Bunker-
drama
in Vught
Puzzelreis '68-'69
c
HOOGTEPUNT VAN EEN KAMPREL IN JANUARI 1944
iiiaiiffiÊ
ONDERZOEK
NAAR KLAP
MET
WAPENSTOK
Vier Utrechtse
vechtersbazen
achter
slot en grendel
SOLIDAIR
SALPETER
INJECTIES
HET NASPEL
Geschiedenis van „Vught"
is nog niet geschreven
Belgische deserteur na
inbraak gearresteerd
Boeien
DE STEM VAN DINSDAG 14 JANUARI 1969
(Van een onzer redacteuren)
VUGHT „Eindelijk werd dan tegen zeven uur (zondag
ochtend 16 januari 1944) de deur van cel 115 geopend door Katja.
Die schrok evenwel door de stank en de damp die haar tegemoet
kwam, zó, dat ze haar onmiddellijk weer dichtgooide. De Ober-
aufseherin Gallinat moet dicht in de buurt zjjn geweest, want
kort daarop opende zij de deur. Slechts veertig vrouwen, die nog
konden lopen, waggelden naar buiten om naar de toiletten te gaan.
De toestand waarin zjj verkeerden, weerhield Gallinat nog niet
om vrouwen die naar haar zin te langzaam liepen, klappen te
geven. De vrouwen, die bewusteloos waren blijven liggen, zijn
langs de zijkanten van de gang neergelegd. De lijken bleven in
de cel achter
Tien doden, vrouwen in leeftijd variërend van veertig tot negen-
I envijftig jaar, slachtoffers van wat in de trieste geschiedenis van
de Duitse bezetting van Nederland bekend is geworden als het
Vughtse bunkerdrama. Het speelde zich een kwart eeuw geleden af.
Vierenzeventig vrouwen uit het kamp met zijn duizenden gevangenen
waren zaterdagavond vijftien januari om zeven uur door kampcomman
dant SS-Hauptsturmführer Adam Grünewald in een natte, vrijwel onge-
ventileerde cel gepropt, een ruimte van 2,24 x 4 x 2,37 (hoog)Hoogtepunt
van een kamprel die enige dagen eerder was begonnen, omdat de Rijks-
tse Jedzini, gehaat bij haar Nederlandse kampgenoten, verraad had
gepleegd. Om zelf een kans op vrijlating te krijgen, had zij de kamp
commandant het een en ander over enkele mede-gevangenen verteld.
In het blok heerste daarover een
pgewanden stemming. Jedzkii
noest worden gestraft, zo besloot
nen. Na een aantal plagerijen, werd
•zij gedwongen in het dagverblijf te
'overnachten. Non, een gevangene,
lommuniste, die algemene achting
[genoot, werd dertien januari als
lenige verraden door de Rijksduitse.
prunewald zond Jedzini terug naar
laar blok.
De geprikkelde vrouwen besloten
ïiaar verder te straffen. Non sneed
,aar beide vlechten af, het over-
lengekomen strafmiddel. Jedzini
frluchtte naar de commandant en
fton werd, na door hem verhoord
i zijn, in „donker arrest" gezet, de
ireselijkste straf die denkbaar was
Vught. Ze kwam in „de bunker"
i een kletsnatte cel. Ze moest blij
den staan, wamt vloeren en muren
paren met water doordrenkt. Non
ngerde standvastig te vertellen,
Wie aan de acties tegen Jedzini had
den meegedaan.
Negentig blokgenoten besloten te
iroberen Grünewald te bewegen
Non vrij te laten. Ze tekenden daar-
met .haar registratienummers,
sri lijst. Grünewald en zijn trawan
ten besloten een voorbeeld te stel
len. SS-Obersturmführer Wicklein
ist precies wat er moest gebeuren.
Hij had zo iets al eens meegemaakt
i het beruchte kamp Ravensbrück.
„Dit is muiterij. Daar sloten we
joveel mogelijk gevangenen op in
één cel bij een oproer. Ze moesten
er een hele nacht blijven staan."
grünewald besloot de vrouwen die
de lijst van haar nummer hadden
orzien in vier cellen op te slui-
ien. Meteen
I Het werden twee cellen! In cel
«15 propte hij 74 vrouwen, gehol-
Ten door Wicklein, enkele andere
|S'ers en de Nederlandse NSB-be-
•aaksters Suse Arts en Katja Schot
■achttien jaar!). Met moeite kooi
grünewald tenslotte de deur dicht
Uwen. Achter die deur heerste aan-
Pieter Maliepaard, een van de
nensen die, als gevangene,
worgde dat er een voortreffe-
jlijke organisatie ontstond en
unctioneerde in Vught, wordt
na vijfentwintig jaar nog stil
Tik hem gevraagd wordt te
verteilen, hoe hij die zondag
ochtend na de opening van de
keideur, heeft beleefd. Hij heeft
ha de oorlog zijn leven gewijd
Tan de revalidatie van de ex-
kampgenoten. „Heel wat zijn
9* hooit meer bovenop geko-
s
Cel 115, één tegel voor iedere vrouw. Dodencel voor tien vrouwen.
- Cel der verschrikking voor vierenzeventig vrouwen.
vainkelijk stilte. Verschillende vrou
wen, waaronder de arts mevrouw
Nievelstein later im Ravensbrück
overleden beseften onmiddellijk
dat er slachtoffers zouden vallen.
De cel had een raam dlat gedeel
telijk door een houten schot was be
dekt. Het duurde twee uur, voordat
de vrouwen die daar het dichtst bij
stonden, die raam een klein eindje
hadden geopend. Niemand kon zich
bewegen. Door de nieuwe verf
de bunker was pas gebouwd plak
te het raampje aan de sponningen.
Het bunkerdrama begon zich te vol
trekken
Te vreselijk om in de objectivi
teit van een kwart eeuw later ook
maar enigszins bij benadering de
angst, waanzien en het onvoorstel
bare lijden in die cel te beschrijven.
Dit staat erover in het rapport
dat majoor Hirst van SHAEP het
geallieerde legr in Europa er na
de bevrijding over maakte, nadat
hij vele betrokkenen had gehoord.
„Dat atmosfeer werd hoe langer
hoe bedompter. Al vrij spoedig
bleek dat er iemand was flauw ge
vallen. Doordat de vrouwen klem
stonden, lukte het haar overeind te
houden. Al gauw hierop vielen meer
vrouwen flauw. Maar niemand wist
precies wie, of hoeveel het waren,
doordat het volkomen donker was
en ieder alleen maar kon nagaan,
wat er vlak om haar heen gebeur
de."
Er brak pandek uit. De zuurstof
werd daardoor nog sneller ver
bruikt. Zij die bewusteloos waren,
liepen gevaar vertrapte te worden.
Daarom hield men hen zo lang mo
gelijk, soms uren, overeind. „Een
van de vrouwen heeft een lange tijd
vier mede-gevangenen, door haar
armen onder de oksel van twee van
haar door te steken en de andere
aan de haren vast te grijpen, staan
de kunnen houdentot zij zelf is
bezweken!"
Halverwege de nacht stierf de
eerste vrouw in de cel. Op het hulp
geroep werd niet gereageerd. Later
verklaarde men dat men dacht dat
de vrouwen hadden gezongen..1
Op het laatst stonden de vrouwen
die nog bij bewustzijn waren allen
achter elkaar, met een schouder te
gen de muur. De andere vrouwen
lagen in het midden van de cel, in
twee hopen waarvan de grootste een
meter hoog was, opgestapeld. Ze
hadden alle besef van tijd en leven
verloren. Haar lichamen zwollen
op, ze snakten naar lucht en trok
ken haar kleren uit. De dorst was
ontzettend. Condenswater dat van
de zolder druppelde werd opgelikt.
Lippen .verbrandden daardoor. De
muren sloegen salpeter uit. Non ver-
1
I
telde er majoor Hirst later het vol
gende over:
„Die toestand kun je niet beschrij
ven. Die sfeer is niet weer te ge
ven. Eigenlijk is deze nacht voor
mij en hij zal het voor ieder, die
het meegemaakt heeft, zijn vre
selijk onwezenlijk. Slechts enkele
flitsen herinner ik me nog goed. Bij
voorbeeld, dat een vrouw een aan
val van waanzin kreeg, rond ging
kruipen en de anderen in de benen
beet. Ook heeft het een ontzettend
sterke indruk op me gemaakt, dat
toen het tegen de ochtend liep
en het al een beetje schemerig be
gon te worden, er onder de stapel
lichamen vóór me een arm uit
kwam, die steeds maar langs mijn
been streek. Ik weet niet, of hij
van een levende of een dode was.
Alleen dat ik geen vin kon verroe
ren."
De Utrechtse gynaecoloog, dr. M. J.
E. M. Steijns, destijds gedetineerd en
arts in 't kamp - nu 77 jaar en rus
tend - vertelt er uit zijn herinne
ring over.
„Zondagochtend zestien januari
kwam de SS-kamparts Wolters ons
ziekenhuis binnen. Hij wilde alle
injectiespuiten hebben. Toen drong
snel tot ons door dat er iets gru
welijks moest zijn gebeurd. Wat wij
bij die cel zagen tart elke beschrij
ving....!" De vrouwen zagen er
vreselijk uit. Sommige hadden ge
zichten die helemaal blauw waren
opgezet. Allen hadden talrijke won
den.
Pieter Maliepaard die na de oor
log zijn leven heeft gewijd aan de
zaak van de concentratiekamp-
slachtoffers voordien was hij
sleepboot-kapitein en in Vught een
van de beste helpers van zijn mede
gevangenen vertelt er vast van
overtuigd te zijn dat vele vrouwen
die de bunkemacht van Vught heb
ben overleefd, er blijvend geeste
lijk letsel van hebben overgehouden.
Zijn vriend, dr. Steijns, medisch
aidviseur van honderden oud-kamp
genoten, vult dat nog aan. „Er zijn
toen dingen gebeurd die je gewoon
niet kunt vertellen. De mensen ge
loven je niet. Soms geloof je het
zelf niet meer. Maar ik weet dat
bij alle secties op de hersenen van
mensen die in Duitse kampen heb
ben gezeten, microscopisch aanwijs
bare afwijkingen voorkomen. Dat
geldt zelfs voor kinderen die in
kampen hebben gezeten."
Maar met het openen, van die
deur van cel 115 was nog geen eind.
gekomen aan het onvoorstelbare
lijden van de nog levende vrouwen.
Ze werden opnieuw in één cel ge
stopt. Door Oberaufseherin Gallinat,
Dat was zelfs de SS-kamparts Wol
ters te veel. Hij liet ze in groepjes
uit de cel halen. Tegen de zin van
Grünewald in. Non moest bij Grü
newald blijven. Wolters bleef, onge
vraagd, ook. Toen zij bleef weige
ren de namen van de „medeplich
tigen" te noemen slechts een
naam gaf ze, omdat dat meisje in
middels was vrijgelaten wilde
Grünewald haar in de donkere cel
terugsturen. Toen greep de arts
Wolters in. Hij verbood dit, omdat
hiernieuwde opsluiting voor Non
dodelijk zou zijn.
Toen, nog diezelfde zondagmid
dag, het hoofd van de Sicherheits-
dlienst in het kamp Vught Welzel
Non als eerste over het gebeur
de verhoorde, had hij de onbegrij
pelijke brutaliteit zijn verhoor te
openen met de opmerking: „Ik kan
u feliciteren met zulk een goede
kampcommandant, die zo zacht met
u is omgesprongen. Ik zou u heel
anders hebben aangepakt...." Hij
bedreigde haar met de meest sadis-
De trieste geschiedenis van het concentratiekamp Vught is nog steeds
niet officieel geschreven. Het kamp werd 5 februari 1942 in gebruik
genomen. Het werd het eerst bevolkt door gevangenen uit het concen
tratiekamp Amersfoort en 140 Rijksduitsers, meest zware misdadigers,
die er heen waren gestuurd om er allerlei functies te gaan vervullen.
Er zijn in het kamp ongeveer 450 gevangenen gestorven. Bij dit
aantal zijn de gefusilleerden niet gerekend. Toen het kamp in vol
bedrijf was, werd het door ongeveer 33.000 gevangenen „bewoond".
Zo'n 13.000 gevangenen behoorden tot de categorie van de Schutz-
haftlinge. Er zaten in Vught ongeveer 13.000 joden. Voorts kwamen
er later de gevangenen uit het zogenaamde „Oranjehotel" in Scheve-
ningen bij. Voorts werd Vught gebruikt als doorgangskamp voor de
door de politie gearresteerden.
Het is ontruimd na Dolle Dinsdag. De gevangenen zijn toen over
gebracht naar beruchte Duitse concentratiekampen, als Auschwitz,
Mauthausen, Sachsenhausen, Oranienburg. Velen hebben die lijdens
weg niet overleefd.
Het materiaal dat ais basis voor de geschiedenis van „Konzen-
trationslager Herzogenbusch", zoals de Duitsers kamp Vught noemden,
kan dienen is voorhanden, al jarenlang. Het zou een daad van histo
rische rechtvaardigheid zijn als er, vijfentwintig jaar na het hunker
drama in het kamp, geiden beschikbaar kwamen om de gelegenheid
te openen uit dit materiaal de geschiedenis van kamp Vught te
laten schrijven.
tische maatregelen, als zij bleef wei
geren haar „medeplichtigen" te noe
men. Hen verhoorde haar vijf uur.
Zonder enig medelijden voor wat
deze vrouw juist had doorgemaakt.
Mevrouw dr. Nievelstein ver
klaarde dat de vrouwen waren ge
storven, doordat ze waren gestikt
onder het gewicht van de andere
vrouwen, nadat ze eerst het bewust
zijn hadden verloren.
Alle vrouwen, met uitzondering
van Non, zijn maandag zeventien,
en dinsdag achttien januari uit de
bunker ontslagen. Ze moesten een
verklaring ondertekenen dat ze over
het gebeurde niet zouden spreken.
Non kwam pas zeven maart 1944
vrij uit de bunker. De ex-dienst-
bodie nu opzichtster Katja deed
daarna alles om haar het leven zo
zwaar mogelijk te maken. Grüne
wald is daar een woedende Rauter,
leidende SS-generaal in Nederland,
ontslagen en later naar het oost
front gedirigeerd.
Het SS- en Polizeigericht veroor
deelde hem tot drie en een half jaar
gevangenisstraf. Himmler gaf hem
echter acht dagen verlof en plaat
ste hem over naar de SS-Panzer-Di-
vision „Totenkopf." Grünewalds
adjudant, en dageestelijke vader
Dr. M. J. E. M. Steijns die
15 januari 1944 als gevangene
arts eerste hulp verleende, met
collega's, aan de vrouwen die
het verschrikkelijke verblijf in
cel 115 hadden overleefd. Velen
moesten maanden worden ver
pleegd. „Geestelijk zijn heel
wat van die vrouwen nimmer
meer genezen," zo zegt hij nu.
van het bunkerplan, Wicklein, kreeg
zes maanden gevangenisstraf. Hij
was drie maanden later echter al
adjudant van de kampcommandant
in het beruchte concentratiekamp
Flossenbürg!
De Duitse Oberaufseherin Marga-
rete Gallinat kreeg van het Bijzon
der Gerechtshof Amsterdam een ge-
vangenissirtaf van zes jaar. De Ne
derlandse Aufseherin Suze Arts
werd na de oorlog veroordeeld tot
vijftien jaar gevangenisstraf en de
sadiste Katja Schot, dochter van
een Nederlandse SS'er die zijn kind
van achttien jaar als opzichteres
naar Vught haalde, kreeg twintig
jaar gevangenisstraf.
JACQUES LEVIJ
GRONINGEN, (ANP) Een
achttienjarige gedeserteerde Belgi
sche beroepsmilitair is zondag in
Groningen aangehouden op verden
king van diefstal.
De man, B. A. M. P., werd
's ochtends vroeg in een warenhuis
ontdekt door een brandwacht. Hij
wist toen te ontkomen, maar werd
enige tijd 'later aan de hand van het
signalement door de recherche aan
gehouden.
(Van een onzer verslaggevers)
DEN HAAG De officier van jus
titie te Den Haag heeft ambtshalve
een onderzoek gelast naar de gang
van zaken rond het politie-optreden
in Den Haag, waar verleden week
donderdag een 19-jarige monteur
bewusteloos werd geslagen. De af
faire zal onderzocht worden door de
rijkspolitie.
Volgens een woordvoerder van de
Haagse politie zal het onderzoek
zich waarschijnlijk toespitsen op het
gedrag van de hoofdagent, die met
zijn wapenstok het slachtoffer die
suikerpatiënt is zou hebben ge
slagen op een moment, dat h(j al
geen verweer meer kon bieden. De
jongeman had zich ingelaten met
een gesprek tussen de hoofdagent en
een 33-jarige eigenaar van een dro
gisterij. Hij zou de hoofdagent heb
ben bedreigd.
UTRECHT, (ANP) De Utrecht
se politie heeft in de nacht van
zondag op maandag in samenwer
king met de rijkspolitie uit Vleuten
vier Utrechtse jonge mannen in de
leeftijd van 19 tot 22 jaar aangehou
den na enkele vechtpartijtjes in
Vleuten en in Utrecht. Tegen het
viertal zal proces-verbaal worden
opgemaakt wegens het plegen van
verzet en mishandeling.
De moeilijkheden begonnen zon
dagavond omstreeks half twaalf op
het station in Vleuten, waar een
groep van circa 20 jongelui treinrei
zigers lastig vielen. Toen de ge
waarschuwde rijkspolitie arriveerde
en e e n van de jongelui wegens zijn
hinderlijke gedrag wilde aanhouden,
bemoeiden de anderen zich ermee.
Er vielen enkele klappen en de
rijkspolitie kon niet verhinderen,
dat aüe jongelui met de trein naar
Utrecht vertrokken. De rijkspolitie
vroeg toen om assistentie van de
Utrechtse politie.
Een hondengeleider en een be
mande surveillancewagen troffen
even later bij het Utrechtse station
de groep jongelui aan. E e n van de
gezochte mannen, de 21-jarige ma
troos K., werd aangehouden. Zijn
kornuiten probeerden hem echter te
ontzetten. K. zéil werd zo opstan
dig dat hem in de surveillancewagen
de boeien moesten worden aange
daan. Nadat hij uiteindelijk naar het
politiebureau was overgebracht,
werd opnieuw koers gezet naar het
station.
Inmiddels waren hier drie andere
surveillancewagens aangekomen,
evenals de rijkspolitie uit Vleuten.
Na een korte achtervolging werd
een tweede arrestant, de 20-jarige
vtoerenlegger W., ingerekend. Bo
vendien werden nog de 19-jarige
slager J. en zijn 22-jarige broer naar
het hoofdbureau van politie overge
bracht. Het tweetal had twee politie
mensen door middel van beentje-
lichten ten val gebracht. De vier
arrestanten zullen voorlopig nog in
arrest blijven.
Om te beginnen een waarschuwing.
Welgemeend en recht uit de wat
grieperige borst. Laat u niet in de lu
ren leggen door de zachte tempera
turen, die u nu naar buiten lokken.
Weest op uw hoede
Mao-trucjes, dat zijn het.
Het rode boekje lezen helpt ken
nelijk ook niet best. Een aantal fer
vente lezers van dit geschrift uit mijn
directe omgeving loopt tenminste met
een knalrode neus en natte spleet
oogjes rond.
Aan de politieke horizon begint
langzamerhand een klein stukje dui
delijkheid op te doemen in de vorm
van een traag ontluikende progres
sieve concentratie. P.v.d.A., PSP en
PPR hebben nu samen een werk
groep gevormd. Dat wist u natuur
lijk al. Maar de naam van die werk
groep, hebt u daar al over nagedacht?
Progressief Akkoord, ofwel afge
kort PAK.
Kort en bondig, dat PAK. Ik mag
dat wel. Het is een soort Nederlands
dat je in de politiek niet meer tegen
komt. Je zou het bijna buiten-parle
mentair Nederlands gaan noemen.
Het is een term, die om zo te zeg
gen de kleine man aanspreekt. Naar
verluidt hebben de drie partijvoor
zitters, Tans van de P.v.dA., Wieben-
ga van de PSP en Jurgens van de
PPR, dan ook met elkaar afgespro
ken voortaan geen kostuum meer te
dragen. Ze trekken nu gewoon een
PAK aan.
Mej. A. Kessel, Tweede-Kamerlid
voor de PPR PAK-Anneke.
En „rechts" kan natuurlijk wel ln-
pak-ken.
Voor degenen die mij ervan ver
denken Charles de Gaulle te willen
doodzwijgen, een opmerking, die
Ernst van Altena uit Le Canard En-
chainé piktede generaal is jaloers
op het Amerikaanse Appollosucces,
vandaar dat hij zich sinds kort, in
intieme kring althans „Apoléon" laat
noemen.
Luns is op „tournee" door Afrika,
Na Tunesië en Libië doet hij nu Se
negal aan. Hij komt nog Afrikaler
terug dan hij al was.
Gelezen: Mannetjes Puttershoek
(op Keessiej,
Jan Bols werd tweede: goede wijn
behoeft geen krans.
Bent u ook al vakantie-ziek Een
reisbureau bestormen, folders en
landkaarten op tafel, centen tellen
etc. etc. Dit soort zon-bestormers zal
zeker zijn hart ophalen op de ten
toonstelling Caravan-RAI, die bin
nenkort wordt geopend. Daar zal
ondermeer als nieuwste snufjes te
zien zijneen caravan met dakterras
en een centrale verwarming voor
caravans.
Vooral dat laatste is fijnkun je
op zolder je was drogen.
Een Radikaal die een stommiteit
uithaalt: een PAK-ezel.
Als de Amerikanen dit jaar op de
maan gaan landen, zullen ze behal
ve de bijbel ook een paar flessen je
never meenemen. Voor het geval er
toch Indianen mochten leven- (uit
VN).
Overigens zou ik, op het gevaar af
boze werkgevers aan de telefoon te
krijgen, iedereen de raad willen ge
ven deze week niet al te hard te
werken om het rode Mao-virus geen
kans te geven
De beste wensen, met een stevige
PAKkerd van
MERIJN
De derde etappeplaats uit de tweede ronde van onze Puzzelreis
ligt in de provincie Zeeland. Voor de puzzelaars dus een plaats min
of meer in de eigen regio. Wellicht is de opgaaf door deze omstan
digheid wat minder moeilijk. Maar bedenk wel dat er in deze ronde
nog vier afleveringen volgen.
