COMPUTER:
dienaar of meester?
door
professor
DONALD
MICHIE
-Ju
beri
HET is een tijd lang gebrui
kelijk geweest de soeiale
uitdaging van computers
onder het vloerkleed te vegen
met de ferme verzekering dat
zulke machines niets anders
dan „snel werkende idioten"
zijn. Vandaag zijn er echter
computers, die kunnen dam
men op een behoorlijk clubni
veau, die moeilijke logische
problemen oplossen, die saaie
maar draaglijke muziek com
poneren, die bibliothecarissen
overtreffen in het terugvinden
van bepaalde informatie, die
Russisch in bruikbaar steen
kool-Engels vertalen en die al
lerlei andere veeleisende ta
ken van niet-numerieke aard
verrichten. Het is duidelijk, dat
als we ons menselijk zelf
respect tegen de nieuwe golf
van machinaal talent willen be
schermen, wij dit op een an
dere manier moeten doen dan
door over idioten te praten.
GESPREK
LEREN
LIJSTJE
TAKEN
DAGBLAD DE STEW
DE MACHINE
WORDT
INTELLIGENT
Mijn eigen onderzoek als weten
schapsman is er op gericht compu
ters te leren geen idioten te zijn en
daarvoor algemene regels te vin
den. Ik ben tamelijk optimistisch,
als dat het juiste woord is, over de
vorderingen in onze eigen en in an
dere laboratoria, in Engeland en
andere landen. Ik ga even in op het
woord „optimistisch", omdat veel
mensen zich erg ongerust maken
over het doel van ons werk. Als zij
te horen zouden krijgen dat tegen
het eind van de jaren zeventig de
eerste intelligente machines in ons
midden zullen zijn, zouden ze niet
optimistisch gestemd worden, maar
somber en angstig. Ik zal nu nog
niet ingaan op de vraag of er een
rechtvaardiging is voor schrikbeel
den als ontmenselijking van het le
ven, massale werkloosheid onder
hoofdarbeiders, verstikking van de
mens door een teveel aan vrije tijd,
robot-spionnen en „dunkpolitie"
maar eerst iets gedetailleerder be
kijken wat onder intelligentie van
een machine wordt verstaan.
Het probleem hoe een machine
moet worden getest om uit te ma
ken of zij intelligent is, werd voor
het eerst gesteld door de grote En
gelse logicus en computer-pionier
Allan Turing, die in het begin van
de jaren vijftig is overleden. Het
was door mijn persoonlijke relatie
met Turing tijdens de oorlog en de
eerste naoorlogse jaren dat mijn
belangstelling werd gewekt voor
de mogelijkheden om digitale (met
getallen werkende) computers te
gebruiken voor het nabootsen van
sommige hogere geestelijke functies,
die wij „denken" noemen.
Turing stelde de volgende proef
voor. De machine moest aan de ene
kant van een scherm worden ge
plaatst- en een menselijke onderzoe
ker aan de andere kant. Conversa
tie tssen mens en machine was al
leen toegestaan door middel van een
telexapparaat. Als na een uur of twee
getypte conversatie de machine er in
was geslaagd de onderzoeker in de
waan te brengen, dat hij met een
menselijk wezen had gepraat zou vol
gens Turing de machine intelligent
kunnen worden genoemd
Het was ongetwijfeld een uitste
kend idee van Turing: een dat voor
uit liep op de modernste tendens naar
„praten met computers". Helaas is
Turings proef in zijn oorspronkelijke
vorm weerlegd door een vernuftig!
computerprogramma, genaamd DOC
TOR, dat is geschreven door Joe Wei-
zenbaum van de technische hoge
school van Massachussetts. Hieron
der geef ik een fragment weer van
een echt gesprek met DOCTOR
Hoe gaat het met u. Ik ben de
DOCTOR. Wilt u aan de schrijfma
chine gaan zitten en me vertellen wat
uw moeilijkheden zijn?
Ik wou dat ik mijn bagage had.
Kunt u dat uitleggen?
Ik weet niet precies welke uitleg
van mjj verwacht wordt.
Gelooft u dat het normaal is niet
zeker te weten welke uitleg van u
verwacht wordt?
Ja, heel normaal.
Ik begrijp het.
Ik ben mijn bagage kwijt.
U zegt dat u uw bagage kwijt
bent.
verbonden aan het instituut
voor machinale intelligentie
en waarneming van de uni
versiteit van Edinburg.
Ik weet me geen raad zonder
bagage.
Weet u zich vaak geen raad zonder
Nee, dit is de eerste keer.
Waarom niet?
Omdat ik gewoonlijk mijn spullen
niet kwijtraak.
Wat voor andere redenen zouden
er kunnen zijn?
Mijn moeder heeft me geleerd
geen dingen kwijt te raken.
Vertel me meer over uw familie.
Ik ben mijn bagage kwijt.
Zijn uw orders u ooit kwijtge
raakt?
Op het eerste gezicht lijkt dit een
nogal gek maar toch heel geloof
waardig gesprek. In werkelijkheid
is het een truc dezelfde truc als
de meesten van ons gebruiken als
we op een feestje een gesprek gaan
de houden zonder er met onze ge
dachten bij te zijn. In plaats van te
letten op wat onze gesprekspartner
zegt, pikken we alleen sleutelwoor
den (bijvoorbeeld „moeder") op,
waarop wij dan standaard-antwoor
den geven (bijvoorbeeld „Vertel me
meer over uw familie"). Als we wer
kelijk vastlopen herhalen we gewoon,
een beetje korter en aangepast, wat
de ander het laatst gezegd heeft.
Dit is precies de manier waarop
DOCTOR werkt. Gemeten naar de
normen van Turing is het succes
bepaald indrukwekkend. Patiënten
in het algemene ziekenhuis van
Massachussets hebben met DOC
TOR kunnen praten, nadat zij van
tevoren waren gewaarschuwd dat
er aan de andere kant van de lijn
geen echte dokter maar een com
puter aan het woord was. Zestig
procent van de patiënten zette de
ze gedachte echter in de loop van
het experiment van zich af en hield
vol dat zij in verbinding hadden ge
staan met een dokter van vlees en
bloed. „Geen enkele machine zou
mij zo goed kunnen hegrijpen" was
de meest gehoorde reactie.
Het experiment van Turing moet
dus verfijnd worden ais we het nog
voor het beoogde doel willen ge
bruiken. Misschien zouden we moe
ten eisen dat de machine geen zie
kenhuispatiënten maar Nobelprijs
winnaars om de tuin moet leiden,
of misschien zouden we onze aan
dacht moeten richten op de vraag
of de onderzoekers het gevoel heb
ben een intelligent gesprek te heb
ben gevoeld. Deze definities behoe
ven niet filosofisch waterdicht te
zijn om ze te kunnen toepassen.
Machinale intelligentie is geen oefe
ning in filosofie maar een technisch
project.
Eén kant van dit technische pro
ject heeft te maken met het defini
ëren en inbouwen van de afzonder
lijke verstandelijke kwaliteiten, zo
als leren door het maken van fou
ten, het herkennen van patronen,
generaliseren uit afzonderlijke ge
vallen, het oplossen van problemen
en taalgevoel. Op de een of andere
manier moeten deze verschillende
vermogens, die elk in dc computer
worden vertegenwoordigd door een
ander programma, worden samen
gevoegd zodat zij als een organisch
geheel functioneren. We hebben en
kele ideeën hoe deze coördinatie van
computerprogramma's zou kunnen
worden verkregen, maar zij zijn nog
tamelijk primitief en zuilen hier niet
worden besproken.
Wat ik zal doen is een korte uit
weiding geven over één van de ver
standelijke vermogens, die de intel
ligentie vormen, en iets zeggen over
de sociale en psychologische bezorgd
heid, die ten aanzien van de ont
wikkeling van intelligentie in com
puters wordt uitgesproken.
Het verstandelijke vermogen, dat
ik hier nader onder de loep neem,
is het leren langs proefondervinde
lijke weg. Dit is de eenvoudigste en
laagste vorm van leren, waarbij de
leerling geheel aan de hand van de
gegeven situatie voortgang boekt.
Hij zegt alleen maar tegen zichzelf
„Ben ik al eerder in deze situatie
geweest? Zo ja, wat deed ik toen?
Wat waren de gevolgen van mijn
handelen? Als die bevredigend wa
ren, zal ik dezelfde handeling weer
kiezen. In het andere geval zal ik
iets anders proberen".
Opvallend is dat hierbij geen ge
neralisering aan de hand van erva
ring betrokken is. Situaties worden
afzonderlijk bekeken in het licht van
vorige ervaringen zonder te proberen
deze door overwegingen van hogere
orde met elkaar in een zinvol ver
band te brengen.
Verrassend bij het zuivere proef
ondervindelijke leren is hoe ver een
computer-systeem kan komen door
alleen deze truc te gebruiken, zon
der zich op het gebied van de ge
neralisering te wagen. Samuels be
roemde computerprogramma voor
het spelen van schaak was in staat
om zichzelf tot een aanvaardbaar
amateurniveau op te werken met
een systeem van zuivere proefon
dervindelijkheid (Samuel noemde
het „van buiten leren"), zelfs nog
voordat het spelpeil verder werd ver
beterd door toevoeging van een le
ren-door-generaliseren component.
Het programma vroeg zichzelf af:
„Ben ik al eerder in deze schaak
positie geweest? Zo ja, Welke zet heb
ik toen gedaan? Wat waren de gevol
gen? enzovoort. Een aantal jaren te
rug heb ik in mijn vrije tijd veel ple
zier beleefd aan het bouwen van een
proefondervindelijk lerende machine
uit lucifersdoosjes, die het spelletje
„Boter, kaas en eieren" (met nullen
kruisen) moest leren spelen. Wat
korter geleden heb ik met de hulp
van mijn collega R. A. Chambers
een computer-versie ontwikkeld en
deze is beproefd op een moeilijk pro
bleem, dat op het eerste gezicht hele
maal niet op een spel lijkt.
De taak van de maenine is con
trole te krijgen over een onstabiel
fysisch systeem, dat ik „Het Do
naldson systeem" zal noemen, naar
de fysioloog in Cambridge, die het
voor het eerst gebruikte bij onder
zoekingen met lerende machines.
Een door een motor aangedreven
wagentje kan heen en weer rijden
langs een kort en recht spoor. Op
het wagentje balanceert e-m staaf,
die van onderen scharnierend en vrij
naar links of rechts op het spoor
kan vallen. De motor wordt bediend
door een enkele schakelaar, die elk
moment beslist of de motor het wa
gentje naar links of naar rechts zal
bewegen. Het gaat er nu om de
schakelaar zo te bedienen dat her
wagentje heen en weer langs het
spoor blijft bewegen zonder er van
af te rijden of de staaf om te laten
vallen. Dat lijkt sterk op iets, dat
de meesten van ons, al of niet met
succes, in onze kinderjaren hebben
geprobeerd, namelijk leren fietsen.
Het is onvermijdelijk dat een kind
in het begin alleen maar kan leren
door vallen en opstaan.
Ons computerprogramma leert in
feite het Donaldson-systeem te be
heersen, zonder daarbij gebruik te
maken van enige speciale kennis
over het systeem en zonder door
een mens of machine te worden on
derwezen. Het programma is niet
speciaal ontworpen om een staaf op
een wagentje in evenwicht te hou
den, het zou evengoed kunen leren
een wagentje rond een gesloten cir
cuit te sturen of om een of ander
eenvoudig industrieel proces gade
te slaan en te besturen. In dit op
zicht illustreert het een eigenschap,
die onontbeerlijk is voor elk onder
deel van een intelligent computer
systeem, namelijk onafhankelijkheid
van een bepaalde taak. Het kenmer
kende van de menselijke hersenen is
niet, dat zij buitengewone prestaties
kunnen leveren bij een bijzondere
taak, maar dat zij ook al gebeurt
dat vaak zoekend bijna elke taak
aankunnen.
Een voorziening in het program
ma geeft de menselijke gebruiker
gelegenheid in te grijpen en de be-
sturingstaak over te nemen. Een an
dere voorziening maakt het voor
programma en gebruiker mogelijk
gezamenlijk aan problemen te wer
ken, waarbij elk zijn voordeel doet
met de fouten van de ander. Ik ge
loof dat dit soort coöperatieve wis
selwerking tussen de intelligente ge
bruiker en de intelligente machine
steeds meer naar voren zal komen
en het beeld in de toekomst zal gaan
bepalen.
Toen ik onlangs nadacht over de
kwestie van bepaalde verstandelijke
vermogens, waarvan het proefonder
vindelijk leren slechts een voorbeeld
is, amuseerde ik mij met het over
schrijven van Ludwig Wittgensteins
lijst van wat hij „taalspelletjes" noem
de en elk daarvan af te meten tegen
de huidige vorderingen in machinale
intelligentie. Ik laat zün lijstje hier
onder volgen-
Opdrachten geven en deze gehoor
zamen. v
Een voorwerp maken van een be
schrijving (een tekemng)-
Een gebeurtenis beschrijven-
Speculeren over een gebeurtenis-
Opstellen en beproeven van een
hypothese-
De resultaten van een experiment
weergeven in tabellen en diagram
men-
Een verhaal maken en het lezen-
Toneelspelen-
Leuke liedjes zingen-
De computer zat in. zijn taak
helper en onderwijzer een k
trouiode vriend vcm. de BWt
generatie worden.
Raadseltjes oplossen-
Een mop bedenken en vertellen-
Een rekunkundig probleem oplis-
sen-
De ene taal in de andere vertaïen-
Vragen, danken, vloeken, groten,
bidden-
Laat ons nu nog eens het lijstje
doorlopen.
„Opdrachten geven en deze ge
hoorzamen" is al jarenlang een rou
tinefunctie van computersystemen.
„Een voorwerp beschrijven of zijn
afmetingen geven" is een moeilijke
taak, waarmee degenen te maken
hebben die aan „hand-en-oog" com
puterprojecten werken. Een machine
die een voorwerp met een mecha
nisch „oog" inspecteert en er dan met
een mechanische „hand" mee mani
puleert, moet beginnen met een be
schrijving van het zichtbare beeld
op te stellen.
„Een voorwerp maken van een
beschrijving" (bijvoorbeeld een to
ren bouwen aan de hand van een fo
to van een toren) behoort tot de
moeilijkste toekomstige opgaven van
„hand-en-oog" projecten zoals dat
van Marvin Minsky aan het MIT
(Technische Hogeschool van Massa
chusetts) en van John McCarthy
aan de Amerikaanse Stanford-uni-
versiteit.
„Een gebeurtenis beschrijven"
valt buiten het bereik van de huidige
techniek. Hier is weer het opstellen
van een beschrijving aan de hand
van het eerst in het oog vallende ge
gevens de eerste stap. De tweede is
het gebruik van een samenvattende
beschrijving voor het opstellen van
een tekst in een geschikte taal.
Speculeren over een gebeurtenis"
ligt nog verder buiten het bereik
van de huidige techniek.
„Opstellen en beproeven van een
hypothese" is een proces, dat thans
druk wordt bestudeerd.
„De resultaten van een experi
ment weergeven in tabellen en dia
grammen" is routine-werk voor de
huidige computerprogramma's.
„Een verhaal maken' is onbereik
baar met de huidige techniek, hoe
wel het „lezen" van een gedrukte
tekst nu tot op zekere hoogte mo
gelijk is.
„Toneelspelen" zou een grote
vooruitgang van de kunst der robo
tica vereisen, evenals het „2ingen
van liedjes". Het „neuriën" van een
deuntje is gemakkelijk te program
meren, maar het verstaanbaar zin
gen er van niet.
„Raadseltjes oplossen" wordt thans
naarstig bestureerd, maar „een mop
bedenken" gaat een computer nog
zeer ver boven zijn macht.
„Het oplossen van een rekenkun
dig probleem" is zelfs voor de een
voudigste computers geen moeilijk
heid.
„Vertalen van de ene taal in de
andere" begint, gemeten naar prak
tische normen, net een beetje uit
voerbaar te worden.
„Vragen, danken, vloeken, groe
ten, bidden" zijn activiteiten die
emoties, standpunten, wensen en
sympathieën uitdrukken. Het is zin
loos om er over te praten als er in
het betrokken systeem geen basis
van bewustzijn en zelf-bewustzijn is.
Veel onderzoekers op het gebied van
computers geloven dat werkelijk suc
ces van enige betekenis op dit punt
zal afhangen van de mate waarin
deze verschijnscelen door een machi
ne kunnen worden weergegeven. Op
zijn minst zou de machine zich een
soort inwendig logisch model kunnen
vormen, niet alleen van de buiten
wereld maar ook van zichzelf in
relatie tot de buitenwereld. Ik deel
deze zienswijze.
Wie zal er meester zijn? Ik ben
geneigd het dilemma „computer:
dienaar of meeste" als vals te be
schouwen. Om de weg vrij te maken
voor wat ik over dit punt wil zeg
gen, zal ik eerst een verdeling van
taken in drie categorieën maken.
1. Taken die alleen voor mensen
geschikt zijn. Deze categorie heeft
te maken met waarden, met andere
woorden wat voor soort resultaat we
willen zien. Bijvoorbeeld: wat voor
weer willen we hebben, afgezien van
de problemen hoe het te voorspel
len? Of hoeveel verkeersdoden willen
we toelaten in relatie tot het gerief
van de automobilist?
2. Taken die alleen voor computers
geschikt zijn. Dit zijn taken met ge
compliceerde details en „tactische"
beslissingen: bijvoorbeeld voorspel
ling van het weer of controle over
een verkeerslichten-systeem in een
stad. De kwestie van de verkeers
lichten bevat een belangwekkend
punt in de context van dit verhaal:
de burger schijnt deze vorm van be
moeienis door een computer in zijn
leven blij te aanvaarden, hoewel hij
over andere vormen hoogst gealar
meerd kan raken. De gevolgtrekking
is, geloof ik dat de emotionele twij
fels en het verzet tegen de compu
ter-revolutie in feite geen kwestie
zijn van principe dat controle door
een machine iets slechts is. Integen
deel, het lijkt een kwestie te zijn
van de al of niet juiste toepassing
van computer-controle in een gege
ven geval. Toegepast op verkeers
lichten maakt de bijna onmenselijke
onpartijdigeidh van computer-controle
een positieve indruk. Ik geloof dat
iets dergelijks het geval is met de
populariteit van computerprogram
mering tegenover Latijn bij school
kinderen. Bij het programmeren
staat de leerling niet bloot aan mo
gelijke antipathieën of vooroordelen
van de leraar. Of het programma
goed of slecht is, blijtk als de ma
chine er mee gaat werken.
3. Taken die geschikt zijn voor sa
menwerking. Dit zijn taken, die thans
voor elke partner te moeilijk zijn
om ze alleen te doen of het zijn ta
ken, die een gesprek tussen mens
en machine vragen. In de tweede ca
tegorie zou ik het gebruik willen
plaatsen van een console, die ver
bonden is met een conversatie-com
puter, zoals een „huisleraar", die
de gebruiker cursussen en studie-on
derwerpen van diens eigen keuze
kan geven. Het is overigens bij com
puters, die als gesprekspartners op
treden niet altijd gemakkelijk onder
scheid te maken tussen een pro
gramma dat je helpt iets te doen en
een programma dat je leert iets
te doen.
In de derde categorie valt ook
de computer die vragen beantwoordt
en die in de toekomst als een open
bare dienst beschikbaar zal komen.
Niet alleen scholen, ziekenhuizen en
bedrijven, maar ook de gewone huis
vrouw zullen informatie en oplossin
gen betrekken, met hetzelfde gemak
waarmee thans gebruik wordt ge
maakt van gas, water en elektriciteit.
Tegelijk met de antwoorddiensten,
die ons zullen inlichten over de
politieke situatie in Paraguay, zullen
de machinale spelpartners, raadsel
bedenkers en quiz-masters verschij
nen. Een toenemende vraag naii*
computersystemen zal op een stimu
lerende manier kunnen helpen het
hoofd te bieden aan de toenemende
last van onze vrije tijd.
Het zal jarenlang alleen voor de
rijken mogelijk zijn computerconso
les in hun huizen te installeren, maar
ik twijfel er niet ahn dat er de ko
mende jaren openbare telefooncel
len zullen verschijnen, die zijn uit
gerust met een soort schrijfmachine-
toetsenbord, dat In verbinding stasI
met een computernet. En het
zeker binnen het bereik van de voor
spelbare „software"-technologie Ut
programmering van computers) dien
sten aan te bieden, die gewont
mensen in de verleiding zullen bren
gen hun guldens in een gleui te
werpen.
Zal de computer ons werk over
nemen? In de wereld van de infor
matieverwerking zal natuurlijk i<
computer de mensen gaan vervan
gen. De vraag is of hij dat zal doei
als dienaar of als meester? Daar
op moet worden geantwoord: aid
ais dienaar, noch als meester, maar
als onderwijzer, als secretaris, tó
speelkameraad, als research-assis
tent. Geen van deze figuren is in zijn
menselijke belichaming een dienaar
of een meester; ze kunnen beter
helpers worden genoemd.
De ervaring met computers he™
tot nu toe geen enkele steun g
ven aan de veronderstelling,
hoofdarbeiders door de machina
werkloos zullen worden gemaakt. E'
zijn aanwijzingen, dat, zodra hootó-
arbeiders leren de nieuwe m®'
delen te gebruiken, hun werkterrfl»
wordt vergroot en verrijkt door nie?
we mogelijkheden die binnen huabj"
reik komen. De werkweek zal in
hoogontwikkelde landen natuurlij'
steeds korter worden, naarmate
produktiviteit stijgt, maar dat is e®
kwestie van algemene technotaf
sche vooruitgang en niet specifiek
een gevolg van computers. Of de toe
nemende vrije tijd wordt gevoeld ai-'
een last of een genot zal afhang®
van de beschikbare middelen w®
het ontwikkelen van een vrijetijdf
besteding die beantwoordt aan
verschillende bekwaamheden van d'
mens.
Ik meen veilig te kunnen vooisper
len dat zelfonderricht met hulp w*
computers in natuurwetenschap!*®
geschiedenis en kunsten tegen W
eind van deze eeuw een serieuze hob
by zal zijn geworden in grote gW
pen van de bevolking. Er zijn
sen die vrezen dat tegen die ttj
„Grote Broer" (uit George OrweJi
roman „1984") ons allemaal zal W'
nen gadeslaan via het computer*
of dat onze superieuren en onze 6
ren heimelijk kennis kunnen nem®
van onze dossiers, die in een tu£
verseel elektronisch geheugen
den bewaard. Maar deze angsten fll
ongegrond. Het is gemakkelijker
verbreekbare „sloten" in eentfzt.
puter-systeem te maken dan in M"*
kluizen en safes.
1
:,V
AG-NES 3 te R dam
CERES 2 te R'dam
DILIGENTIA 3 te Antwl
ELIZABETH BROERE 6
verw-
MAYA 2 100 m nw. C|
Las Palmas
STELLA POLARIS 2 55
nr Las Palmas
DAHOMBYKUST 3 vn
Amsterdam
DIADEMA 2 250 m o
Geelong
NIJKERK 3 te Bremen
ONDINA 2 dw Casquets 1
rADJA 2 60 m no Durt
stad
STEENKERK 4 te Sydney
STRAAT TO WA 2 vn 8
Luanda
ANNENKERK te Genui
CALTEX ARNHEM p 4 K
Trinidad
DOElWIJK 5 te Priolo
KERMIA 5 te Tabangao
LAERTES 4 vn Djakarta]
pore
LALIBELLA p 4 Malta
NISO 4 te Fredericia
ORANJE NASSAU 4 vn
nr Georgetown
pOELWIJK 4 nm te Hail
STRAAT FRAZER 4 vn|
Takoradi
STRAAT FRAZER 4 vn
Freemantle
TOGOKUST 4 te Luanda I
WONOSARI p 4 Dakar mf
ZAFRA 4 vn Singapore -
AMSTELSTAD 5 te Kushl
BORNEO 5 te Shanghai P
CHEVRON DELFZIJL 5 t
DILOMA p 4 Little Quoi:
J anelro
HOLENDRECHT 4 t.a.
KATENDREOHT 4 vn
Muscat
KOPIONELLA 5 te Morml
LADON 4 vn Pt. of Spaing
town I
MERCURIUS 4 vn Ora|
Kingston H
MUSILLOYD p 4 Panama
PRINSES ANN7'! p 4 Kp
Montreal
PRINSES EMILIA 2 St.-I
Montreal
RUYS 4 vn Pt. Swettenh
nang
SCHELPWIJK 4 te Lavera
BATU 4 vn Rouaan nr
CALTEX GORINCHEM 4
cia nr R'dam
CARTAGO p 4 Havanna nrl
GABONKUST 4 vn Pto Cal]
Cortez
GANYMEDES 5 te Matar|
HOLLANDSDREEF p 3
Shanghai
MEDON 4 vn Lagualra nr|
MINOS 4 te Thessaloniki
SENEGALKUST 4 vn La^
ala
WOENSD RECHT 5 te Pior|
STAD UTRECHT 4 vn
Toronto
ADONIS 5 te Mairacaibc
DIADEMA 6 vn Geelong
EU.
DIOGENES 5 te Ilo
ISIS 5 te Newport News
LIBERIAKUST 5 te Antwej
MARON 5 te Miami
GEERTJE BUISMAN 5 te
OSSENDREOHT p 4 nm B|
Marseille
RIJNDAM 4 vn Lissabon r|
SEROOSKERK 5 te Antwel
SOLON 4 vn Savannah nr|
VLIELAND 5 op Theems
ARTEMIS 6 te Laguaira
ATLANTIC STAR 5 nm
nr R'dam -
BATJAN 6 te Cailao
CAMEROUNKUST 6 te Mc|
CAMITIA 6 vn Curacao mT
GAASTERKERK 6 te Charl
HOLLAND-s DIEP 6 te Sil
ISIS 6 te Baltimore
JASON 66 te Funchal
JOHANNES FRANS 5 vn
nr Seven Islands
KENNEMERLANd 5 vn H|
Bremen
KLOOSTERDIJK 5 vn Ta<
Houston verw.
KONINGSWAARD 5 te Pue|
da
MUSILLOYD 5 vn Cristobl
Orleans
NEDERLEK 5 vn Papeetl
OSIRIS 6 te Petit Goave
PRINSES ANNA p 5 nm|
eil. nr Montreal
SENEGALKUST 6 te Doua]
SOLON 6 te Baltimore
STRAAT FLORIDA 6 te ll
do Sul
THERON 5 nm vn Kingston!
Cortez
TJINEGARA 7 Brisbane
ULYSSES 5 vn St.-Juan nr
moza.
ACTEON 6 te Santander
AMMON 4 vn Le Havre n|
BENINKUST 4 vn Freetov.
werpen
BOVENKER o te Bahrein
GRAVELAND p 4 Casquet.'l
men
GULF HANSA 4 vn Kharg.-I
Huelva
KABYLIA 4 te Bahrein
LAARDERKERK p 4 Ras
R'dam
LOIRELLOYD 4 te Hambi
MARATHON 4 te Antwerp q
NAESS COURIER 4 vn IsleJ
nr Hamptonroads
ONDINA 4 te Gothenburg
PALAMEDES p 4 Terceira
Georgetown
RANDFONTEIN 4 vn South|
Tenerife
STRAAT LUZON 4 vn Lag
ham a
SUMATRA p 4 Barcelona nJ
TA HAM A 4 te Tema
TJIMANUK 4 vn Dar es
Belra
WIELDRECHT 4 vn Singa"
Keelung
AEGIS 4 v Amsterdam n
AMMON 5 te A'dam
ANDUK 4 v A'dam n Breir
ARGOS 4 te R'dam
£SMIDISKE 4 v R'dam n R
CHARIS 3 te A'dam
LAHOMEYKUST 3 te A'dam
DIEMERDIJK 6 te R'dam
GOERBÈ 4 te R'dam
hercules 5 te R'dam
kaap HOORN 6 te R'dam
MENTOR 5 te A'dam
MONTFERLAND 4 v A'd
Amerika
KEPTUNUS 3 v A'dam n
OLDEKERK 4 v R'dam n