w tapijt
collectie
WERELDPREMIERE VAN
EEN STOCKHAUSEN
DOOR HOBOÏST
EVERT VAN TRKHT
WAAROM ZOU JE DE MAATSCHAPPIJ NIET
LEREN KENNEN VIA NIEUWE MUZIEK
JE LEEST DAAROM TOCH OOK EEN KRANT
Middelburg en
Den Bosch geven
te denken
over herziening
van Nederlandse
toneelwereld
iUT
Ier iets zoekt!
y/an blijvende
E WAST AS
12,95
rELEFOON 2381
gs
IKEN
sciaal voor moeder,
as
elijk apparaat
VALLE Zn.
in
>nz.
We leven in een tijd, die „lijdt"
onder geluidshinder: vliegtui
gen, bromfietsen, drilboren, auto's,
DE tegenstrijdigheid van genoemde drie berichten, en de uiteenlopende
streken waarvan ze stammen, bewijst dat men het niet meer kan af
doen op plaatselijk of regionaal niveau, en evenmin vanuit het toneel
gezelschap. De toneelspreiding, als onderdeel van de cultuurspreiding, is
op drift. De minister heeft goed gevonden dat de grote gezelschappen
minder op reis gaan (en daar waren vele dwingende redenen toe). Maar
een vervangend plan is nauwelijks ooit van papier of zelfs op papier ge
komen. De ene stad heeft wel (en vaak uit representatieve overwegingen)
geld over voor een theater; maar bijvoorbeeld boven het Noordzeekanaal is
eigenlijk geen bruikbare schouwburg en ook geen animo voor nieuwe.
De ene toneelgroep stelt een paar man aan voor voorlichting op scholen
en fabrieken; de andere ontwerpt een speciaal soort wervende voorstel
lingen; ieder tast op eigen urijze in den blinde. De bestaande publiek-
organisaties (Kunstkringen en dergelijken) vergrijzen zienderogen en
blijven doorwerken in een 19e eeuws elite-stramien; slechts incidenteel
komen er modernere instellingen (zoals o.a. het Nederlands Theatercentrum
in een beperkt aantal steden) voor in de plaats.
14
DE STEM VAN ZATERDAG S MEI 1969
t bij ons.
wat.
Tel. 01148-327
igneetzegels.
prettiger werken, geef haar een
i.
leden hiervoor vindt U bij
H INSTALLATIEBUREAU
elefoon 01140-2458
urs, door rechtstreekse inkoop
ibrieken, waaronderDesso -
:helieu etc.
wordt zonder kostenverhoging
woning speciale korting,
u met stalen aan huis.
TEN
TOFFEERDER
Leerlingen van het Brabants Conservatorium assisteren.
Evert van Tright en zijn vrouw met hobo en Rückkoppelings-apparaat.
„TK BEN GEEN specialist in moderne beter: nieuwe muziek en wil
per se geen etiket". Dat neemt niet weg, dat de bekende hoboïst
Evert van Tright (38) momenteel intens bezig is met „Solo für Melodie-
Instrument mit Rückkoppeiung (1 Spieier und 4 Assistenten)" van de
roemruchte Duitse componist Karl Heinz Stockhausen. Met opzet zeggen
we „bezig is", want er kom* behalve zijn hobo een nogal ingewikkelde
elektronische apparatuur aan te pas, die zorgt voor de meest ingewikkel
de structuren en klanken. Met een vrachtwagen vervoert hij dit zes meter
lange Rückkoppelungs-appaiaat naar verschillende plaatsen om, in beslo
ten kring, de nieuwe Stockhausen te testen. De wereldpremière zal plaats
vinden in de Gaudeamusweek in september. In de wereld van de experi
mentele muziek ongetwijfeld een belangrijke gebeurtenis.
gtockhausen schreef dit stuk in
1966 in Tokio. De benodigde ap
paratuur voor de uitvoering ervan
werd gebouwd bij de West-Deut-
sche Rundfunk te Keulen. Maar bij
de eerste de beste uitvoering brand
de de constructie af. Het was de
Studio voor Elektronische Muziek
van de Rijksuniversiteit te Utrecht,
die onder leiding van W. van Kui
lenburg de fout ontdekte en een
nieuwe apparatuur bouwde. Uiter
aard met rijkssubsidie, want het
gaat om een vrij kostbare zaak.
Daarom vindt de wereldpremière
nu plaats in Nederland en niet in
I Stockhausens bakermat Keulen.
^/ie kennis maakt met deze muzi
kale happening, zou zich kun-
I nen afvragen of hier sprake is van
I dadaïstische benadering van het-
I geen „men" gevoeglijk onder „mu-
I ziek" verstaat, of dat hier geheel
I nieuwe ontwikkelingen zich aan-
I dienen. Liefhebbers van Bach.
I Beethoven en Mozart kunnen zich
I bu niet meer voorstellen, dat in de
I tijd van deze componisten mensen
I de zaal uitliepen. Bij de tray-outs
I door Evert van Tright lopen er
I geen mensen de zaai uit, hoewel
I naar ons gevoel hier méér aan
I de hand is dan indertijd bij het
I genoemde drietal. „Mijn totaal-in-
I„druk van het publiek is", vertelt
151J' ".^a' PCL er gefascineerd
I door is; men kan er zich niet aan
I onttrekken; 10 pet. zegt: U hebt
I me van de waarde ervan niet kun-
nen overtuigen, maar het heeft
I me geboeid en 10 pet. zet zich af en
I zegt: Geef mij maar Mozart en
I Beethoven".
IWaarorn nu dit? „Dan moet ik
waanzinnige percentages noe-
I men", zegt hij. „Uiterlijk werk ik
I met 90 pet. muziek als een door
I iedereen geaccepteerd verschijnsel
I en voor 10 pet. met aangevochten
I muziek (geluiden maken)Innerlijk
I hgt het anders; dan moet je de
I percentages van mijn appreciatie
I omdraaien. Meer dan 30 jaar ben
I ik nu bezig de muziek te exploite-
I zoals ik die vam het conserva-
I «Wium meekreeg. Als leraar aan
I Brabants Conservatorium te
ilburg moet je de leerlingen ma-
l teriaal meegeven, dat bijvoorbeeld
in het jaar 2000 nog niet verouderd
is. En don is de gegeven weg een
foute weg. Ik voel me sociaal ver
plicht me voor deze verschijnselen
te interesseren. Maar het is natuur
lijk ook een stuk pure persoonlijke
interesse. Daarom heb ik een paar
jaar geleden alle repetities vam
moderne muziek voor het Holland
Festival gevolgd; gesproken met
dirigenten en componisten en ben
daarna zelf voor een stuk vam
Castelioni gaan zitten. Nu lach ik
om dit stuk, maar het was toen
vreselijk modern voor me.
Tk heb grote ontdekkingen gedaan;
met name, dat er technisch op een
instrument méér mogelijk is. Dat
het spelen van dubbele flageoletten
(het laten meeklinken van boven
tonen) op een hobo mogelijk is,
was hier niet bekend. Nu vroeg de
componist erom en door het om
bouwen van de klep en het aanle
ren van nieuwe speelmanieren, kon
ik het. Dat wil zeggen, dat ik in de
zomervakantie zes weken geoefend
heb. Gordijnen dicht, mijn vrouw
naar het zwembad en iedere dag 5
tot 8 uur intens studeren. En dan
te bedenken, dat ik een borakwerk
in 4-5 dagen podiumrijp maak."
£)e partituur komt op tafel (op
tapijt met ingeweven harp). Een
grafische partituur. De aritmeti
sche en geometrische denkwijzen,
de experimentele klanken, de inge
bouwde variaties en alle mogelijke
nieuwe expressievormen hebben
niet veel aanknopingspunten bij het
geijkte notenschrift. Deze grafische
partituren, waarin door middel van
tekeningen, lijnen, curven en hiëro
glyfen de speelwijzen worden ge
noteerd, zien er dan ook uit als ge
heimzinnige en computerachtige ge
schriften. „Zin of onzin?", vraagt
Van Tright zich af. „Dat oordeel
laat ik liever aan anderen over.
Sommigen zeggen: Hij is gek. Van
Paganini werd ook gezegd, dat hij
zich aan de duivel had verkocht. De
technische grapjes en problemen
waarvoor deze componisten ons zet
ten, geven ons de gelegenheid
bouwstenen voor nieuwe muziek
aan te dragen. En dan gaat het er
maar om dat er eens de componist
komt, die een „grandioos" werk le
vert, waarvan iedere en zegt: Dat
is muziek!
~^/e moeten onze oren opnieuw af
stellen. Een consument, die re
actionair alleen vertrouwd wil blij
ven met wat er al is en tot zijn
dood stilstaat, is te betreuren. Het
verwijt van jongeren: U bent te oud
om me te begrijpen, ligt dan voor
de hand. Een 82-jarige dame zei
me onlangs: Ik vind deze muziek
fantastisch. Ik ben er tijdens uw
concerten zo mee bezig geweest. Ik
ben er welbewust heengegaan, want
mijn kleinkinderen spreken erover.
Ik had het gevoel, dat ik het niet
meer kon bijhouden, maar ik vind
dit een geweldige ervaring. Bij de
barok-muziek", aldus Van Tright,
„weet je wat er komt. Bij deze mo
derne muziek is 1 pet. reactie en
99 pet. geboeid worden. Relaxen
doe je in de badkamer, maar niet
in een concertzaal. Als je de krant
leest om te weten hoe de maat
schappij is, dan ligt het voor de
hand, dat je dit ook via de muziek
wilt horen.
Jn Nederland wordt men nog te
weinig met deze nieuwe muziek
vormen geconfronteerd. Ik had gis
teren nog een musicus van een van
onze grote orkesten bij me. Hij zag
deze partituren en wist nauwelijks
van het bestaan ervan. In Neder
land hebben we lege zalen bij de
klassieke muziek en bij de moder
ne muziek. Dat is bijvoorbeeld in
Polen anders, waar ze voor de nieu
we muziek in de rij staan. Hij heeft
dit vernomen van de componist
Dobrowski, die onlangs bij hem
was. Van hem speelt Van Tright
een compositie voor hobo, syn
chroon aan een electronisch bandje,
waarop door middel van ringmo-
dulatoren de tonen van twee hobo's
zijn „vervormd". Er ontstaat een
versmelting van klassieke en mo
derne klanken.
„Maar 'k bcn nog verder gegaan.
Uniek is zo'n ballade-woord,
maar het is een beetje een sterk
verhaal. Ik las ergens iets over een
stuk met „Rückkoppeiung". Wist
ik veel. Ik naar Gaudeamus. Stock
hausen bleek in de USA te zijn.
Maar na wat zoeken kwam het bij
de uitgeverij Universal te Wenen
uit de kluis. Ik kreeg de papieren
thuis. Een ingewikkelde opgave
met zes vorm-schema's, afhankelijk
van de speelduur".
Van Tright koos de middelmoot:
15 minuten. Je moet het stuk zelf
maken. Toen Stockhausen terug
kwam kreeg ik een afblaffer. Hoe
ik eraan was gekomen. Heb je zo'n
apparaat? In Tokio, waar de com
positie was gemaakt werden ook
de tekeningen voor de Rückkoppe
iung gemaakt. Maar er zat een fout
in met het reeds vermeldde
resultaat in Keulen. Stockhausen
gaf Van Tright zyn fiat.
gtockhausen (1928) studeerde bij
Martin en Messiaen. In de jaren
'50 werd hij in Keulen „de" man
in de studio voor elektronische mu
ziek van de WDR. In '53 ontstond
daar bijvoorbeeld zijn Studio I;
een oompositie op basis van sinus-
tonen; dat wil zeggen zuivere to
nen zonder meeklinkende boven
tonen. Daaruit worden synthetische
klankkleuren samengesteld. Het
technische dubbelproces van syn
these en analyse werd gekoppeld
aan een heel bepaald soort com
poneren. Zijn „Gesang der Jiing-
linge was in '56 te horen op de
Gaudeamusmuziekweek te Biltho-
ven. Zijn partituren zien eruit als
van een muziekingenieur, die hals
brekende melisma's en bijna on
mogelijke intervallen noteert. Door
zijn studie bij Messiaen had hij de
raga- en talatechnieken van de In
dische klassieke muziek leren ken
nen. Aanvankelijk behoorde hy tot
de woordvoerders van de „totaal
geordende muziek", maar spreekt
later van „statische vorm met be
naderende bepalingen". In het
blaaskwintet „Zeitmasse" trachtte
hij onbepaaldheidsrelaties te com
poneren door gemeten tijd te doen
samengaan met subjectief ervaren
tijd. In 1961 ging in Keulen zijn
„Originale" in première. De esthe
tische omstandigheden daarbij wa
ren identiek met die cage in zijn
Theater Piece: simultaneïteit en
getechniseerde clownerie. Daarmee
vertoont hij verwantschap met het
„absurde theater" (Becket, Iones-
co), waaraan ook een man als Mau
rice Kagel (die onlangs in Tilburg
een concert gaf) het zijne heeft toe
bijgedragen. Een romantische op
stand tegen alles wat hecht en voor
eeuwig in elkaar gezet is, is Stock
hausen niet vreemd; al behoort hij
tot de belangrijke namen op het
terrein van de experimentele mu
ziek in de wereld.
£)us Stockhausen vond het goed,
mits zijn eerste assistent (een
Amerikaan) Van Tricht assisteer
de bij de uitwerking. Derhalve lo
geerde deze assistent een week in
Berlicum. De „meester" had nog
meer „noten" op zijn zang: Van
Tright moest met zijn hobo op vier
manieren spelen, onder anderen
met een demper. „Een hobo speelt
nooit met een demper. Waarom
niet", vraagt hij zich nu af. „Het
gaat". Tijdens de uitvoering be
dient zijn vrouw deze demper, want
deze moet met fracties van se
conden erin en eruit gedaan
worden. Bovendien werken er nog
drie andere assistenten mee (leer
lingen van het Brabants conserva
torium) om het Rückkoppelungs-
apparaat te bedienen. Het resul
taat: „een volkomen nieuwe mu
ziekvorm", zegt Van Tright. En het
is te hor,:e te erveror makkelij
ker dan te l 'j n.
gimpel en vereenvoudigd voorge
steld gaat het om een apparaat,
dat werkt als een taperecorder, dat
tijdens het concert door Van Tright
„meespeelt". De band is echter ein
deloos; dat betekent dat deze zes
meter heen en terug draait. Achter
de motor is een opname-knop ver
bonden met een schuifregelaar, zo
dat de eerste assistent op het lin
ker of rechter kanaal iets van het
spel naar keuze kan opnemen. Er
zitten nog drie knoppen op de
band; op de tiende seconde af, op
afstand van elkaar, gemonteerd.
Daarmee kunnen volgende assis
tenten naar believen (van Stock
hausen; alles is precies in de par
tituur aangegeven) kiezen, bewa
ren en uitzenden via de grote luid
sprekers die in de hoeken van de
zaal staan opgesteld. „Dat lijkt sim
pel, maar zo eenvoudig is het niet",
zegt Van Tright.
£)at is ook te zien aan de parti
tuur, waarop simultaan allerlei
combinaties worden voorgeschre
ven, via deze apparatuur, voor de
vier speelwijzen van de hobo. Van
de soÜst (maar ook van de assis
tenten) wordt een zeer exact rea
geren gevraagd; de secondes tot
op tienden staan erbij aangege
ven. „Ja, je bent, als een organist,
tevens technicus bij het bespelen
van alle registers". Maar met licht
flitsen wordt hulp geboden.
JTvert van Tright heeft zelf nieu
we mogelijkheden ontdekt, die
Stockhausen nog niet kent, voor
deze Rückkoppeiung. Om deze mo
gelijkheden verder tot klinken te
brengen heeft Jo van de Booren
een regeringsopdracht gekregen
een compositie voor Van Tright
te schrijven. Van de Booren is een
jonge trombonist van Het Brabants
Orkest, die momenteel studeert bij
Klaus Haber in Zwitserland.
toilet van de burenOnze oren
ervaren deze geluiden als hinder,
omdat we de tonen van deze ge
luiden samen als onharmonisch
ervaren. Onze geluidsorganen zijn
er niet op afgesteld. De nieuwe,
elektronische muziek roept geheel
nieuwe klankassociaties op, die
of we willen of niet onze oren,
ons gevoel dwingen tot een afstem
men op andere golflengten. Daar
om zou het best mogelijk kunnen
zijn, dat deze muziek ons óók in
staat zal stellen het leven rond
om ons meer als muziek te gaan
ervaren. Van Tright is het daar
mee eens. Maar niet op de eerste
plaats daarom is hij zo intens be
zig met dit experiment. Maar dat
weet u al.
HENK EGBERS
HR1E vrij recente berichten, onder één noemer gebracht, onderstrepen
niet alleen hoezeer de Nederlandse toneelwereld aan herzieningen toe
is, maar ook hoe nodig die herzieningen in een landelijk en wetenschap
pelijk kader moeten worden uitgezocht.
CERSTE bericht: het Provinciaal Bestuur van NOORD HOLLAND komt
dezer dagen met een cultuurnota, waarin spijtig wordt geconstateerd
dat de spreiding van de toneelvoorstellingen buiten de grootste steden on
rustbarend is achteruitgegaan. Men wijt dit niet alleen aan gebrekkige
speelmogelijkheden (tekort aan bruikbare theaters dus), maar met name
ook aan tekort schietende publieksorganisatie. Men geeft enkele eigen
provinciale initiatieven aan, zoals het instellen van een algemeen jeugd-
paspoort en aanhaken bij de eigen wervingsacties van Toneelgroep Cen
trum, die haar standplaats ten dele in Noord-Holland (Haarlem) heeft.
JBWEEDE bericht: in DEN BOSCH is een speels initiatief voor publieks
werving van de schouwburgdirecteur mislukt. Hij had als proef zijn
theater gratis toegankelijk gesteld op voorwaarde dat het publiek, dat
na de pauze de voorstelling verder uit wilde zien, in de pauze alsnog de
normale toegangsprijs zou voldoen. Centrum speelde een eigentijds stuk,
met de lokkende titel „AjaxFeijenoord". In de zaal van 900 plaatsen za
ten 213 bezoekers. Met de pauze liepen er 149 weg; slechts 64 bleken ge
ïnteresseerd genoeg om hun plaats te betalen.
£yERDE bericht: in MIDDELBURG speelt de Nederlandse Comedie een
stuk, dat al vanwege zijn „antiekheid" bepaalde drempelvrees heeft
te overwinnen. Een Nederlands publiek, weinig met enthousiasme voor
Vondel of Bredero opgevoed, staat niet bij voorbaat te trappelen voor een
Spaanse Brabander. In Middelburg wel. De zaal was uitverkocht aan het
normale, dus merendeels middelbaarleeftijdige publiek. Buiten trap
pelden demonstrerende jongeren met borden als „Wij staan cultureel in de
kou". Op initiatief van acteur Henk van Ulsen verklaarden alle spelers en
technici zich bereid om direct na de gewone voorstelling nog een tweede
te geven. Binnen een mum was de zaal (500 plaatsen) uitverkocht, en de
dankbare jongelui organiseerden spontaan een collecte voor de spelers,
die bijna 500,oftewel nog een extra-gulden per jonge bezoeker op
bracht. De spelers kwamen pas om half vijf 's ochtends, uiteraard uitgeput
maar zeer voldaan, terug in Amsterdam
£)RIE berichten, die nauwelijks te rijmen lijken. Het aantal voorstellingen
in de provincie loopt terug; er is tekort aan publieksorganisatie; er
moet meer geworven worden; men werft, maar valt plat; men werft niet
en moet een extra-voorstelling inlassenDat laatste is niet alleen het
meest hoopgevend, maar ook belangrijk. Het bewijst dat er onder de
jongeren wel degelijk enthousiasme aanwezig kan zijn. En het zou enorm
de moeite hebben geloond als één of ander sociologisch instituut meteen
in Middelburg de oorzaak had kunnen proberen te achterhalen. Waarom
500 liefhebbers wor een nachtvoorstelling van de Spaanse Brabander?
Demonstratief verzet tegen het feit, dat alleen de gevestigde oudere elite
de schouwburg in kon? Of hadden toevallig de plaatselijke leraren Neder
lands hun jeugd op de goede wijze voorverwarmd voor dit staaltje van
levende Nederlandse literatuur?
^zJLS het in Nederland nog mogelijk is dat aan de ene kant van het voet
licht een zich letterlijk opdringend publiek plaats neemt, en aan de
andere kant van dat voetlicht men gaarne antwoordt door een eigenlijk
onmogelijke prestatie, dan is dat voor het toneel in zyn geheel een be
langrijk teken. En daar zou het toneel-in-zijn-geheel op moeten inhaken,
met alle subsidies van hoge en lage overheid te zamen in één landelijk
planbureau. Aan plaatselijke, persoonlijke of regionale initiatieven heeft
men, bij alle goede wil, onvoldoende; zonder wetenschappelijke begeleiding
komt men er niet. En als men dan alleen al in Noord-Holland in tien jaar
tijd tot ruim vijf maal hogere uitgaven komt op cultureel terrein, en als
de vrije tijd van de mensen alsmaar toeneemt dan zal iedereen gediend
zijn met een instituut, waar cultureel-economisch de Cost aan de Baet
vooruit kan gaan.
C. NICOLAï
i