)-60°^
E
N
K
H
V
r
E
N
A
ig
LUISTEREN NAAR DE STENEN
weldige
orting
S 10-304
3? Set
Het Markiesenhof is voor
de Bergenaren
e kortingen
EN BOSCH
HAPENmorkt 17
fan onze
nte creëre
In het hof der markiezen wordt 500 jaar verduisterd verleden aan het licht gebracht.
De restaurateur stelt zichzelf daarbij als eerste eis
NEOH
eeujops.
.RtCH.r—
rm©
NIE.T MEEI
BKHTByÈ-Y-
TENEN
WAND
HUID
dicht.
ey
ergens
heen.
©aan
DENK
BEELt)
trant
STAD IN
tiOOHWl
GEN
WACHT
HUISJE
(FR)
ruw
rund
Ge*
5»neT
afk
PUtboonu)
ONDER
ARD6-
REN
OWSÜÊN
M INSECT
LAND
m
ACHTER
INDlfe i
«oor.
REN VOGEL
DE VROUW
LIG.
PLAATS
VOOR
SCH6.
PEN
VER.
Bond
LUCHT.
STROOM
WACH-
TER.
IOO
©RAM
leen.
MAN
INHOUD!
maat
vRoeeERe
^UE^nLrawï
LAND
maanstan!
Een van da verrassingen bij de restauratie van het Markiezenhof was dit
prachtige houten spitsbooggewelf. Het kwam tevoorschijn toen op een
(toen nog onbetekende) overloop het plafond werd gesloopt. Het 500
jaar oude gewelf bleek nog zo goed als gaaf.
De kleine binnenplaats op het Markiezenhof, een van de eerste geresteu-
reerde onderdelen van het immense gebouwencomplex.
BERGEN OP ZOOM „Het
belangrijkste profane interieur
uit de middeleeuwen, dat ons
land rijk is", zegt de hoofddi
recteur van de rijksdienst voor
monumentenzorg. „Na de ver
woesting in de oorlog van het
fraaie Middelburgse raadhuis,
is de hofzaal het enige gave
voorbeeld van een grote zaal
in de trant van de late Bra
bantse gotiek". En minister
Marga Klompé schreef eind
vorig jaar over het Bergen op
Zoomse Markiezenhof: dat
het Markiezenhof het belang
rijkste monument van laat
middeleeuwse burgerlijke
bouwkunst in Nederland is".
Dat was in een brief aan de
weduwe van de toen juist
overleden grote man van de
restauratie, de architect J. A.
L. Bom.
Dat het Markiezenhof hoog staat
aangeschreven, blijkt ook wel uit de
bedragen die monumentenzorg er
voor ter beschikking stelt. Met in
gang van dit jaar is dat 7,5 ton per
jaar. In het te verwerken bedrag is 't
voor Nederland het op één na be
langrijkste restauratiewerk. Alleen de
nieuwe kerk in Amsterdam krijgt
meer, 9 ton per jaar.
Korneel Slootmans, de oud-stads
archivaris van Bergen op Zoom zegt
het minder zakelijk: „Zoals Kelder
mans het Markiezenhof bouwde, siert
het na veie eeuwen nog op karakte
ristieke wijze de stad. Nu het onder
meesterhand bedachtzaam wordt ge
restaureerd, groeit het weer uit tot
het-pronkstuk, dat het oorspronkelijk
was".
Antonis Keldermans, lid van het
beroemde Vlaamse geslacht van
bouwmeesters en steenhouwers dat
zijn sporen naliet in de mooiste bouw
werken die Brabant en Zeeland rijk
zijn, realiseerde de droom van Jan
metten lippen, heer van Bergen op
Zoom: een woonpaleis, dat in sier en
stijl kon wedijveren met de bouw
werken die heer Jan in Italië had
gezien.
Het was ook uiteindelijk maar een
boerenwoning, die de markies van
Bergen in zijn residentie bezat, „een
boerse stadswoning", zegt Korneel
Slootmans. In 1845 krijgt Antonis
Keldermans de opdracht voor een
nieuwe heerlijke woning. In veertig
jaar tijds ontstaat, gedeeltelijk op de
fundamenten van de oude woning,
het nieuwe Markiezenhof, met zijn
grandioze hofzaal van twintig bij
acht en een halve meter, waarvoor
Rombout Keldermans in 1522 de be
roemde Christoffelschouw in arduin
uithakte.
De schouw is weg. Uit veiligheids
overwegingen werd hij in 1840 over
gebracht naar het stadhuis. Terug
plaatsen van de schouw zou al te
duur worden. Waarschijnlijk zal in
de hofzaal een gepolychromeerde
replica van de schouw worden ge
plaatst.
Al is de schouw weg en is er
dank zij de Spanjaarden, die alles
in Antwerpen lieten verkopen
van de vroegere inventaris niets
meer over, toch is er van het Mar
kiezenhof heel wat meer dan een
geraamte overgebleven. Dat is niet
in de laatste plaats te danken aan
anderhalve eeuw militair verblijf.
Niet dat men veel oog voor de
schoonheid van het gebouw heeft
gehad, maar men hield in elk geval
de daken heel en de muren droog.
In de directiekeet op het Markie
zenhof staat een vitrine met potten
en scherven, die men bij de restau
ratie heeft gevonden. Daarop staat
een tekst: „Restaureren is geen zaak
van mooi of lelijk." De projectleider
van de restauratie, de heer C. Booij,
zegt: „Ik heb geleerd dat je moet
luisteren naar het verleden van het
gebouw en heel goed moet kijken en
niet te snelle conclusies trekken.
Als je dan ook nog weet, wat de
bestemming van het gebouw zal zijn,
Jan ga je zien wat er uit die com
binatie kan groeien."
Onze monumenten zijn inderdaad
afhankelijk van de vraag of er een
goede bestemming voor is. Het huis
van de markiezin van Bergen is dood;
er is geen markies meer om er een
hofhouding te voeren. Maar het mar
kiezenhof kan weer gaan leven dank
zij een twintigste-eeuwse bestem
ming. Ook letterlijk vallen monu
menten in puin door gebrek aan
gebruiksmogelijkheid.
Door de nieuwe monumentenwet
zijn meer monumenten op de lijst
gekomen. Het zwakke punt in deze
goede wet is: dat er geen onder
houdsplicht bestaat. Je hóéft niet te
laten restaureren en wie geen geld
heeft of het er niet voor over heeft,
kun je er niet toe dwingen. Geluk
kig heeft in Bergen op Zoom het
gemeentebestuur alles op alles gezet
om tot restauratie te komen. In 1957
ontruimde defensie het gebouw; in
1959 kregen de architecten J. A. L.
Bom, toen nog hoofdarchitect bij de
rijksdienst voor monumentenzorg, en
ir. J. de Wilde uit Breda, opdracht
voor de restauratieplannen. Op 19
augustus 1963 kon de n.v. D. Huur
man uit Delft met het werk begin
nen. Uiteraard moest de gemeente
financieel worden gesteund door rijk
en provincie. Nu, bijna zes jaar later,
beginnen de resultaten van de res
tauratie zichtbaar te worden. Maar
voorlopig rekent men er niet op,
vóór 1979 met het gehele werk klaar
te zijn.
Het luisteren en kijken begon met
het afbikken van muren en het op
breken van vloeren. Complete go
tische doorgangen en vensters kwa
men te voorschijn en de achttiende
eeuw bleek zijn sporen niet alleen
te hebben achtergelaten in de prach
tige tningevel uit 1711 van de Franse
architect Giroquel. Elke bouw heeft
zijn geschiedenis en de bouwgeschie
denis van het Markiezenhof duurt nu
al vele eeuwen.
De ontblote muren beginnen ant
woord te geven op de vraag: wat is
het oudste deel en wat kwam daar
na? De restaurateur is tevens docu
mentalist. Hü maakt tekeningen en
gedetailleerde aantekeningen van
alles wat hij aantreft. Want er zal
straks weer zoveel verdwijnen. Vloe
ren en kelders bijvoorbeeld. Met
elke restauratie verdwijnt bewust en
onbewust veel van het bestaande.
De restaurateur moet immers tevens
bouwen en hij moet verlichting aan
brengen en verwarming en er zul
len allerlei praktische oplossingen
moeten worden gevonden om het
gebouw bruikbaar te maken voor
zijn nieuwe bestemming.
Restaureren is een vak dat je al
leen in de praktijk kunt leren. Je
moet beginnen met een goed ge
vormde bouwkundige te zijn, die
bovendien ruim geïnformeerd is over
kunstgeschiedenis. Maar in de prak
tijk zal hü aan een steen moeten
leren zien, wat er zoveel eeuwen ge
leden (en hoeveel eeuwen) mee ge
beurd is. Hii moet immers restaure
ren met materialen die uit de tijd
geraakt zijn.
De heer Booij vindt restaureren
een rotwoord. Hij zou het liever con
serveren noemen. Dat is meer in
overeenstemming met de huidige op
vattingen. Cuypers in zijn tijd deed
een keuze; hij koos voor een bepaalde
periode en restaureerde in die bouw-
het
heelal-
DAAR
1 STELLIG
AANHEF BRIEF (Dn;
weiNi©
stijl. Nu streeft men er naar, zoveel
mogelijk alle periodes te laten zien.
Daarom laat men op het Markiezen
hof de Frans-classicistische tuingevel
straks ook weer in zijn oude, sierlijke
luister zien. Het is zelfs een welkome
afwisseling in het statige gotische
geheel.
Die gevel is geen probleem en de
aangrenzende vertrekken ook niet
maar hoe maak je de overgang naa'
de gotische vertrekken? Dat zijn pro
blemen, waar de restaurateur eigen
lijk nooit uitkomt; het gaat om prin
cipes en stijlproblemen en persoon
lijke opvattingen.
De bouwers van het Markiezen
hof zijn voorzichtig in hun keuze
maar ook voor hen geldt dat al
leen het compromis de (te be
kritiseren) oplossing brengt.
JAN HttSKEh
Zo moet de traptoren op de grote
binnenplaats van het Markiezenhof
worden; een ontwerp van wijlen
architect J. A. L. Bom. De toren is
nu nog afgeknot tof aan de dak
lijst.
(Van een onzer redacteuren)
BERGEN OP ZOOM De
volksmond zegt, dat de unieke
vensterkorven voor de ramen van
het Markiezenhof in Bergen op
Zoom vandaag de dag niet meer
zijn na te maken. Het smeedijze
ren vlechtwerk van zo'n 700 kg
verraadt mogelijk de Italiaanse
invloed op bouwmeester Kelder
mans. Toen de restauratie begon,
had men er inderdaad geen idee
van, hoe ze gemaakt waren. Maar
't is het ei van Columbus: ze zijn
gaan vlechten vanuit het midden,
vanuit eeu hart. De constructie
is bekend, men zou ze nu na kun
nen maken.
Zoiets is het eigenlijk ook met de
bestemming van het Markiezenhof.
Wat moet een stad met een derge
lijk monument? De monumentale
kerken die men vroeger bouwde
halen vandaag de dag hun bestem
ming niet meer. En wie zit er nog
op een huisvesting als het Markie
zenhof te wachten
Bij de officiële overdracht van het
gebouw in 1957, heeft de toenmalige
stadsarchivaris, de' heer Korneel
Slootmans, er dit van gezegd: „Ge
bouwd om het verlangen naar praal
van een adellijk geslacht te dienen,
dat op een der hoogtepunten in de
geschiedenis van de Nederlandse be
schaving het bewijs leverde, de ver
eiste rol te kunnen vervullen en
niet naliet allerlei uitingen van cul
tuur te bevorderen, is het nu de
beurt aan ons te tonen, dit monu
ment tot een centrum van bescha
ving en cultuur te kunnen maken."
„Hij zinspeelde toen", zegt zijn op
volger, de heer J. H. van Mosselveld,
„op de plannen die het gemeentebe
stuur met dit gebouw had." Want
het Markiezenhof moet cultureel
centrum worden voor Bergen op
Zoom en de aanzet is er al In een
nog niet gerestaureerd gedeelte
heeft de openbare bibliotheek Eras
mus een onderdak gekregen: in het
gerestaureerde deel is gedeelte
lijk voorlopig een museum onder
gebracht.
Er zijn delen, die bijna hun oude
bestemming terugkrijgen, zoals de
hofzaal, die zal worden gebruikt
voor ontvangsten, congressen, kamer
concerten e.d. en de kapel, die z(jn
oude bestemming alweer gekregen
heeft. Maar ook de monumentale
overbouwde poort aan de Steen-
bergsestraat, zal weer hoofdtoegang
worden. Men komt er door op het
grote binnenhof, vanwaar men dan
rechts via de centrale entreehal de
hofzaal, het museum en de tentoon
stellingsruimten bereikt. Nog drie
andere vleugels omsluiten deze bin
nenplaats. De vertrekken daarin
krijgen diverse bestemmingen. Men
zal er onder meer ruimte vinden
voor creatieve vrijetijdsbesteding,
bijvoorbeeld in de vorm van een
avondacademie. De toren in de
noordwesthoek, die in 1780 werd af
gebroken tot de hoogte van de aan
grenzende daken, wordt herbouwd in
zijn oorspronkelijke speelse vorm.
Er leven veel wensen in Bergen op
Zoom over de bestemming van het
gebouw. Men zegt: het moet open
staan voor iedereen; het Markiezen
hof moet weer gaan leven. Geef hier
vooral de jeugd een kans. Zowel d*
langharigen als de postzegelliefheb
bers moeten hier aan hun trekken
kunnen komen. Waarom bijvoor
beeld wel een bibliotheek en niet
tevens een discotheek? En het mu
seum moet zowel dynamisch nieuw*
als belerend oude dingen tonen.
De heer Van Mosselveld hoeft het
gelukkig niet allemaal te verwezen
lijken Hijzelf heeft ook wensen ge
noeg en het gemeentebestuur niet
minder. En er is veel mogelijk in
dit gebouwencomplex, maar er moet
natuurlijk wel geld voor komen
Het enige onderdeel, dat echt
geld moet opbrengen, is het restau
rant In het complex zijn keuken en
bakkerij van het oude hof herken
baar bewaard gebleven. Ze sluiten
aan op de grote tuin, die zal worden
herschapen tot een feestelijk rust
punt midden in de stad, toeganke
lijk voor iedereen.
Het is allemaal nog zo ver niet.
Wat klaar is, is prachtig, zoals dat
meer dan opmerkelijke spitsbogig
tongewelf boven de eveneens geres
taureerde kleine galerij. Voor da
restauratie leek het een onbeteke
nende overloop.
Toen het kazerneplafond ge
sloopt was, deed men de ontdek
king met een gaaf gebleven stuk
je laat-gotische schoonheid van
doen te hebben. Het is nu een
stuk van het museum, ook al
weer: voor iedereen toegankelijk.
\L
U ziet in deze puzzel een groot
aantal lege vakjes met daarbij te
keningen of omschrijvingen^ aan de
hand waarvan u de woorden kunt
vinden die horizontaal of verti
kaal moeten worden ingevuld.
De richting van de in te vullen
woorden wordt aangegeven door
pijltjes.
Ziet u bijvoorbeeld bij zo'n pijl
tje een bijl afgebeeld staan, dan
vult u in de richting van het pijltje
het woord bijl in. Die pijltjes zijn
dus erg belangrijk! U ziet direct,
bij welke tekening of omschrijving
een pijltje hoort.
Het komt ook voor, dat u van
rwee kanten een woord moet in
vullen, bijvoorbeeld lijm-mijl. In
de gearceerde vakjes komt een
hele zin (uitdrukking of spreek
woord); deze is niet van illustraties
sf te leiden; zij wordt gevormd
door de horizontale en vertical*
woorden. Met zwaardere pijltjes is
de looprichting aangegeven.
DE STEM VAN ZATERDAG 1 FEBRUARI 1969
