OLEG PENKOVSKI
kraakte Russische
veiligheidssysteem SjS
ZESTIEN MAANDEN SUCCESVOL SPIONEREN
CUBA EN
BERLIJN
25DAGBLAö DB STEM VAN ZATERDAG Ï1 DECEMBER 196525
Onhandige
propaganda
Tegen vrienden
Prestaties
Eigen rol
Vriespunt
Specialist
S 4"t lKGB' hiCTVan
I v®rraderp j}?6? Penkovsky zijn land
het westen ooit
in Rusland heeft
(Van een onzer redacteuren) gehad.
Op een septemberdag in 1961 speelden drie Engelse kinderen op de Tsvetnoy Boulevard in Moskou. Hun
moeder zat even \erder op een bank naar hen te kijken. Een Rus in burger kwam aanwandelen en hield
bü de kinderen stil. Hij praatte wat met Jien, haalde een doos snoepjes uit zijn zak en gaf die aan de kin
deren. De kinderen namen de doos aan en de vreemdeling liep door. De doos brachten de kinderen toen
naar hun moeder. Op deze manier gaf Oleg Penkovsky een uiterst belangrijk pakje films door aan me
vrouw Janet Anne Chisholm, de vrouw van een attaché aan de Britse ambassade in de Russische hoofd
stad. Enkele maanden later herhaalde zich dit contact. Penkovsky had de uiterste voorzorgsmaatregelen
getroffen en was voortdurend op zijn hoede. Op 5 jjanuari '62 merkte hij bjj weer zo'n „toevallige" ont
moeting dat er op de achtergrond een wat meer dan normale belangstelling voor het tafereeltje bestond.
Een kleine auto was, met overtreding van de verkeersregels, de smalle rijbaan van de Boulevard op
gereden, keerde toen snel om en verdween uit het gezicht. Op 12 januari gebeurde niets, maar een week
later verscheen dezelfde wagen. Penkovsky was gewaarschuwd- Hy liet weten dat er geen ontmoetingen
met mevrouw Chisholm meer mochten plaatsvinden.
atoomnachtmerrieIk weet hoever hun
voorbereidingen gevorderd zijn. Ik
moet die mannen de nederlaag toe
brengen. Zij vernietigen het Russische
volk.
„Wij (de GRU) bedrijven ook tech
nische, wetenschappelijke en economi
sche spionage; we werken in alle rich
tingen. Wat onze buren van de KGB
doen. weet ik niet zo precies. Het aan
tal mensen dat daar werkt is vele ma
len groter dan dat van de GRU. Zij
genieten meer vertrouwen cn worden
beter betaald. Zij krijgen altijd meer
functies bij onze ambassades en onze
andere instellingen in het buitenland.
Een ambassadeur is in de allereerste
plaats in dienst van het hoofdbestuur
van de partij en in de tweede plaats
van het ministerie van buitenlandse za
ken. Dikwijls behoort hij zelf tot de
GRU of de KGB.
De „residenten'1 van GRU en KGB
hebben altijd een hoge diplomatieke
rang; „ambassaderaad" is een gelief
de dekmantel."
„Wij bedrijven spionage tegen alle
landen van de wereld, ook tegön onze
vrienden, de bevolking van de volks
democratieën. Want wie weet of zij
eens onze vijanden worden. U weet
hoe het met China is gegaan.
Wij van de GRU bedrijven ook pro
paganda, provocatie, chantage, terreur
en sabotage. Dat zijn de grondslagen
van ons werk. Het verschil tussen ons
en de KGB is enkel, dat wij niet te
gen het Sovjetvolk werken of het be
spioneren. Wij hebben geen sympathie
voor de KGB. De speciale afdeling van
de KGB heeft zijn verklikkers en me
dewerkers onder de officieren van de
GRU."
„Aan een ambassade bespioneert de
KGB al het personeel, ook ons van
de GRU. De KGB-ers ontgaat letter
lijk niets: wat de mensen kopen, hoe
zij leven en of dat overeenkomt met
hun salaris, waarheen zy gaan, welke
artsen zy hebben, wie zy ontmoeten
hoeveel zij drinken en hoe hun zeke-
lijk gedrag is. De KGB luistert onaf
gebroken naar wat de mensen zeggen.
Persoonlijke brieven van al hot am
bassadepersoneel ook van de leden
van de GRU en KGB worden voor
de verzending door byzondere functio
narissen gelezen (vooral de brieven
aan dc vrouwen) om te zien of er
niets in staat dat ongewenst is. Het
is bijvoorbeeld verkeerd te schryven
dat we „hier" goed eten en volop vlees
hebben, want in de brieven naar huis
mag niet doorschemeren, dat er bui
ten de U.S.S.R. alles in overvloed is."
„Serov, de tegenwoordige chef van
de GRU. is niet het grootste licht dat
er bestaat. Hij kan mensen goed een
verhoor afnemen, hen opsluiten en dood
schieten. In het fijnere spionagewerk
is hij niet zo bedreven. Serov was een
vriend van Beria- Beria raakte op hem
gesteld en drukte hem snel de ladder
Ir de GRU is niemand blij met
hem. Serov had gelijk met Beria dood-
gföcnoien moe,en worden en niet tot
generaal bevorderd. Maar dat kon niet.
De ene hand wast de andere."
„Om nu terug te komen op mijn ei
gen rol in dit alles. De GRU heeft mij
opgedragen, de leden van een Britse
delegatie in de Sovjet-Unie te obser
veren. Het is mijn taak vriendschap
pelijke betrekkingen met die heren aan
te knopen, hun spionagemogelijkheden
te onderzoeken, vast te stellen of zij
van waarde voor onze inlichtingen
dienst kunnen zijn. Daarna schrijf ik
een uitvoerig rapport aan onze „resi
dent" in Londen.
Vervolgens begint hun „bewerking"
(Bij die gelegenheid ontmoette Pen
kovsky de Engelse zakenman Greville
Wynne, een knap maar onopvallend
ingenieur uit Shropshire, een soort
handelsreiziger op internationaal ni
veau. gespecialiseerd in exporthandel
met de Sovjet-Unie en Oosteuropese
landen. Later, tijdens een bezoek aan
londen, kreeg Penkovsky een spoedcur
sus in spionageverbindingen en kreeg
de beschikking over een Minoxcamera
en een transistorradio. Hij vergat in
middels niet inlichtingen voor de Rus
sen te verzamelen en vergat daarbij
ook zijn eigen reputatie als partijman
niet: hij protesteerde bij Kroetsjev te
gen de verwaarlozing van het graf
van Karl Marx op het Highgate kerk
hof en incasseerde daarvoor een lof
prijzing).
Op 22 oktober van dat jaar werd
Penkovsky gearresteerd, 't Volgende
jaar. op 11 mei 1963, werd Oleg Pen
kovsky. kolonel van de Russisdhe mi
litaire inlichtingendienst, in een over
volle rechtszaal wegens hoogverraad
veroordeeld tot de dood door de kogel.
Hij was beschuldigd van spionage voor
de Verenigde Staten en Groot-Brittan-
nië. Zijn tussenpersoon, de Britse za
kenman Greville Wynne, werd
tegelijkertijd veroordeeld tot een lang
durige gevangenisstraf, maar later ge
ruild tegen de in Engeland veroordeel
de Russische spion „Lonsdale" wiens
werkelijke naam Molody is. In de ten
lastelegging van Penkovsky was spra
ke van „inlichtingen omtrent zeer ge
heime zaken rapporten documen
ten van grote waarde van economi
sche, politieke en militaire aard
Russische ruimtevaartgeheimen een
lijst van generaals en officieren van
personeel van de luchtverdedigings-
strijdkrachten nieuw oorlogsmateri
aal inlichtingen over atoomenergie,
rakettechniek en ruimteonderzoek...!
DE RUSSISCHE AMBASSADE IN AMERIKA
heeft scherp gereageerd op de publikatie
van de Penkovsky Papers". Het enige doel
van het boek is, aldus de ambassade, om de naam
Van de Sovjet-Unie te besmeuren, de internatio
nale atmosfeer te vergiftigen en de pogingen voor
de wereldvrede te verhinderen In Londen heeft
de Russische ambassadeur bij de staatssecretaris
van Buitenlandse Zaken geprotesteerd tegen de
uitgave van het boek. Hij kreeg ten antwoord dat
het een commerciële uitgave betreft, die door het
Foreign Office niet kan worden verboden. Die
reacties bewijzen dat de Sovjetleiders met de ver
schijning van het bock nogal in hun maag zitten,
zelfs al hebben ze kunnen vaststellen dat o.a. de
Britse pers de authenticiteit van de „Papers" nogal
betvvyfeld. Want er zijn voldoende communisten
haters die de inhoud van dit boek maar al. te graag
voor waar slikken. Ook als ze zouden weten dat
het boek misschien een propagandastunt is van de
Amerikaanse centrale inlichtingendienst (C.I.A.). Men kan zich met
de Londense Times immers afvragen of een spionage-officier wel
een dergelijke massa materiaal aan het papier zou toevertrouwen en
in zijn flat verbergen. In de hoop dat het op een goede dag het Wes
ten zou bereiken. En het is even onwaarschijnlijk dat de aanteke
ningen terecht kwamen by de Russische overloper Peter Deriabin
in de Verenigde Staten en daar werden gepubliceerd zonder dat de
C.I.A, erbij betrokken zou zijn. Men vermoedt dan ook dat de aan
tekeningen niet werkelijk bestaan en dat het boek veeleer een
bloemlezing is van hetgeen Penkovsky heeft toevertrouwd aan zijn
geestelijke agenten, doorspekt vaak met de onhandige vaak onver
bloemd weergegeven, anti-Russische propaganda van de C.I.A. Zijn
onthullingen over de echtelijke ontrouw der Sovjet-bonzen en over
menselijke gebreken die ook overal elders voorkomen, zijn dan ook
vooral onthullend voor de propagandamethoden in de Verenigde Sta
ten. De verschijning van het boek moet dan ook vooral worden ge
zien als onderdeel in de koude oorlog. Kortgeleden heeft de ontmas
kerde Russische spion Lonsdale een boek geschreven over de ver
schrikkingen van het Amerikaanse leven, en daarbij uitgelegd hoe
altruistisch zijn motieven waren. Penkovsky moet voor het antwoord
zorgen. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat Penkovsky niet geda^i
heeft waarvoor hij is veroordeeld. Het blijft vaststaan dat hij wellicht
de belangrijkste spion is geweest die het Westen en in Sovjet-Rus
land heeft gehad. Ook al zal men na lezing van de „Penkovsky
Papers" hieraan twijfelen.
perkte geestelijke vermogens: hij heeft
niets origineels op militair gebied bij
gedragen. Kortom, hij is iemand met
het principe: „Val me niet lastig en ik
val jou ook niet lastig." Dat zijn
waarschijnlijk precies de redenen waar
om Kroetsjev hem minister van de
fensie heeft gemaakt. Hij mist de vast
beradenheid van Zjoekov, hij organi
seert zijn zaken niet zo goed als Zjoe
kov deed. De generale staf heeft ook
geen respect voor hem."
„Kroestjevs gepraat over prestatie?
die we nog niet geleverd hebben, heeft
soms rampzalige gevolgen, zoals de
plotselinge dood van maarschalk Ne-
delin. chef van onze raketmacht. Kroet
sjev wilde een raketmotor, aangedre
ven door kernenergie. Het laboratori
umwerk aan die molor was al vol
tooid vóór de 43e verjaardag van de
oktoberrevolutie in 1960, en de betrok
kenen wilden Kroetsjev op die dag een
„cadeau" geven, een raket met atoom
aandrijving. De proeven met de nieu
we motor werden bijgewoond door
maarschalk Nedelin, kerngeleerden en
regeringsafgezanten. Na het aftellen
wilde de raket niet loskomen. Na ruim
een kwartier kwam Nedelin de schuil
plaats uit, gevolgd door de anderen.
Plotseling ontplofte toen de raket, als
gevolg van'de vermenging van de kern
brandstof en andere samenstellende de
len. Meer dan driehonderd mensen
vonden de dood. In de „betrouwbare"
regeringsverklaringen in de Pravda en
de Isvestia lazen we alleen dat Ne-
deling was gestorven... bij de uitoefe
ning van zijn plicht, tijdens een vlieg
tuigongeluk."
„Zelfs in Moskou en Leningrad is nu
de schaarste aan wodka voelbaar. Er
worden alleen nog oude voorraden al
cohol ten behoeve van het raketpro
gramma. De mensen drinken nu cog
nac en wijn. Zodra er ergens wodka
uit de oude voorraden te koop is, staan
de mensen in lange rijen en wordt er
gevochten om een fles."
^reville Wynne, de Britse zakenman;
met wie Penkovsky veel contact had.
grappen över hem in omloop. Iedereen
noemt hem een avonturier. Iedereen
lieeft kritiek op hem en lacht om hem,
vooral om zijn lijfspreuk: „Wy moeten
Amerika inhalen en voorbijstreven".
Hoelang zyn wij Amerike al aan het
inhalen? Wij hebben Amerika tijdens
Stalin ingehaald en nu halen we het
nog steeds in tydens Kroetsjev. De
dwaas. Hy kan althans proberen Iets
verstandigs te zeggen."
„Na Kroestjevs zuivering van het
leger stierven vele generaals aan di
verse ziekten, voornamelijk hartaan
vallen en zenuwinzinkingen.
Slechts een paar van die sterfgeval
len zijn in de pers vermeld. De mees
ten hebben zichzelf het leven benomen
Een klein aantal schikte zich in hun
lot en probeerde buiten het leger eei
nieuw leven te beginnen. Zo ging een
ex-generaal aardbeien kweken, die zijn
vrouw op de markt verkocht. De ge
neraal werd erbij geholpen door een
zieke boer van een kolchoze. Wat ge
beurde er dus? De generaal werd be
schuldigd van particulier initiatief en
uitbuiting van andermans werkkracht;
hij werd uit de partij gestoten en* zijn
pensioen werd hem afgepakt. En dat
alles nadat hij meer dan dertig jaar
in het leger had gediend en twee oor
logen had meegemaakt."
„Malinovsky is lid van het partij-
hoofdbestuur en afgevaardigde bij de
Opperste Sovjet. In de oorlog was hij
bevelhebber van eèn der fronten, maai
hij heeft zich nergens bijzonder onder
bevelhebber van een der fronten, maar
hij heeft zich nergens bijzonder onder
scheiden. Hij is de meest kleurloze
maarschalk die we hebben, met be-
„In de commissie gaat alles goed.
Ik word in die organisatie uitstekend
behandeld. Serov, Smoükov en Gvis-
jiani en andere vrienden willen mij
graag met een nieuwe opdracht naar
het buitenland sturen. Zy zullen trach
ten de nodige dienstorders van de
KGB en het hoofdbestuur los te krij
gen. Als de KGB mij van verdenking
zuivert, zal hy myn reis wel goed
keuren."
De KGB nic.id echter aan de ver
denking vast. Penkovsky had teveel
contact gehad met Wynne, ook al was
die nog zo officieel. Penkovsky bracht
teveel geschenken mee uit het buiten
land, die van zijn reistoelage niet kon
den worden betaald. Hij bleef ook naar
de bibliotheken van het ministerie van
defensie gaan, waar hij geheime lite-
atuur las op gebieden die niet de
•-ijne waren. Waarschijnlijk heeft ie-
nand hem daar gezien. Zodra de KGB
iemand verdenkt, wordt zijn woning
doorzicht. Ongetwijfeld zal iemand in
het -geheim zijn bureau hebben nage
snuffeld. Toen de geheime lade open
ging, waren de poppen aan het dan
sen. Penkovsky werd in oktober ge
arresteerd, zes dagen voor Kroetsjev
beloofde de wapenopslag in Cuba te
ontmantelen. Op 2 november werd
Wynne door de KGB in Boedapest ge
grepen. waar hij was heengegaan met
het oog op een reizende handelsten
toonstelling. Het spel was uit.
1) De Penkovsky documenten, ver
zameld en gerangschikt door Frank
Gibny. Nederlandse vertaling van
Hans de Vries. Uitg. Ad. M. C. Stok.
Den Haag.
Van april 1961 tot eind augustus van
1962 voorzag Penkovsky het Westen
van allerlei hoogst belangrijke inlich
tingen. Het waren de zestien maanden
van crisis in de verhouding tussen
Kroetsjev en Kennedy, misschien wel
het vriespunt in de koude oorlog. De
verkenningen door de U-2 boven Rus
land waren door Kennedy gestaakt.
Toch kreeg het Westen in die maan
den zijn inlichtingen over de bedoelin
gen van de Sovjet-Unie en de stand
van militaire zaken. Het waren de ja
ren van de Berlijnse crisis (1961) en
de Cuba-crisis (1962). Van al degenen
die in oktober 1962 verlicht ademhaal
den toen Kroetsjev zijn raketten terug
trok van het ingesloten Cuba, wisten
slechts weinigen waarom Amerika dit
hoge spel heeft durven spelen: méde
op "grond van de inlichtingen van Pen
kovsky.
Op zijn eentje had Penkovsky het
veiligheidssysteem van 's werelds
strengst beveiligde staat gekraakt. De
gevolgen daarvan werden direct daar-
nok in de Sovjet-Unie duidelijk:
Serge Varentsov, oppermaarschalk van
de tactische raketmacht, werd van zijn
Post ontheven en gedregadeerd. De
chef van de militaire inlichtingendienst,
generaal Iwan Serov, plaatsvervanger
van Beria en „beul van Hongarije" in
1956, werd overgeplaatst en later in
het openbaar gedegradeerd. Ongeveer
199 beambten van de Russische inlich
tingendienst werden vrijwel onmiddel
lijk van hun buitenlandse posten naar
Moskou teruggeroepen.
We was Penkovsky?
taSiJ WrS h»eroepskolonel bij de mili-
hii u '^h'iHgendienst, een functie die
SL,:eki?edde sinds hij in 1953 de mi-
lat<!£e S,1Pj°rnatieke academie had ver-
mniüi Tevoren was hij regimentscom-
m geweest, stafofficier en adju-
haH k-an Gen Seneraal. Als artillerist
raSflu een cursi,s gevolgd in militaire
ïiatr!!ïn cn was dus behalve spio-
«fnk ook technisch uitstekend
ermï00- had relaties met de
Wvü m ,de Sovjethiërarchie: hij was
rent!!?,1™? irig van maarschalk Va-
vom Z' i st°nd op vertrouwelijke
betroff0 Ser°v. hij onderhield nauwe
i\\n ngenT met generaals en politici,
een SUw 7era was de dochter van
ren va Als een van de 'topfigu-
(GRTiïi! j Elitaire inlichtingendienst
geheim t0eSan-g tot zeer veel
I «oor 7» rïat®ri.aal, en wist daaruit
keuze te do ^enriis een goede
I WaPsel^y bad S°ede manieren. Hij
delde l?nPltnon0me.nde man van §emid"
Hij hipfa et griJzend rossig haar.
versatip u-n goed eien. drinken, con
touren villi Üas eri an gewend dat de
den I* «n 1 °Pen werden gehou-
g°ed bewpLngeZie-?cllap kon hi' zich
v'°or 1 gen- h'J had veel gevoel
Praattn ??n wat wrange humor, hij
kortom- unag 0V(:r koetjes en kalfjes.
I eenzaam was, foviaal. Toch was hij
de dienst had hem hui-
SchapDen Hi! uV0J0r. kngdurige vriend-
I vader wa«Si» atLeGn zwak Punt: zi-in
Sen dp ofhcier gesneuveld te-
e communisten.
aan een tsaristisch of
I man rript JL .in Rusland voor een
'n ernstiw „«P0Sl-tle van Penkovsky als
I ye%heirkHU» *1JP' kree£ de staats-
Vnr- J Niet Om Hp hii
hem niet te doen. Zijn verraad had
andere oorzaken: het contact met de
Russische machthebbers had hem van
veel communistische illusies afgehol
pen, hij zag veel intriges en omkope
rij onder ae hoge militairen. En bij
dè militaire inlichtingendienst leerde
hij dat zijn volk pas rust en vrede
zou krijgen wanneer het bevrijd werd
van de machtspositie van de veilig
heidsdiensten-
renkovsky) is opnieuw in het nieuws
gekomen door de publikatie van de
„Penkovsky Papers". 1). Het zijn
niet de verzamelde geheimen die de
Russische officier aan zyn Westelijke
handlangers heeft 'overgedragen. Het
is ook geen dagboek, maar een serie
in haast genoteerde aantekeningen,
schetsen en commentaren. De aanteke
ningen lopen van het voorjaar van 1961
tot augustus 1962, toen Penkovsky al
onder verdenking van de KGB stond.
De documenten, omstreeks de tijd van
zyn arrestatie naar het Westen ge
smokkeld, zijn de aantekeningen van
een eenzaam man die wist welk ge
vaarlijk spel hij speelde. Het is een
combinatie van protesten, waarschu
wingen cn onthullingen, vaak erg frag
mentarisch, vrijwel zonder ordening op
papier gezet. Voor de uitgave zyn ze
daarom hier en daar van toelichtin
gen voorzien en in hun verband ge
plaatst. Penkovsky is nu verder aan
het woord.
„Ik maak de volgende notities om
duidelijk te maken, hoe ik denk over
het stelsel waarin ik leef en om mijn
verzet tegen dat stelsel te verklaren.
Ik moet in haast schrijven. Ik kan
niet alles wat ik weet en voel op
schrijven. omdat ik er eenvoudig geen
tijd cn plaats voor heb. Schrijf ik
thuis dan kan mijn familie niet sla
pen, want typen maakt veel leven. In
mijn werktijd heb ik het altijd druk.
in de avonduren ben ik meestal bezet.
Hier thuis heb ik een geheime berg
plaats in mijn schrijbureau, waar mijn
familie de papieren niet kan vinden,
zelfs als ze ervan wisten. Maar nie
mand weet iets. Dit is een eenzame
strijd."
„Tijdens de hevige worsteling, die
de tweede wereldoorlog was, raakte ik
Een deel van het spionagemateriaal
dat de Russische geheime dienst na
Penkovsky's arrestatie in zijn flat
aantrof.
er voor het eerst van overtuigd dat
het niet de communistische partij was,
die ons allen bewoog en inspireerde
tot de weg van Stalingrad naar Ber
lijn. Er was een andere stuwende
kracht: Rusland. In laatste instantie
geloofden wij, dat wij vochten voor het
Rusland van Soebo-ov en Koetoezov,
van Minin en Pozarsky, niet voor Sov
jet-Rusland, maar voor Moedertje Rus
land. Ons communisme, dat wij nu al
vijfenveertig jaar aan het opbouwen
zijn, is bedrog. De regering van Kroet
sjev is een stel avonturiers. Het zijn
demagogen en leugenaars, die het mas
ker van „de strijd om de vrede" dra
gen. Kroetsjev heeft de oorlog niet af
gezworen. Ik leef in Moskou in een
Penkovsky (geheel rechts) als artille
rie-officier aan het Oekraïnse front in
1944. Naast hem Varentsov, de latere
artillerie-maarschalk, diens adjudant
rw 14,J, ,wf.5 een uemeöbend 1
geldelijk gewin was het en een ordonnans.
-JWi- Ni c"*uvsKy zyn ïanci
v°°r de ii °m de spionage
vrouw iilg,l!e.nde redeéen: e
wmnseksue.i spel' hij was •---
huisyacier rw dl), een liefhebbend
er was
geen
„Kroetsjev is by liet volk niet po
pulair. Er zijn allerlei anekdoten en
