bij beiden biedt interessant
vergelijkingsmateraal. De uitvoe
ringen zijn cordaat gespannen.
Schönberg-vioolconcert op 36
en Stravinsky, vioolconcert in d
(1931). Hyman Bress, viool en het
Praags Symfonieorkest o.l.v. Jin-
drich Rohan (Supraphon SUA ST
50878)
Si!
muzikale plaat van een nog te
weinig bekende en gewaardeerde
Liszt.
John Ogdon spielt Liszt
(Electrola - EMI-SML 81103).
■H
Zelden hoorden we Liszt zo be
heerst gebracht als onder de han
den van John Ogdon, de befaamde
Engelse pianist (o.a. winnaar van
het Tsjaikowski-concours te Mos
kou). Liszt is een componist, die
vaak aanleiding is tot een bom
bastische en overtrokken lyrische
weergave. Het lijkt erop of Ogdon
daarvoor bijna tè bang is.
De werkjes van Liszt, op deze
plaat bijeen, zijn een uitstekende
bloemlezing uit zijn talrijke piano
composities en vertellen van zijn
briljante en impressionistische
1 compositie-techniek, van zijn wis
selvallige karakter vol spontane
effecten en bijna religieuze bezon
kenheid. De ène zijde bevat zijn.
fantasieën op opera-melodieën van
Mozart (Don Juam Fantasie) en
Verdi (Boccanegra Fantasie). De
andere zijde bevat de Csardas Ma
cabre, waarvan de eerste bijna 30
maten uit door beide handen ge
speelde lege kwinten bestaan; de
derde van de vier Mephisto wal-
zen (een van Liszt's beste piano-
werken; ritmisch briljant); En
rêve, een rustig bezonken stuk
muziek en Treurmuziek (voorspel
en mars). Zeer trefzeker en genu
anceerd werd door Ogdon deze
muziek vastgelegd. Een Engelse
gereserveerdheid ontneemt ech
ter wel wat vam de spontaneïteit
deze muziek eigen. Maar een zeer
Op de hoes van deze plaat een
nogal opvallend gebouw: The Mal-
tings. Naar men zegt „het beste
concertgebouw van Engeland".
Het werd in '67 geopend bij ge
legenheid van het 20e Festival van
Aldeburgh. Decca zegt, dat de uit
stekende akoestische bevindingen
van dit gebouw werden aange
wend bij de opname van dit Mo-
zart-concert o.l.v. Benjamin Brit
ten. Vandaar de hoes èn vandaar
de goede klankkleur van deze uit
voering. Als men wil horen is er
sprake van een milde klank, die
het puntige spel van het Engelse
Kamerorkest wat ronder maakt.
Het spel is fijnzinnig, maar nogal
nadrukkelijk. Britten laat met de
ze gegevens van spel en akoestiek
Mozart af en toe bijna swingen.
De symfonie no. 40 is een stuk
vol muzikale verrassingen en ef
fecten, getuigend van een harmo
nische rijkdom; sierlijk, feestelijk
en tragisch tegelijk. Het werk is
een van Mozarts laatste symfoni
sche composities en mag er als een
bekroning van gezien worden. Het
wordt niet gespeeld in de latere
versie, waarbij een klarinet is toe
gevoegd. De Serenata Notturna
(KV 239) voor twee kleine strij
kers-ensembles en pauken is een
flonkerend stuk muziek, waarin
Mozart zijn rijke coloriet en rit
mische gevoelens vrij baan geeft.
Een afwisselend en prettig stuk
zorgeloze muziek. Een fijne Mo-
zart-plaat, waarop voortreffelijk
gemusiceerd wordt en Mozart een
vrij origineel jasje aankrijgt.
Mozart: symfonie no. 40 in
g klein (KV 550) en Serenade no.
6 in d gr. (KV 239). Het Engels
Kamerorkest o.l.v. Benjamin Brit
ten (Decca SXL 6372).
Deze lyrische sprookjesopera
van Dvorak, behoort tot het bes
te wat hij als lyrisch dramatisch
componist geschreven heeft. Zijn
Tsjechische aard leeft zich daar
in uit met elementen uit de streek
gebonden gegevens. Zeer wisse
lende muziek, die enerzijds speelt
met het geweld en anderzijds met
de ingetogenheid van de natuur.
Een element, dat bekend is voor
zijn gehele oeuvre, maar hier
sprookjesachtig (in de ruimste
zin van het woord) vorm krijgt.
Op deze plaat zijn fragmenten op
genomen. Zij worden uitgevoerd
door Tsjechische musici in de
landstaal (jammer dat er geen
tekst met vertaling bijgevoegd is)
Zelfs deze wijze van uitvoering
doet ons denken aan de grenslijn
tussen oost en west, waarop Tsje-
choslowakije ligt. Een getemperde
lyriek. Voor Rusalka staat Milada
Subrtova, voor de prins Ivo Zidek.
De watergeest is Eduard Haken.
Verder het Praags nationaal thea
ter en orkest o.l.v. Zdenek Cha-
labala. Een fijne Dvorak-plaat.
Antonin Dvorak: scenes from
the opera Rusalka op 114 (Supra
phon SUA ST 50802)
