NEDERLANDSE ASTRONOMEN
MAKEN JACHT OP
BEGIN VAN HET HEELAL
I door H Sat 2 satellieten> die nu
Laatste gebied
van Antarctica
nu ook verkend
DENKEN WORDT
ZICHTBAAR OP
TELEVISIESCHERM
TELEVISIE-SATELLIET VOOR DE JAREN ZEVENTIG
50.-
m
MT
m
m
[den.
latie
anaf
D\1
uoeket.
jdis
vofFie,
r gebrand
slier
NIEUW!
ZILVERMERK
1.98
irachtige
haard
nits
uisvol
taglijke
I in d 6 cornmunicatie-exPl°sie
J DE STEM
Gemalen koffie.
Vacuum verpakt.
Handig voor week
ends. Gemakkelijk
als reserve voor on
verwachte situaties.
kosten!
I
u een indruk
verwarmings-
en Cévékon-
t De vermel-
eerd op een
jeratuur van
ntemperatu'ur
windsnelheid
Met de nieuwe radio-
elescoop in Westerbork
zullen de Nederlandse
astronomen onze Melk
weg kunnen verlaten
mn verre sterrenstelsels
'e bestuderen.
In de velden bij het Drentse
Westerbork, waar de herinnerin
gen aan een afschuwelijke epi
sode uit de tweede wereldoorlog
nog tastbaar aanwezig is, verrijst
een gigantische constructie van
beton en staal, die met zijn
twaalf op de hemel gerichte
schotelantennes alleen maar aan
een tot werkelijkheid gestolde
toekomstdroom van een science
fictionschrijver doet denken.
Strikt genomen heeft de nieuwe
synthese-radiotelescoop, die
hier voor de Nederlandse ster
renkundigen wordt gebouwd,
echter niets met de toekomst
maar alles met het verleden te
maken. Het is een uniek instru
ment, waarmee de wetenschap
miljarden jaren wil terugreizen
in de tijd, naar de dagen toen
het heelal, zoals wij dat kennen,
nog maar pas geboren was.
De radio-astronomie is een nog
Jonge wetenschap die zich na de
tweede wereldoorlog onstuimig
heeft ontwikkeld. Nederlandse ster
renkundigen als Van de Hulst, Oort
en Muller hebben in deze ontwik
keling een belangrijk aandeel ge
had, Zij zijn zelfs vooropgegaan
"ij het in kaart brengen van het
Melkwegstelsel, een enorm karwei
dat in de jaren vijftig werd uit-
Sevoerd in samenwerking met Au
stralische radio-astronomen. De
Merlandse onderzoekers deden
hun pionierswerk met een radio
telescoop, die 12 jaar geleden op
'e Drentse heide bij Dwingeloo
"erd gebouwd. Dit instrument
waarvan de schelpvormige antenne
een middellijn van 25 meter heeft,
was destijds het grootste ter we
reld. Maar binnen een paar iaar
was de Nederlandse radiotelescoop
wolkomen overvleugeld door reus
achtige radiokijkers, die in Enge-
and, Amerika en Australië werden
TOuwd. Voor de Nederlandse
stonomen was het toen al duide-
d dat zij snel de beschikking over
en veel groter instrument moes-
krijgen
e wedloop naar steeds grotere
en duurdere apparaten is een ty
perend verschijnsel van de moder-
ni na'ffrwetenschappen. Het is
tin zoz?er een kwestie van pres-
hoewel dit soms wel mee
deelt -
maar van een noodzaak
de aard van het onderzoek
W wordt geboren.
Kernfysici hebben steeds grote
re deeltjesversnellers nodig om die
per in de geheimen van de fantas
tisch kleine atoomkern door te
dringen- Hun collega's die helemaal
aan de andere kant van de schaal
der schepping werken moeten
steeds grotere en gevoeligere te
lescopen hebben om de licht- of
radiostraling van verre werelden
te kunnen waarnemen.
Onze ogen kunnen slechts een
zeer klein deel van de straling die
uit de kosmische ruimte komt
waarnemen. Dat kleine deel van
het golflengten-spectrum noemen
wij licht. Aan de ene kant wordt
het lichtspectrum begrensd door
het ultraviolet en aan de andere
kant door het infrarood. Voorbij
het infrarood wordt de golflengte
van elektromagnetische trillingen
steeds groter. Dit is het immense
gebied van de radiogolven. Veel
zichtbare en onzichtbare objecten
in de ruimte stralen veel krachti
gere radio- dan lichtgolven uit.
Als onze ogen gevoelig waren voor
radiogolven, zou de sterrenhemel
er veel minder rustig uitzien dan
nu, maar met zijn explosies en dui-
zendkleurige lichtsluiers de indruk
geven van een groots en eindeloos
vuurwerk.
Omdat onze menselijke zintuigen
zo weinig kunnen waarnemen van
wat er werkelijk gebeurt in de kos
mische ruimte, heeft de weten
schap de hulp van instrumenten
ingeroepen. En verreweg de be
langrijkste daarvan zijn de radiote
lescopen, kunstmatige radio-ogen
die zwakke radiogolven opvangen
en concentreren in een ontvanger,
die er een beeld van vormt. Nu
hebben radiotelescopen ten opzich
te van normale optische kijkers
een geweldig nadeel: hun schei
dend vermogen is veel kleiner of
populair gezegd: ze kunnen min
der scherp „zien". Een naburig ster
renstelsel als de Andromede-nevjel
bijvoorbeeld, kan met een grote
telescoop als die van het Califor-
nische Mount Palomar zo scherp
worden waargenomen dat afzonder
lijke sterren in de spiraalnevel
zichtbaar worden.
Voor het radio-oog van de radio
telescoop in Dwingeloo is de An-
dromeda-nevel echter niet meer
dan een wazige vlek, waarin geen
enkel detail is te onderscheiden.
Het scheidend vermogen van een
radiotelescoop kan worden ver
groot door de schaalvormige ont-
vangantenne groter te maken- Dit
is dan ook gebeurd. Na de radio
telescoop in Dwingeloo werd in het
Engelse Jodrell Bank een reus
achtig instrument gebouwd, waar
van de antenne een middellijn
van 75 meter heeft- Dit is nog
altijd de grootste beweegbare te
lescoop ter wereld. Er zijn intus
sen al weer apparaten gebouwd,
die nog groter, maar minder be
weegbaar zijn, zoals de 80-me-
ter radiotelescoop in het Ameri
kaanse Greenbank en een instru
ment in een krater op Puerto Ri
co, dat alle records slaat met een
schaalantenne van 300 meter mid
dellijn
Toch komt met de bouw van zul
ke reusachtige enkele radiotele
scopen snel de grens van de prak
tische mogelijkheden in zicht. Om
een radiotelescoop te bouwen, die
de Andromeda-nevel even scherp
waarneemt als de kijker op Mount
Palomar zou een schaalantenne no
dig zijn met een middellijn van
enkele kilometers iets wat construc
tief eenvoudig niet te verwezenlij
ken is. Daarom hebben de radio-as
tronomen hun ooevlucht gezocht in
vaak bijzonder slimme kunstgre
pen: de synthese-radiotelescoop
bij Westerbork is daar een goed
voorbeeld van.
Het Nederlandse instrument be
staat uit 12 afzonderlijke schaal-
antennes, elk even groot als de
radiotelescoop in Dwingeloo en
draaibaar gemonteerd op een 25
meter hoge stalen voet. De 12 an
tennes staan op een rij die pre
cies in de richting oost-west loopt,
met onderlinge afstanden van 144
meter- De twee buitenste anten
nes kunnen heen en weer rijden
op 300 meter lange stalen rails.
De totale lengte van de opstel
ling bedraagt bijna twee kilome
ter. Waar het nu om gaat is, dat
de twaalf afzonderlijke antennes
samen een even groot scheidend
vermogen geven als een enkele
monsterantenne met een midden
lijn van 1,5 a 2 kilometer. Ze kun
nen uif een centraal punt worden
bediend en maken allemaal precies
dezelfde bewegingen en vormen dus
samen eigenlijk éép instrument.
De radiotelescoop in Westerbork
is het resultaat van een project
dat 10 jaar geleden werd opge
zet en dat destijds nog aanzienlijk
ambitieuzer was. Het plan was toen
om in Benelux-verband vlak bij de
Belgisch-Nederlandse grens een gi
gantische kruisvormige radiotele
scoop te bouwen met twee haaks op
elkaai staande rijen antennes ter
lengte van vijf kilometer. Deze Be-
nelux-kruisantenne, die in het we
reldje van radio-astronomen begrij
pelijk veel belangstelling trok, stierf
een tamelijk geruisloze maar zeke
re dood toen België zich uit het
project terugtrok. Nederland kon
niet genoeg geld opbrengen om er
alleen mee door te gaan en zo
werd het ontwerp vereenvoudigd
tot wat nu de synthese-radiotele
scoop in Westerbork wordt. Niette
min zullen de kosten van het in
strument niet ver onder de 20 mil
joen gulden blijven-
De Nederlandse radio-astrono
men zullen hun werkterrein met
de nieuwe radiotelescoop enorm
kunnen uitbreiden. De telescoop
in Dwingeloo is wegens zijn gering
scheidend vermogen alleen bruik
baar voor het onderzoeken van
radiostraling uit onze' „eigen"
Melkweg. Met de synthese-radio
telescoop zullen de onderzoekers
een geweldige sprong buiten ons
sterrenstelsel kunnen maken, naar
andere melkwegstelsels zoals de An
dromeda-nevel, naar de geheimzin
nige sterachtige objecten, die „qua
sars" worden genoemd en op wat
langere termijn ook naar de nog
raadselachtiger „pulsars", die als
navigatiebakens in de ruimte in
een perfecte regelmaat korte, radio
signalen uitzenden.
„Het grootste wild waarop wij
willen gaan jagen", zei onlangs
de Leidse sterrenkundige prof. dr.
J. H. Oort, „is het onderzoek van
de structuur en evolutie van het
heelal"- De ouderdom van het heel
al wordt thans geschat op ongeveer
10 miljard jaar. De synthese-radio
telescoop zal vele miljarden licht
jaren ver in de ruimte kunnen
doordringen, verder dan welke an
dere radiotelescoop ter wereld. Dit
betekent dat de radio-astronomen
in Westerbork straks vanaf vol
gend jaar even zoveel miljar
den jaren terug in het verleden
kunnen reizen. De radiostraling
van verre sterrenstelsels en „qua
sars" is al honderdduizenden eeu
wen onderweg geweest, voordat zij
als een zwakke fluistering de an
tennes in Westerbork bereikt. Zij
zal de onderzoekers een beeld geven
van hemellichamen en gebeurtenis
sen in de ruimte, zoals die waren
toen het heelal nog jong was.
De Nederlandse onderzoekers ho
pen met de nieuwe radiotelescoop
dingen en gebeurtenissen te kun
nen gadeslaan van acht tot negen
miljard jaar geleden. Professor
Oort: „We beginnen het eind of
beter gezegd het begin van het heel
al te benaderen" En een ander as
pect: „Misschien kunnen we ook
meer te weten komen over de
vorm van het neelal of het in
zichzelf gekromd is en te vergelij
ken met de driedimensionale vorm
van een boloppervlak, of dat het
zich tot in het oneindige uitstrekt"
I
I Amerikaanse Hughes vlieg-
I "^rieken hebben in samen-
et™g met Europese firma's
1 „j11 [eusachtige nieuwe commu-
I i«'esatelliet ontworpen, die
I i3l r °Pnemen tegen de ver-
I liet eJaren 2eventig. De satel-
I ,,i le ffleer dan een ton weegt,
I 'ai een on u
I w 23 keer grotere capaci-
I e» Wn dan de Early Bird
I «ast, u ^merikaanse Comsat-
I t»et(]C w°i'den geëxploi-
Deskundigen van Comsat hebben
becijferd dat er het komende de
cennium behoefte zal ontstaan aan
een vierde generatie van verbin-
dingssatellieten van grote capa
citeit, groot vermogen en een lange
levensduur.
binatie kunnen overzenden. Het
bijzondere van de satelliet is, dat
het zendvermogen zal worden ge
concentreerd in twee „schijnwer
perbundels" die op dichtbevolkte
gebieden op aarde kunnen worden
gericht.
De exploratie van Antarctica
is nu in grote lijnen voltooid
met een 1300 kilometer lange
tocht van een internationale
expeditie door het laatste grote
onbekënde gebied van het witte
continent. De expeditie begon
op 5 december 1967 en keerde
op 30 januari van dit jaar op
haar basis terug. Het was het
derde en laatste onderdeel van
een drie jaar durend program
ma om het laatste nog niet in
kaart gebrachte deel van Ant
arctica te onderzoeken.
Norman Peddie, een Ameri
kaanse geofysicus, die de negen
man tellende expeditie leidde, zei
dat de onderzoekers geen verras
sende dingen op hun tocht waren
tegengekomen. „Het gebied was
grotendeels een vlakke, witte woes
tijn van hard samengepakte sneeuw
op een anderhalve tof drie kilome
ter dikke ijslaag, zonder bergen of
dalen", aldus Peddie. „Hier en
daar werd de eentonigheid van het
winterse landschap onderbroken
door een paar kilometer sastrugi
door de wind gevormde ijsri
chels van maximaal 45 centimeter
hoogte".
Peddie verklaarde dat zijn groep
bestond uit onderzoekers uit de
Verenigde Staten, België en Noor
wegen. De drie jaar durende ont
dekkingsreis door het nog onbe
kende gebied van Queen Mauds-
land was georganiseerd en gefi
nancierd door de Amerikaanse Na
tional Science Foundation. De eer
ste tocht werd gemaakt in de Zuid-
poolzomer van 1964-'65 en de twee
de in 1965-'66 De derde expeditie
vormde de laatste schakel. Het
doel van deze tocht was de weten
schappelijke exploratie -van het ge
bied tussen 0 en 60 graden ooster -
lengte in de richting van Afrika.
De expeditie vloog van McMur-
do Sound, de voornaamste basis
van Amerika in het zuidpoolge
bied naar het zuidpool station,
waar men drie dagen bleef om te
wennen aan de hoogte die op het
zuidelijkste puntje van de aarde
ongeveer 3000 meter bedraagt. Van
daar'vlogen de expeditieleden naar
het Plateau Station, waar zij op
een hoogte van 3800 meter drie we
ken bleven om hun tocht voor te
bereiden.
De wetenschappelijke aspecten
van de expeditie omvatten onder
zoekingen op het terrein van de
glaciologie, de seismologie, aard-
mechanisme, meteorologie en het
leefmilieu in deze koude streken.
De Europeanen in de groep wa
ren Willem de Brueck, een gia-
cioloog van de universiteit van
Brussel en de universiteit van Ohio
en Yngvar Gjessing, een Noorse
natuurkundige van de universiteit
van Bergen-
„Spoedig na ons vertrek van het
Plateau Station" aldus dr. Peddie,
„kruiste onze route het spoor van
een Russische expeditie, die vorig
jaar maart van de Pool der On
toegankelijkheid naar de Russische
basis Novolazarevskaya aan de
Prinses Astridkust was getrokken.
We vonden op ongeveer 300 km
van het Plateau Station een achter
gelaten Russische slee. In de har
de sneeuw zagen we hier en daar
ook sporen van de zware rups-
bandvoertuigen van de Russen, hoe
wel er negen maanden waren voor
bijgegaan sinds die sporen waren
gemaakt. Dit bevestigde een van
de opmerkelijkste dingen in het
■zuidpoolgebied de geringe
sneeuwval op de hoogvlakte. Het
trof ons hoe lang het moet heb
ben geduurd voordat sneeuw en
ijs dit continent hadden gedekt. De
expeditie trof ook een verzameling
lege dieselolievaten aan, die door
een andere Russische expeditie in
1964-'65 was achtergelaten op het
punt, waar de terugtocht naar de
kust werd aanvaard-
Na het verlaten van het gebied
dat eerder door Russische expedi
ties was doorkruist, trok de groep
bijna 500 kilometer diep het onbe
kende gebied van Queen Mauds-
land in. Vervolgens werd een rech
te hoek gemaakt en nog eens 450
tot 500 kilometer afgelegd. Aan het
eind van het traject werden de
expeditieleden en hun uitrusting
opgepikt door een C 130 Hercules
transportvliegtuig van de Ameri
kaanse marine en 2500 kilometer
teruggevlogen naar McMurdo
Sound.
De expeditie maakte op haar
laatste tocht gebruik van twee gro
te „sno-oats", rupsbandvoertuigen
die elk een voertuig met brand
stof en vier sleden met uitrusting
en voedsel trokken. Een derde klei
nere sno-cat sleepte nog eens drie
sleden-
Dr. Albert Crary, een Ameri
kaans Zuidpool-onderzoeker zei
na de terugkeer van de expedi
tie „Er zijn geen grote gebie
den meer die niet zijn onder
zocht, ofschoon er nog veel moet
worden gedaan. Het zal nog wel
even duren voordat we elk
hoekje en gaatje van Antarctica
hebben gezien".
Is het mogelijk iemands ge
dachten te lezen met een of an
der apparaat Nog niet, maar
in Utrecht is een techniek ont
wikkeld, die in zekere zin het
denken zichtbaar maakt: het
denken van schakers, het den
ken van dronken en nuchtere
automobilisten, de gedachten
van kijkers naar reclame, het
denken van kinderen met lees-
blindheid en verschillende an
dere psychologische situaties.
Het idee stamt uit Engeland,
maar de televisie-afdeling van
het instituut voor film en we-,
tenschap in Utrecht heeft het
geperfectioneerd en tot een be
langrijk hulpmiddel voor aller
lei takken van wetenschap ge
maakt.
Tijdens een onlangs gehouden
congres van het International Te
levision Comittee ontving het
Utrechtse interuniversitaire insti
tuut een van de drie plaquettes
voor de meest vooruitstrevende
technische bijdragen. Het in Utrecht
geperfectioneerde apparaat heet
televisie-oogmarkeerder. Het kan
controleren waar iemand naar
kijkt. De proefpersoon wordt op
minitieuze wijze „verankerd" in
een soort vliegersstoel, een lamp
je wordt op één van zijn ogen ge
richt en de reflectie er van wordt
opgevangen in een televisiecame
ra die de oogreacties registreert.
Voor dp proefpersoon staat een
monitor waarop bepaalde beelden
zichtbaar worden, bijvoorbeeld een
schaakbord, een advertentie, of
een verkeerssituatie. He+ beeld van'
de monitor en de lichtreflectie wor
den gemengd waardoor tenslotte
via lichtpuntjes in het beeld zicht
baar wordt gemaakt welke weg het
oog over het beeld heeft gevolgd.
Op deze manier zijn de reac
ties van schaakamateurs en groot
meesters met elkaar vergeleken.
De proefpersonen kregen vijf se
conden de gelegenheid om beroem
de partijen van Russische schaak
meesters te bekijken. Vastgesteld
kon worden dat bijvoorbeeld Jan
Hein Dormer veel efficiënter denkt
dan een schaakamateur.
De televisie-oogmarkeerder werd
ook gebruikt voor een onderzoek,
naar leesmoeilijkheden van kinde
ren. Een soort leesblindheid werd
vastgesteld als kinderen gebiolo
geerd bleven kijken naar woorden
als „vader" en „school". Op die
manier konden psychische en neu
rologische hiaten worden opge
spoord
Honderd automobilisten werden
via deze televisie-oogmarkeerder
gestest op hun reactievermogen.
Vijftig van hen hadden vijf bor
rels op. Ze keken naar een filmpje
met 20 a 30 moeilijke verkeerssi
tuaties. Alles was zoveel mogelijk
echt nagebootst- Zelfs het ver
keersgeluid. Een computer kwam
er aan te pas om de resultaten
beeldje voor beeldje te analyse
ren. Duidelijk werd dat alcoholge
bruikers hun ogen vastkleven aan
moeilijke verkeerssituaties, over
dreven kijken naar verkeersborden
en gauw in verwarring raken bij
moeilijkheden.
Aan andere proefpersonen wer-
dene motionele plaatjes vertoond,
waardoor latente uitingen van sa
dism» (masochisme bijvoorbeeld)
konden worden opgespoord. Bij ad
vertenties, waarin half naakte vrou
wen voorkomen, valt op dat man
nen eerst naar de ogen van de
vrouw kijken, vervolgens naar de
bustes en de navel en pas veel la
ter naar haar sieraden, waarop de
ogen van een vrouw het eerst wor
den gericht.
De waardering van films kan
door de televisie-oogmarkeerder
ook worden geregistreerd. Op welk
moment ontstaat een situatie van
vermoeidheid bij het kijken naar
een film? De televisie-oogmarkeer
der heeft daarop al vaak antwoord
gegeven, hetgeen voor het insti
tuut voor film en wetenschap van
groot belang is bij zijn werk voor
alle Nderlandse universiteiten en
hogescholen. Ter begeleiding van
de studie worden in Utrecht veel
films en televisie-opnamen ge
maakt.
Vliegers kunnen ook met het
apparaat worden getest en in the
orie is het zelfs mogelijk het te
kening lezen door bijvoorbeeld een
architect of een uitvinder te tes
ten via een computer daarvoor
een examencijfer te laten geven-
Het is sinds enige tijd ook moge
lijk om met kleur te werken en
zo de kleurreacties in de beoorde
ling te trekken. Dit is onder meer
belangrijk in de reclamepsycholo-
gie. Een fabrika .t van waspoeder
gaat tegenwoordig niet over ëën
nacht ijs als 'hij de kleur van een
verpakking moet samenstellen.
Het wasmiddel moet er ook aan
trekkelijk uitzien als de man des
huizes boodschappe,. doet. Vast
gesteld werd dat verschillende
kleuren de man niet aanstaan.
Ongeveer 300 proefpersonen heb
ben tot nu toe in de „stoel" van het
instituut voor film en wetenschap
gezeten. Er waren ook mensen bij
met oogafwijkingen. Slechts in één
geval (een scheel kijkende man)
mislukte de proefneming. In alle
andere gevallen werden de moge
lijkheden tot verder onderzoek ver
ruimd
of Zuid-Amerika en Noord-Ame-
rika. Twee extra-antennes, van
het type dat ook op de Amerikaan
se Surveyqrmaanverkenners werd
gebruikt, zullen de gebieden be
strijken, die buiten de „schijnwer
pers" vallen.
worden verplaatst, terwijl de zend-
bundels toch op dezelfde gebieden
van de aarde gericht blijven. Het
zendvermogen van de satelliet
meer dan 3.000 watt per schijn-
werperskanaal zal zo groot zijn
dat op aarde kan worden vol-
De Intelsat 4, zoals het ontwerp
van lughes wordt, genoemd, zal
gelijktijdig 6.000 telefoongesprek
ken of 12 kleurentelevisie-program
ma's of welke willekeurige com
Voor transatlantische verbindin
gen kunnen de bundels bijvoorbeeld
worden gericht op West-Europa en
het oosten van ..e Verenigde Sta
ten, op Europa en Zuid-Amerika
De hoofd- en nevenanten
nes kunnen afwisselend vanaf de
aarde worden ingeschakeld- De an
tennes zullen ok draaibaar zijn,
zodat de satelliet in de ruimte kan
staan met kleine ontvanganten-
nes, met een middellijn van 10 me
ter- De satelliet z»l zeker 10 jaar
lang in de ruimte kunnen blijven
werken.
Als het ontweip door Comsat
wordt aanvaard zullen er vigr
vluchtexemplaren van de Intelsat
4 worden gebauwd. Het eerste
ruimtevaartuig woidt vervaardigd
in de Hughesfabriek in Califurnië
De Europese onderaannemers zul
len lier plaatse deelnemen aan het
eerste ontwerp en de ontwikke
ling. Met de aldus verkregen erva
ring zullen ze later in hun eigen
fabrieken verschillende onderdelen
en systemen voor de volgende sa
tellieten fabriceren.
Het derde en vierde vluchtexem-
plaar zullen worder. samengesteld
en getest in de fabriek van Bri
tish Aircraft Corporation in Bris
tol. Daar zullen dan ook de onder
delen van de andere Europese fa
brieken samenkomen- De Engelse
fabriek Ferranti zal de zonnecel
len leveren. Thomson Houston en
Hotchkiss Brandt in Frankrijk te-
lemetrie- en besturingssysteem, Te-
lefunken in Duitsland zonnecellen
en de Fpaanse firma Kolster Ibe-
rica apparatuur voor die elektri
sche energie-omzetting.
De Intelsat 4 satelliet moet
worden gelanceerd met een Ti-
tan-IIIB-Agena raket en op een
hoogte van bijna 36.000 kilome
ter in de ruimte boven een vast
punt van het aardoppervlak
blijven hangen.
