w tapijt collectie WERELDPREMIERE VAN EEN STOCKHAUSEN DOOR HOBOÏST EVERT VAN TRKHT WAAROM ZOU JE DE MAATSCHAPPIJ NIET LEREN KENNEN VIA NIEUWE MUZIEK JE LEEST DAAROM TOCH OOK EEN KRANT Middelburg en Den Bosch geven te denken over herziening van Nederlandse toneelwereld iUT Ier iets zoekt! y/an blijvende E WAST AS 12,95 rELEFOON 2381 gs IKEN sciaal voor moeder, as elijk apparaat VALLE Zn. in >nz. We leven in een tijd, die „lijdt" onder geluidshinder: vliegtui gen, bromfietsen, drilboren, auto's, DE tegenstrijdigheid van genoemde drie berichten, en de uiteenlopende streken waarvan ze stammen, bewijst dat men het niet meer kan af doen op plaatselijk of regionaal niveau, en evenmin vanuit het toneel gezelschap. De toneelspreiding, als onderdeel van de cultuurspreiding, is op drift. De minister heeft goed gevonden dat de grote gezelschappen minder op reis gaan (en daar waren vele dwingende redenen toe). Maar een vervangend plan is nauwelijks ooit van papier of zelfs op papier ge komen. De ene stad heeft wel (en vaak uit representatieve overwegingen) geld over voor een theater; maar bijvoorbeeld boven het Noordzeekanaal is eigenlijk geen bruikbare schouwburg en ook geen animo voor nieuwe. De ene toneelgroep stelt een paar man aan voor voorlichting op scholen en fabrieken; de andere ontwerpt een speciaal soort wervende voorstel lingen; ieder tast op eigen urijze in den blinde. De bestaande publiek- organisaties (Kunstkringen en dergelijken) vergrijzen zienderogen en blijven doorwerken in een 19e eeuws elite-stramien; slechts incidenteel komen er modernere instellingen (zoals o.a. het Nederlands Theatercentrum in een beperkt aantal steden) voor in de plaats. 14 DE STEM VAN ZATERDAG S MEI 1969 t bij ons. wat. Tel. 01148-327 igneetzegels. prettiger werken, geef haar een i. leden hiervoor vindt U bij H INSTALLATIEBUREAU elefoon 01140-2458 urs, door rechtstreekse inkoop ibrieken, waaronderDesso - :helieu etc. wordt zonder kostenverhoging woning speciale korting, u met stalen aan huis. TEN TOFFEERDER Leerlingen van het Brabants Conservatorium assisteren. Evert van Tright en zijn vrouw met hobo en Rückkoppelings-apparaat. „TK BEN GEEN specialist in moderne beter: nieuwe muziek en wil per se geen etiket". Dat neemt niet weg, dat de bekende hoboïst Evert van Tright (38) momenteel intens bezig is met „Solo für Melodie- Instrument mit Rückkoppeiung (1 Spieier und 4 Assistenten)" van de roemruchte Duitse componist Karl Heinz Stockhausen. Met opzet zeggen we „bezig is", want er kom* behalve zijn hobo een nogal ingewikkelde elektronische apparatuur aan te pas, die zorgt voor de meest ingewikkel de structuren en klanken. Met een vrachtwagen vervoert hij dit zes meter lange Rückkoppelungs-appaiaat naar verschillende plaatsen om, in beslo ten kring, de nieuwe Stockhausen te testen. De wereldpremière zal plaats vinden in de Gaudeamusweek in september. In de wereld van de experi mentele muziek ongetwijfeld een belangrijke gebeurtenis. gtockhausen schreef dit stuk in 1966 in Tokio. De benodigde ap paratuur voor de uitvoering ervan werd gebouwd bij de West-Deut- sche Rundfunk te Keulen. Maar bij de eerste de beste uitvoering brand de de constructie af. Het was de Studio voor Elektronische Muziek van de Rijksuniversiteit te Utrecht, die onder leiding van W. van Kui lenburg de fout ontdekte en een nieuwe apparatuur bouwde. Uiter aard met rijkssubsidie, want het gaat om een vrij kostbare zaak. Daarom vindt de wereldpremière nu plaats in Nederland en niet in I Stockhausens bakermat Keulen. ^/ie kennis maakt met deze muzi kale happening, zou zich kun- I nen afvragen of hier sprake is van I dadaïstische benadering van het- I geen „men" gevoeglijk onder „mu- I ziek" verstaat, of dat hier geheel I nieuwe ontwikkelingen zich aan- I dienen. Liefhebbers van Bach. I Beethoven en Mozart kunnen zich I bu niet meer voorstellen, dat in de I tijd van deze componisten mensen I de zaal uitliepen. Bij de tray-outs I door Evert van Tright lopen er I geen mensen de zaai uit, hoewel I naar ons gevoel hier méér aan I de hand is dan indertijd bij het I genoemde drietal. „Mijn totaal-in- I„druk van het publiek is", vertelt 151J' ".^a' PCL er gefascineerd I door is; men kan er zich niet aan I onttrekken; 10 pet. zegt: U hebt I me van de waarde ervan niet kun- nen overtuigen, maar het heeft I me geboeid en 10 pet. zet zich af en I zegt: Geef mij maar Mozart en I Beethoven". IWaarorn nu dit? „Dan moet ik waanzinnige percentages noe- I men", zegt hij. „Uiterlijk werk ik I met 90 pet. muziek als een door I iedereen geaccepteerd verschijnsel I en voor 10 pet. met aangevochten I muziek (geluiden maken)Innerlijk I hgt het anders; dan moet je de I percentages van mijn appreciatie I omdraaien. Meer dan 30 jaar ben I ik nu bezig de muziek te exploite- I zoals ik die vam het conserva- I «Wium meekreeg. Als leraar aan I Brabants Conservatorium te ilburg moet je de leerlingen ma- l teriaal meegeven, dat bijvoorbeeld in het jaar 2000 nog niet verouderd is. En don is de gegeven weg een foute weg. Ik voel me sociaal ver plicht me voor deze verschijnselen te interesseren. Maar het is natuur lijk ook een stuk pure persoonlijke interesse. Daarom heb ik een paar jaar geleden alle repetities vam moderne muziek voor het Holland Festival gevolgd; gesproken met dirigenten en componisten en ben daarna zelf voor een stuk vam Castelioni gaan zitten. Nu lach ik om dit stuk, maar het was toen vreselijk modern voor me. Tk heb grote ontdekkingen gedaan; met name, dat er technisch op een instrument méér mogelijk is. Dat het spelen van dubbele flageoletten (het laten meeklinken van boven tonen) op een hobo mogelijk is, was hier niet bekend. Nu vroeg de componist erom en door het om bouwen van de klep en het aanle ren van nieuwe speelmanieren, kon ik het. Dat wil zeggen, dat ik in de zomervakantie zes weken geoefend heb. Gordijnen dicht, mijn vrouw naar het zwembad en iedere dag 5 tot 8 uur intens studeren. En dan te bedenken, dat ik een borakwerk in 4-5 dagen podiumrijp maak." £)e partituur komt op tafel (op tapijt met ingeweven harp). Een grafische partituur. De aritmeti sche en geometrische denkwijzen, de experimentele klanken, de inge bouwde variaties en alle mogelijke nieuwe expressievormen hebben niet veel aanknopingspunten bij het geijkte notenschrift. Deze grafische partituren, waarin door middel van tekeningen, lijnen, curven en hiëro glyfen de speelwijzen worden ge noteerd, zien er dan ook uit als ge heimzinnige en computerachtige ge schriften. „Zin of onzin?", vraagt Van Tright zich af. „Dat oordeel laat ik liever aan anderen over. Sommigen zeggen: Hij is gek. Van Paganini werd ook gezegd, dat hij zich aan de duivel had verkocht. De technische grapjes en problemen waarvoor deze componisten ons zet ten, geven ons de gelegenheid bouwstenen voor nieuwe muziek aan te dragen. En dan gaat het er maar om dat er eens de componist komt, die een „grandioos" werk le vert, waarvan iedere en zegt: Dat is muziek! ~^/e moeten onze oren opnieuw af stellen. Een consument, die re actionair alleen vertrouwd wil blij ven met wat er al is en tot zijn dood stilstaat, is te betreuren. Het verwijt van jongeren: U bent te oud om me te begrijpen, ligt dan voor de hand. Een 82-jarige dame zei me onlangs: Ik vind deze muziek fantastisch. Ik ben er tijdens uw concerten zo mee bezig geweest. Ik ben er welbewust heengegaan, want mijn kleinkinderen spreken erover. Ik had het gevoel, dat ik het niet meer kon bijhouden, maar ik vind dit een geweldige ervaring. Bij de barok-muziek", aldus Van Tright, „weet je wat er komt. Bij deze mo derne muziek is 1 pet. reactie en 99 pet. geboeid worden. Relaxen doe je in de badkamer, maar niet in een concertzaal. Als je de krant leest om te weten hoe de maat schappij is, dan ligt het voor de hand, dat je dit ook via de muziek wilt horen. Jn Nederland wordt men nog te weinig met deze nieuwe muziek vormen geconfronteerd. Ik had gis teren nog een musicus van een van onze grote orkesten bij me. Hij zag deze partituren en wist nauwelijks van het bestaan ervan. In Neder land hebben we lege zalen bij de klassieke muziek en bij de moder ne muziek. Dat is bijvoorbeeld in Polen anders, waar ze voor de nieu we muziek in de rij staan. Hij heeft dit vernomen van de componist Dobrowski, die onlangs bij hem was. Van hem speelt Van Tright een compositie voor hobo, syn chroon aan een electronisch bandje, waarop door middel van ringmo- dulatoren de tonen van twee hobo's zijn „vervormd". Er ontstaat een versmelting van klassieke en mo derne klanken. „Maar 'k bcn nog verder gegaan. Uniek is zo'n ballade-woord, maar het is een beetje een sterk verhaal. Ik las ergens iets over een stuk met „Rückkoppeiung". Wist ik veel. Ik naar Gaudeamus. Stock hausen bleek in de USA te zijn. Maar na wat zoeken kwam het bij de uitgeverij Universal te Wenen uit de kluis. Ik kreeg de papieren thuis. Een ingewikkelde opgave met zes vorm-schema's, afhankelijk van de speelduur". Van Tright koos de middelmoot: 15 minuten. Je moet het stuk zelf maken. Toen Stockhausen terug kwam kreeg ik een afblaffer. Hoe ik eraan was gekomen. Heb je zo'n apparaat? In Tokio, waar de com positie was gemaakt werden ook de tekeningen voor de Rückkoppe iung gemaakt. Maar er zat een fout in met het reeds vermeldde resultaat in Keulen. Stockhausen gaf Van Tright zyn fiat. gtockhausen (1928) studeerde bij Martin en Messiaen. In de jaren '50 werd hij in Keulen „de" man in de studio voor elektronische mu ziek van de WDR. In '53 ontstond daar bijvoorbeeld zijn Studio I; een oompositie op basis van sinus- tonen; dat wil zeggen zuivere to nen zonder meeklinkende boven tonen. Daaruit worden synthetische klankkleuren samengesteld. Het technische dubbelproces van syn these en analyse werd gekoppeld aan een heel bepaald soort com poneren. Zijn „Gesang der Jiing- linge was in '56 te horen op de Gaudeamusmuziekweek te Biltho- ven. Zijn partituren zien eruit als van een muziekingenieur, die hals brekende melisma's en bijna on mogelijke intervallen noteert. Door zijn studie bij Messiaen had hij de raga- en talatechnieken van de In dische klassieke muziek leren ken nen. Aanvankelijk behoorde hy tot de woordvoerders van de „totaal geordende muziek", maar spreekt later van „statische vorm met be naderende bepalingen". In het blaaskwintet „Zeitmasse" trachtte hij onbepaaldheidsrelaties te com poneren door gemeten tijd te doen samengaan met subjectief ervaren tijd. In 1961 ging in Keulen zijn „Originale" in première. De esthe tische omstandigheden daarbij wa ren identiek met die cage in zijn Theater Piece: simultaneïteit en getechniseerde clownerie. Daarmee vertoont hij verwantschap met het „absurde theater" (Becket, Iones- co), waaraan ook een man als Mau rice Kagel (die onlangs in Tilburg een concert gaf) het zijne heeft toe bijgedragen. Een romantische op stand tegen alles wat hecht en voor eeuwig in elkaar gezet is, is Stock hausen niet vreemd; al behoort hij tot de belangrijke namen op het terrein van de experimentele mu ziek in de wereld. £)us Stockhausen vond het goed, mits zijn eerste assistent (een Amerikaan) Van Tricht assisteer de bij de uitwerking. Derhalve lo geerde deze assistent een week in Berlicum. De „meester" had nog meer „noten" op zijn zang: Van Tright moest met zijn hobo op vier manieren spelen, onder anderen met een demper. „Een hobo speelt nooit met een demper. Waarom niet", vraagt hij zich nu af. „Het gaat". Tijdens de uitvoering be dient zijn vrouw deze demper, want deze moet met fracties van se conden erin en eruit gedaan worden. Bovendien werken er nog drie andere assistenten mee (leer lingen van het Brabants conserva torium) om het Rückkoppelungs- apparaat te bedienen. Het resul taat: „een volkomen nieuwe mu ziekvorm", zegt Van Tright. En het is te hor,:e te erveror makkelij ker dan te l 'j n. gimpel en vereenvoudigd voorge steld gaat het om een apparaat, dat werkt als een taperecorder, dat tijdens het concert door Van Tright „meespeelt". De band is echter ein deloos; dat betekent dat deze zes meter heen en terug draait. Achter de motor is een opname-knop ver bonden met een schuifregelaar, zo dat de eerste assistent op het lin ker of rechter kanaal iets van het spel naar keuze kan opnemen. Er zitten nog drie knoppen op de band; op de tiende seconde af, op afstand van elkaar, gemonteerd. Daarmee kunnen volgende assis tenten naar believen (van Stock hausen; alles is precies in de par tituur aangegeven) kiezen, bewa ren en uitzenden via de grote luid sprekers die in de hoeken van de zaal staan opgesteld. „Dat lijkt sim pel, maar zo eenvoudig is het niet", zegt Van Tright. £)at is ook te zien aan de parti tuur, waarop simultaan allerlei combinaties worden voorgeschre ven, via deze apparatuur, voor de vier speelwijzen van de hobo. Van de soÜst (maar ook van de assis tenten) wordt een zeer exact rea geren gevraagd; de secondes tot op tienden staan erbij aangege ven. „Ja, je bent, als een organist, tevens technicus bij het bespelen van alle registers". Maar met licht flitsen wordt hulp geboden. JTvert van Tright heeft zelf nieu we mogelijkheden ontdekt, die Stockhausen nog niet kent, voor deze Rückkoppeiung. Om deze mo gelijkheden verder tot klinken te brengen heeft Jo van de Booren een regeringsopdracht gekregen een compositie voor Van Tright te schrijven. Van de Booren is een jonge trombonist van Het Brabants Orkest, die momenteel studeert bij Klaus Haber in Zwitserland. toilet van de burenOnze oren ervaren deze geluiden als hinder, omdat we de tonen van deze ge luiden samen als onharmonisch ervaren. Onze geluidsorganen zijn er niet op afgesteld. De nieuwe, elektronische muziek roept geheel nieuwe klankassociaties op, die of we willen of niet onze oren, ons gevoel dwingen tot een afstem men op andere golflengten. Daar om zou het best mogelijk kunnen zijn, dat deze muziek ons óók in staat zal stellen het leven rond om ons meer als muziek te gaan ervaren. Van Tright is het daar mee eens. Maar niet op de eerste plaats daarom is hij zo intens be zig met dit experiment. Maar dat weet u al. HENK EGBERS HR1E vrij recente berichten, onder één noemer gebracht, onderstrepen niet alleen hoezeer de Nederlandse toneelwereld aan herzieningen toe is, maar ook hoe nodig die herzieningen in een landelijk en wetenschap pelijk kader moeten worden uitgezocht. CERSTE bericht: het Provinciaal Bestuur van NOORD HOLLAND komt dezer dagen met een cultuurnota, waarin spijtig wordt geconstateerd dat de spreiding van de toneelvoorstellingen buiten de grootste steden on rustbarend is achteruitgegaan. Men wijt dit niet alleen aan gebrekkige speelmogelijkheden (tekort aan bruikbare theaters dus), maar met name ook aan tekort schietende publieksorganisatie. Men geeft enkele eigen provinciale initiatieven aan, zoals het instellen van een algemeen jeugd- paspoort en aanhaken bij de eigen wervingsacties van Toneelgroep Cen trum, die haar standplaats ten dele in Noord-Holland (Haarlem) heeft. JBWEEDE bericht: in DEN BOSCH is een speels initiatief voor publieks werving van de schouwburgdirecteur mislukt. Hij had als proef zijn theater gratis toegankelijk gesteld op voorwaarde dat het publiek, dat na de pauze de voorstelling verder uit wilde zien, in de pauze alsnog de normale toegangsprijs zou voldoen. Centrum speelde een eigentijds stuk, met de lokkende titel „AjaxFeijenoord". In de zaal van 900 plaatsen za ten 213 bezoekers. Met de pauze liepen er 149 weg; slechts 64 bleken ge ïnteresseerd genoeg om hun plaats te betalen. £yERDE bericht: in MIDDELBURG speelt de Nederlandse Comedie een stuk, dat al vanwege zijn „antiekheid" bepaalde drempelvrees heeft te overwinnen. Een Nederlands publiek, weinig met enthousiasme voor Vondel of Bredero opgevoed, staat niet bij voorbaat te trappelen voor een Spaanse Brabander. In Middelburg wel. De zaal was uitverkocht aan het normale, dus merendeels middelbaarleeftijdige publiek. Buiten trap pelden demonstrerende jongeren met borden als „Wij staan cultureel in de kou". Op initiatief van acteur Henk van Ulsen verklaarden alle spelers en technici zich bereid om direct na de gewone voorstelling nog een tweede te geven. Binnen een mum was de zaal (500 plaatsen) uitverkocht, en de dankbare jongelui organiseerden spontaan een collecte voor de spelers, die bijna 500,oftewel nog een extra-gulden per jonge bezoeker op bracht. De spelers kwamen pas om half vijf 's ochtends, uiteraard uitgeput maar zeer voldaan, terug in Amsterdam £)RIE berichten, die nauwelijks te rijmen lijken. Het aantal voorstellingen in de provincie loopt terug; er is tekort aan publieksorganisatie; er moet meer geworven worden; men werft, maar valt plat; men werft niet en moet een extra-voorstelling inlassenDat laatste is niet alleen het meest hoopgevend, maar ook belangrijk. Het bewijst dat er onder de jongeren wel degelijk enthousiasme aanwezig kan zijn. En het zou enorm de moeite hebben geloond als één of ander sociologisch instituut meteen in Middelburg de oorzaak had kunnen proberen te achterhalen. Waarom 500 liefhebbers wor een nachtvoorstelling van de Spaanse Brabander? Demonstratief verzet tegen het feit, dat alleen de gevestigde oudere elite de schouwburg in kon? Of hadden toevallig de plaatselijke leraren Neder lands hun jeugd op de goede wijze voorverwarmd voor dit staaltje van levende Nederlandse literatuur? ^zJLS het in Nederland nog mogelijk is dat aan de ene kant van het voet licht een zich letterlijk opdringend publiek plaats neemt, en aan de andere kant van dat voetlicht men gaarne antwoordt door een eigenlijk onmogelijke prestatie, dan is dat voor het toneel in zyn geheel een be langrijk teken. En daar zou het toneel-in-zijn-geheel op moeten inhaken, met alle subsidies van hoge en lage overheid te zamen in één landelijk planbureau. Aan plaatselijke, persoonlijke of regionale initiatieven heeft men, bij alle goede wil, onvoldoende; zonder wetenschappelijke begeleiding komt men er niet. En als men dan alleen al in Noord-Holland in tien jaar tijd tot ruim vijf maal hogere uitgaven komt op cultureel terrein, en als de vrije tijd van de mensen alsmaar toeneemt dan zal iedereen gediend zijn met een instituut, waar cultureel-economisch de Cost aan de Baet vooruit kan gaan. C. NICOLAï i

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1969 | | pagina 17