TENTOONSTELLING
JEROEN BOSCH IS
UNIEK EVENEMENT
Straks genezing
van dreigende
zwakzinnigheid
a
Vandaag officiële opening
zo boeiend is nu
hersenen
DE DOEK DIE DIRECT
DROOGT £19
VOLGEND JAAR WELLICHT TWEE TOT ZEVEN BABY'S GERED
Toneelplan
DAGBLAD DE STEM VAN ZATERDAG 16 SEPTEMBER 1967
7
TECHNIEK
GEBAAND
KonderzLr11'?4 aan een rou"
e"Ci Tgh?d zich denbaren
CONTROLE
hetta eUteTm g,een weg met
ACHT JAAR
Mr. II. van Mierlo
D '66 eensgezind
over partij
politiek
THEEDOEK????
Modekoning(ln) worden? Kan! Twaalf Europese
topbladen organiseren "create-in" voor jonge
ontwerpers(sters). Kans op f» 1000.-, afvaar
diging naar internationale finale in londen,
contacten met modehuizen, showen op TV. Plus
nog eens f. 5000.- PANORAMA, met alle bijzon
derheden pas van de pers.
LOSSE HUMMERS' 60 Cl. - BIJ KIOSK EK BOEKHANDEL
m
Thema's
Nonsens
Mysterieus
Instructief
(Van een onzer verslaggevers)
BREDA - Anderhalf procent van het aantal kinderen, dat jaarlijks
|n Nederland geboren wordt, blijkt na enige tijd zwakzinnig te zijn. Tot
voor kort stond men daar vrijwel machteloos tegenover. Maar ook in
t ingewikkelde ziekteproces van de geestelijk gehandicapte zijn de ze
geningen van de moderne geneeskunde aan het doordringen. Ontdekt
is, dat in sommige gevallen zwakzinnigheid kan worden voorkomen.
Elk jaar worden in Nederland, zoals men vermoedt enkele tientallen ba
by's geboren, die lijden aan phenylketonurie, een stofwisselingsziekte,
die een van de oorzaken van zwakzinnigheid blijkt te zijn, maar die,
mils tijdig aangetoond, genezen kan worden.
Wanneer de vorige week aan
gekondigde plannen van de staats
secretaris van Volksgezondheid, dr.
E. Kruisinga, doorgang vinden, is
de weg vrij om deze gevaarlijke
ziekte onder de knie te krijgen. Hij
overweegt de mogelijkheid om alle
pasgeboren baby's op phenylketo
nurie te laten onderzoeken. Wan
neer binnen tien dagen na de ge
boorte de ziekte wordt opgespoord,
kan een speciale dieetvoeding uit
breiding ervan tegengaan en aldus
de dreigende zwakzinnigheid wor
den bezworen.
„Phenylketonurie komt naar ver
houding slechts weinig voor, maar
dat is geen reden om er niet uit
alle macht tegen ten strijde te trek
ken", zegt drs. A. J. M. Smulders,
geneesheer-direkteur van de Ge
meentelijke Geneeskundige en Ge
zondheidsorganisatie enkele jaren
geleden studiereizen gemaakt naar
Zweden en naar West-Duitsland,
waar men in het phenylketonurie
onderzoek via bloed- en urinetests
reeds vergevorderd is en waar al
goede resultaten bekend zijn.
Intussen is het niet onmogelijk,
dat het onderzoek wellicht op op
zienbarende wijze vooruit wordt
geholpen door een nieuw analyse
apparaat. Van dit toestel bevindt
zich thans één exemplaar in Euro
pa en wel in de fabriek van de in
strumentenmaatschappij Cenco in
Breda. Volgens de verkoopafdeling
van de maatschappij kan men nu in
het bloed of in de urine binnen
Vijftien minuten de ziekte aantonen.
Tot nu toe worden analyses ge
maakt met behulp van papier-ehro-
matografie, een bepaling die soms
dagen kan duren en die ook min
der nauwkeurig zou zijn. De nieuwe
analysator zou tot op twee procent
nauwkeurig werken. In de Verenig
de Staten heeft men volgens de
Cenco gedurende het laatste half
jaar zeer gunstige resultaten met
het apparaat bereikt. Bij een van
de Amerikaanse dochteronderne
mingen, waar het ook is ontwik
keld, is men reeds tot produktie in
licentie overgegaan.
In medische kringen blijkt de ana
lysator, die berust op kolommen-
etoomatografie nog onbekend te
ztin, omdat de reclamecampagne in
Nederland vanuit Breda nog moet
egmnen. Wanneer het toestel in de
E voldoet, is het niet onmo-
derzk- het phenylketonurie-on-
In nevenstaande reportage Is
sprake van het toedienen van
synthetisch voedsel aan kinde
ren, die aan phenylketonurie
lijden. Dit voedsel wordt in Ne
derland op dit moment nog niet
verstrekt, omdat de onderzoe
kingen nog in een experimen
teel stadium verkeren. Met na
druk zij er voorts op gewezen,
dat het dieet straks alleen gene
zing kan bieden aan kinderen,
waarbij de ziekte is vastgesteld
binnen tien dagen na de ge
boorte.
Het mag duidelijk zijn, dat
de ontdekking niet berust op
het genezen van zwakzinnig
heid, maar op het genezen van
een ziekte, die hiertoe kan lei
den. Het dieet zal nooit enige
baat kunnen hebben voor kin
deren of volwassenen, hoe oud
zij ook zijn, waarbij zwakzinnig
heid eenmaal is aangetoond.
aangenaam smaakt, moetèn beper
ken. Zekerheid omtrent die ter
mijn van acht jaar bestaat er ove
rigens nog niet. In enkele landen,
zoals in de Verenigde Staten en
in de Scandinavische landen, waar
men al jaren met het dieet heeft
geëxperimenteerd, zijn er echter
aanwijzingen, dat er dan mee ge
stopt kan worden.
in een geheel nieuwe fase
„Alles bevindt zieh, ondanks ook
het jarenlange onderzoek in het
buitenland nog vrijwel in een ex
perimenteel stadium", zegt drs.
Smulders. „Het onderzoek, dat in
de komende maanden in Gronin
gen en in Friesland en volgend
jaar ook in Brabant wordt onder
nomen, is een duidelijk proef-on-
derzoek, alleen nog in deze pro
vincies. Wat echter niet langer in
een experimenteel stadium ver
keert, is de techniek, die bij het
onderzoek moet worden toegepast.
Die heeft het Rijksinstituut voor
de Volksgezondheid nu wel onder
de knie."
bereiken via de bureaus, die gees
telijk gehandicapte kinderen, soms
zelfs al in hun baby- of kleuter
jaren, opvangen. Mocht nu'blijken,
dat een kind aan de beruchte ziek
te lijdt, -dan weet men dat „het in
de familie zit". Phenylketonurie is
erfelijk, waarbij het „vorige ziek
tegeval" zich soms generaties eer
der kan hebben voorgedaan. Zo
hoopt men dus te bereiken,' dat
tijdig maatregelen kunnen worden
getroffen bij pasgeborenen in die
familie. De kans, dat deze baby's
ziek zijn, is groter dan in andere
gevallen.
Het hoopgevende in de ontwik
keling van het phenylketonurie-
onderzoek is volgens drs. Smulders,
dat de weg nu misschien gebaanii
is naar nieuwe ontdekkingen.
Men is thans intensief aan het
nagaan in hoeverre afwijkingen
kunnen worden opgespoord bij nog
niet geboren kinderen en ook bij
kinderen die zojuist ter wereld
zijn gekomen.
„Dit kan nog tot vele andere
verrassende resultaten leiden. Men
mag zich gelukkig prijzen, dat hier
tijd voor is. Kijk. de vanouds be
kende kindermoordenaars, zoals
Drs. A. J. M. Smulders heeft in
het buitenland gezien welke re
sultaten er behaald zijn in de
strijd tegen phenylketonurie.
difterie, polio, tetanus of kink
hoest, zijn vrijwel uitgeroeid. Door
massale inentingen kan men deze
ziekten voor negentig procent on-
def de duim houden."
„Ook de hygiëne heeft sinds het
begin van deze eeuw al veel kin
derziekten weggezuiverd Men kan
wat „luxueuzer" te werk gaan en
ziekten behandelen, waar men
vroeger niet aan toe kwam. De
aangeboren of jong verworven li
chamelijke en geestelijke handicaps
krijgen eindelijk de aandacht, die
zij verdienen. Vooral de geestelijke
afwijkingen zijn thans onderwerp
van een massale stadie. Men gaat
zo langzamerhand hun ontstaans
wijze kennen. En dat is prachtig",
aldus drs. Smulders.
Hij realiseert, zich, dat alleen al
het phenylketonurie-onderzoek
enorm veel geld heeft gekost en
vooral nog zal gaan kosten. En ook,
dat al dit geld gestoken moet wor
den in iets, wat vooralsnog een ex
periment is. Want
„Tienduizend prikjes (in de ba-
byhielen) om misschien één pa
tiëntje op te sporen. Dat is wat!".
van het
ls gekomen.
J!eanalysator werkt met behulp
lom w 2eStlg centimeter hoge ko-
bta w.aardoor 'n monster van
of urine wordt geperst. Een
weergegeven kleurreactie
L ervolgens zien of de donor
wonster patiënt is of niet.
l|Aan zeSgen, dat op de
lijden aan 'k" e^. twee tot zeven
te SnS pkenylketonurie", zegt
belangrijk edatHi^iVindt het enorm
f den duur Pasgeborenen
teworoen w n worden on-
zoek IÏÏ „o., Eïn?er dit onder-
de Wakzinnh^- j kan na een iaar
doe"t De hew« V6el- meer aan te
Ah diLtl 8n ,zyn aangetast.
,e Wordt l.°°rzaak va" de ziek-
soor enzyme" Va" 6611
Als volgend jaar het proefon
derzoek in Brabant begint, zal men
zonder twijfel vaak de naam horen
vallen van dokter A. J. Swaak uit
Tilburg, provinciaal kinderhygië
nist van het Wit-Gele Kruis. Hij
is bezig met de plannen. Via de
kraamafdelingen van de ziekenhui
zen en de kraameentra van de
kruisverenigingen die aan huis
hulp verlenen, heeft hij negentig
procent van de Brabantse baby's
onder controle. Ook hij acht het
opsporen en genezen van phenylke
tonurie van zeer groot belang en
zijn verwachtingen zijn hoog ge
spannen.
De medische speurders hebben
zich echter niet alleen geworpen
op bloed en urine-onderzoek. Men
wil ook proberen resultaten te
-r-aiu vaiL een
Enzymen ziin e?zym aangewezen.
ïcliaam dio h st.offen m het
a'e de eiwitten van het
--•aaiU,
Weet het lfrh=nU met aanwezig is,
SozUur nhl voorkomende ami-
°°k de tiL'nylanoline> waarvan
geleid. Er SLïan de Zlekte is af-
fen gevoma a-en dan g'ftige stof-
naar de'htr. Z'Ch een weg ba"
v,era'0estendp ?nen en daar
°P het pp- rk'n® hebben.
tetiBi;-gezicht lijkt de
simpel: de
ffia«mgsmperfs.te gezi<
Patiënt SIhode dus
Waarin zich nh!" e.lwitstoffen eten,
aar het trap u bevindt.
"^1 alle is' dat
Vo°rkomt' i„ badend voedsel
#lelk' kans, eieren'
uruin brood, bonen.
Periaaf'voe(jtll<ïhK Wyze wordt nu
hinderen J?ere'd, uitsluitend
w aan de ziekte
achtste iaar zullen
(Van onze parlementaire redactie)
DEN HAAG Mr. H. van Mierlo,
fracievoorzitter van D '66 in de Tweede
Kamer, heeft gistermiddag nadrukkelijk
ontkend, dat in zijn partij menings
verschillen zouden heersen over de
toekomstige partijpolitiek, zoals dezer
dagen werd gesuggereerd.
„D '66 stelt zich op het standpunt,
dat de partijen die met ons willen
samenwerken, precies moeten zeggen
wat zij willen. Laten ze eerst maar eens
met eèn duidelijk program komen. Na
tuurlijk willen we met iedere partij
over samenwerking praten, maar dan
moet deze partij wel akkoord gaan met
onze ideeën over de nieuwe staatsrech
telijke en staatkundige vormen. Anders
kunnen ze wel doorgaan," aldus mr.
Van Mierlo.
Hij deelde ons gisteren mee, dat zijn
partij binnenkort komt met gegevens
over een politieke enquête, die ver
rassende resultaten heeft opgeleverd.
„Veel meer mensen dan wij konden
denken delen onze opvattingen," aldus
de jonge fractievoorzitter van- D
De resultaten van deze enquête, waar
mee D '66 thans nog bezig is, verschij
nen waarschijnlijk in het najaar in de
zelfde tijd als de eerste vraagstukken
die de staatscommissie grondwetswijzi
ging en kieswetvernieuwing wil: afron
den.
(ADVERTENTIE)
DDD
DDIS
ALMELO
(ADVERTENTIE)
VIJF Oostduitse jongens, vier van veer
tien en een van dertien jaar, zijn te Eis-
keller, een westelijke enclave in het
Oostduitse district Spandau, naar West-
Berlijn gevlucht.
voldoende om vanuit de toenmalige
opvattingen en litteratuur de meeat
dramatische beelden te schetsen. Onze
voorouders zullen de koude rillingen
over hun rug daarby gevoeld hebben*
De zeer beschadigde Tuin der Lus
ten (kopie uit Boedapst) heeft een be-
schadigingstructuur, die voor ..ons
een nieuw schilderij oplevert. Bij de
verschillende Laatste Oordelen is aan
wezig een prachtig (eigenhandig) pa
neel uit München, dat o.m. een ont
wikkeling in zijn schildertrant laat
zien.
Zeer instructief zijn de 17 bladen
met tekeningen: invallen en studies,
ragfijn genoteerd met ganzepen en pen
seel. Opvallend daarbij is de verwant
schap met Breughel, die vaak parten
speelt bij het rangschikken. .De ge
schetste kreupelen o.d. doen je niet
verlangen naar deze tijd. Maar, wat
dat betreft, zou Jeroen in onze tijd
ook aan zijn trekken kunnen komen,
al is het dan misschien niet zo op on
ze geciviliseerde straten.
Tenslotte vindt men er bronnen, over
het milieu en de invloed (de astrolo
gie is een van de laatste verklarings
argumenten geworden) in de vorm
van .manuscripten, miniaturen, blok
boeken, fragmenten van een altaar van
Adriaen van Wesel, een paneel van
1525 met o.m. Bosch' woning ,,'t Root
Cruys" in Den Bosch etc.
In een aparte zaal is het de moeite
waard de fotostudies van Bosch' schil
derijen door Max Seidel te gaan zien.
Deze fragmentvergrotingen drijven je
terug naar de schilderijen om nieuwe
ontdekkingen te doen. En dat blijkt
vaak de moeite waard, want men raakt
niet snel uitgekeken. In de projectie
zaal is doorlopend een documentaire
film van Francois Wijermans en een
diareeks met gesproken tekst te vol
gen. „Een hommage aan eJroen Bosch
wordt deze tentoonstelling genoemd.
Daar hebben aan meegewerkt België,
Canada, Duitsland, Engeland, Frank
rijk, Hongarije, Italië, Nederland, Oos
tenrijk, Spanje, Verenigde Staten en
Zwitserland.
Dat was nodig omdat Den Bosch
niet veel meer van zijn oud-inwoner
over heeft dan een standbeeld van Fa-
uise. Nu is hij „in levende ljjve" te
ruggekeerd aan de voeten van de oude
St.-Janhet zijn oude bekenden, die
hem anaf de steunbogen tegengryn-
zen. Het is goed in deze sfeer eens
by hem op bezoek te gaan.
H. E.
(Zie ook pagina Mensen en Muzen)
(ADVERTENTIE)
DEN BOSCH Onder de tot ons gekomen werken van de schilder Jeroen
Bosch is er slechts één, namelijk Het Laatste Oordeel in de Akademie der
Bildende Künste te Wenen - en dan nog in de veronderstelling dat het om
een oorspronkelijk exemplaar zou gaan - waarover een documentair beschei
den bestaat. Dat vertelt prof. dr. J. K. Steppe in de bundel Bijdragen, gevoegd
bij de lijvige catalogus van de Jeroen Bosch tentoonstelling in Den Bosch,
die vandaag open gaat.
Er bestaat nogal verwarring over
de authenticiteit van de honderden
schilderijen in de wereld, die aan Je
roen Bosch worden toegeschreven. Dat
neemt niet weg dat van de 45 panelen,
die in het Noord Brabants museum
bijeen zijn gebracht, er 20 door gezag-
hebbenden als van de hand van deze
wonderlijke schilder worden erkend.
En de confrontatie met deze unieke
verzameling, na twee jaar intense ar
beid, hier bijeengebracht is een bij
zondere ervaring. Op deze tentoonstel
ling, die de aandacht trekt tot ver bui
ten onze landsgrenzen, is .de grootste
collectie werken van deze even ver
maarde als mysterieuze schilder uit
de late middeleeuwen bijeen, die in
deze eeuw van hem bijeen is gebracht.
Wellicht zal het ook voor de laatste
maal zijn dat deze door hun ouderdom
bijzonder kwetsbare werken in een zo
groot aantal uit de gehele wereld bij
een worden gebracht.
Jeroen Bosch zou ongetwijfeld een
satirisch schilderij van dit gebeuren
maken, wanneer zijn bronzen gestal
te op de Bossche markt van de sokkel
kon stappen. Een oude kerk nu
zeer fraai omgebouwd tot museum,
herbergt tot en met 15 november zijn
irrationele taferelen. Het Herfsttij der
middeleeuwen, gevat tussen de zuilen
van een geestelijk „herfsttij" der 20e
eeuw, nu het christendom letterlijk uit
zijn kerken groeit. De poliepen van
film- en tv-camera's staken dezer da
gen tussen de pilaren door. Je voelt
op deze tentoonstelling verwante za
ken tussen 't geestelijk klimaat, waar
in Bosch leefde en het onze- Het zal
voor de meeste bezoekers nauwelijks
interessant zijn om alle aanduidingen
op zijn panelen wetenschappelijk
verantwoord te achterhalen, maar
omvat de groep navolgers een drietal
categorieën: schilders uit de tijd en mis
schien ook uit de omgeving van Bosch,
die zijn schilderijen en zijn manier van
schilderen navolgden; schilders die
door de vraag in de kunsthandel ge
dreven werden tot imitaties of para
frasen van zijn werk; en meesters die
met behoud van hun eigen schilderwij
ze de door Bosch gewezen weg pro
beerden te volgen.
Om dit op deze expositie aan de weet
te komen, heeft men een catalogus no
dig, want bij de panelen zelf wordt
het „welles en nietes" niet vermeld.
En de eerste de beste bezoeker ziet heus
niet of daar nu een „echte" Bosch of een
een copie hangt.
Maar alles wat er hangt is myste
rieus en zonderling, gevuld met sym
bolen- en illusies; blijkgevend van een
ongemeen rijke verbeeldingskracht en
gekruid met fijnzinnige spot en volkee
ironie-
Zijn werk is zo gebonden aan tyd en
plaats, zit zo verankerd in folkloris
tische gebruiken en gewoonten; houdt
een zo nauw verband met spreekwoor
den en volkse uitdrukkingen dat alleen
de man die zich volledig weet in te
werken in dit historisch levenskader
en in deze ideologische context met
enig gezag kan spreken over de bete
kenis en de zin van dit werk en van
de daarin aanwezige symboliek (Step
pe).
Maar dit behoeft niet af te schrik
ken, want Jeroen was een kind van
zijn (onze?) tijd, die temidden van een
hooggestemde kunst de moraliseren
de stem en de boertige lach van het
iiiiiiiiiiiiiiiiimmiiiiiiiiiiiiiimiiiiiifiiiiiii
De Haagsehe Comedie, Nederlandse
Comedie en Nieuw Rotterdams To
neel hebben tijdens een persconfe
rentie de weinige sluiers, die er nog
rond hun „plan tot herstructurering
van het Nederlands Toneel" hingen
weggenomen. Men weet waarom het
gaat: deze drie gezelschappen willen
zo min mogelijk spelen in de plaatsen
buiten. Amsterdam, Den Haag en
Rotterdam. De reizen zijn te ver
moeiend en bovendien doet het sys
teem van dubbel spelen onder de
huidige subsidie-voorwaarden moeten
de gezelschappen twee stukken op
één avond kunnen bezetten af
breuk aan het artistiek niveau van
de voorstellingen.
Er is voor het enkelvoudig spelen
in de plaats van vestiging veel te
zeggen. Men kent in vele landen
„vaste" bespelers van een grote
schouwburg en daarnaast reizende
gezelschappen. Maar wat de „grote
drie" nü hebben voorgesteld houdt
toch een paar grote risico's in. Ze
willen nl. wel minder spelen, maar
een even grote subsidie ontvangen.
Dat betekent, dat zij in staat zullen
zijn om duurdere stukken te spelen,
maar ook meer te betalen, voor da
acteurs en actrices. Het wordt dus
voor de toneelspelers bij de „pro
vincie-gezelschappen" nog aantrek
kelijker om bij een van de drie ge
noemde gezelschappen te spelen. Er
dreigt zo het gevaar, dat er zich een
concentratie van de besten in de
toneelwereld ontwikkelt in Den
Haag, Rotterdam en Amsterdam,
uiteraard ten koste van de gezel
schappen, die hun emplooi in „de
provincie" vinden.
De directies van „de drie" kunnen
dan wel zeggen, dat er een afvloei
ing plaats zal hebben, van acteurs
en actrices naar de andere gezel
schappen, maar dat zijn natuurlijk
niét de besten.
Wanneer pien vanuit de provincie
protesteert tegen de plannen van de
drie zal niet de nadruk moeten lig
gen op de veronderstelling, dat er
nu nooit meer iets „goeds" te zien
zal zijn in de schouwburgen van bij
voorbeeld Breda, Tilburg en Middel
burg. Dat zou een onjuiste aantas
ting zijn van de artistieke pretenties
en prestaties van de provincie-
gezelschappen. Er zal vanuit de pro-
vinice bij de minister .moeten wor
den. aangedrongen op zodanige maat
regelen, dat wanneer het enkelvou
dig spelen wordt doorgevoerd een
zodanig toezicht op de besteding van
de subsidiegelden wordt uitgeoefend
dat hiermee niet de andere geael;
schappen worden afgroomd.
Vermoedelijk portret van Jeroen Bosch.
wel om deze zonder meer te onder
gaan. De eieren met uitgestulpte ven
sters; de wonderlijke planten, die uit
dijen tot ballonnen, waarop een naakt
liefdespaar is gezeten; uilen, goudvin
ken, spechten, een spreekstoel, waar
in een monster met een vogelkop, fa
beldieren met menselijke ledematen,
die alles verslindend zijn Het roept
reminiscenties op met wat bijv. een
Salvador Dali laat zien. Maar ook
jonge schilders van nu zetten ons
zij het misschien wat „aangepaste"
vormen voor, die geput schijnen uit
onderbewuste stromingen. Freudiaan
se symboliek, zeggen velen; temeer
omdat vele symbolen bij Bosch onder
kend' worden als seksueel.
gewone volk liet weerklinken. Daar
om kan deze tentoonstelling voor het
„gewone volk", dat heden ten dage
in onze musea met de kop tegen de
muur loopt, een verademende glim
lach zijn.
Maar waarschljniyk is liet gevaar
lijk deze vergelijking tussen Bosch en
wat men byv. wel genoemd heeft
een „nucleaire mystiek" bU de heden-
daagsen door te trekken, want Jeroen-
deskundigen zeggen dat er nog nooit
zoveel nonsens over Bosch is verkon
digd als in deze dagen; 450 jaar na
zyn dood.
Er is n.l. zo weinig met zekerheid
over hem bekend, al weten we voldoen
de over surrealisten in het algemeen.
Het is in ieder geval wel mogelijk ge
bleken een tweedelige catalogus van
ruim 250 pagina's over Bosch samen
te stellen. Die ziet er uitstekend uit,
aj vallen kleurenreprodukties steeds
tegen, wanneer je de werkelijkheid
ernaast ziet. Ondanks subsidies kost
een exemplaar toch nog twaalf gulden.
Met de daarbij voor werkelijk ge-
interesseerden onmisbare gevoegde
bijdragen (van Steppe, Pirenne, Ger-
lach, Bax en Van Schoute) komt het
op ruiim achttien gulden. De entree
is f 3,- en 's avonds f 2,- (culturele
paspoorten f 1,50, trein-toegangsbiljet-
ten met reductie aan 80 stations) Maar
wanneer men deze barrière genomen
heeft, voelt men zich niet bekocht.
De tentoonstelling bestaat uit zeven
afdelingen. De Legenden der Heiligen,
met als centraal thema De bekoring
van Antonius, laten allesbehalve sui
kerzoete supermensen zien, maar dood
gewone worstelende mensen.
Een prachtige (eigenhandige) Chris-
tophorus, dient daarbij vermeld. Ver
volgens het leven van Christus, waar
bij Bosch de gangbare laat-middel-
eeuwse Christus-voorstellingen hand
haaft, maar «gestalte geeft in nieuwe
vormen, waarbij de bekende aanbid
ding van het Kind en verschillende
Bruiloften van Cana bijv. opvallen.
Het Lijden van Christus is het vol
gende thema (er is dus geen sprake
van een bepaalde chronologie; die is
ook niet te maken). De Verrijzenis
de Hemelvaart zijn thema's, die bij
Bosch niet voorkomen. Tegen de gang
bare voorstellingen in die tijd van
Christus als een „Wcltschmerzfiguur",
stelt hij een directe serene mens, die
getuigt van een met de Moderne De
votie verwante geestesgesteldheid.
Ongetwijfeld zal men bekende afbeel
dingen tegenkomen, want er bestaan
veel reprodukties van deze lijdensta-
ferelen. Opvallend daarbij is de com
positie van een soort massaregie en
het actualiseren door volkse taferelen
in de marges.
Het vierde thema bevat de Morali
serende Werken: scherpe observerin
gen van kritische toestanden, zo wegge
lopen van straat en plein.
Schilderijen om met intens genoegen
naar te kijken en te puzzelen op de
eindeloze details. De Keisnijding, De
Goochelaar, De Landloper (Verloren
Zoon) Narrenschip etc.verrukkelijke
bijtende en meesterlijk spits geschilder
de taferelen.
Ten tijde van Jeroen Bosch was men
niet zo gebrand op het ,.mijn en het
dijn". Men copieerde de meester, dat
het een lieve lust was.
Voor zover «op het ogenblik bekend
De Wereld en de vier Uitersten ls
het slotthema der panelen. Dood, oor
deel, hel en hemel boden Bosch stof
