J0L00G
3ERGS
Het schot
van
Serajewo
Hei Kroomni
?an OOM
Historische gruwel vijftig jaar geleden
j Deutsehland,
j Deutsehland
1 über alles...
DAGBLAD DE STEM
:hter
te
Koningsmoord ontstak de lont
in het kruitvat van Europa
n
woningtoezicht
ire werken kan
:den belast met
lisch-administra-
adspirant bouw-
f gelijkwaardige
van opleiding,
79,tot f 827,—
lurcompensaties
der no. 32 vóór
le directeur van
ninapark 27, on-
irdi gevraagd een
werktijd circa 2
■poedig mogelijk;
van kwalificaties
vereen te komen,
nstverrichting is
(lijk.
Directeur van de
VERWARMING
le functie van
inkoop
icitaties te rich-
onze n.v., Van
"|>h t IHUANTYA.VH i lliü BKSi AAT \l$t}
TWEE BLADEN
Er heeft weer een afschuwelijke misdaad plaats i
geg repen
Frans Ferdinand, -aartshertog-troonopvolger
Van Oostenrijk, de toekomstige keiier der Doaau-
Monarchie, een overtuigd katholiek, bekwaam
veldheer eri energiek karakter, op wien geheel
Christelijk en-monarchistisch Europa zijne hoop
■had gevestigd, is laaghartig vennoord, en metj
hem zijne gemalin.
'De aartshertog was een boezemvriend van der
•Duitschen keizer. Zijne toekomst beloofde een]
schitterende regeering.. Zijn dood -is een ramp
voor Oostenrijk,
Een of andere „ganz lacherliche Angelegenheit auf dem Balkan" zal de eerstvolgende oorlog
veroorzaken, had Bismarck veertig jaren tevoren voorspeld. Weliswaar was de moord op de
vijftigjarige Oostenrijkse troonopvolger, aartshertog Franz Ferdinand, geen belachelijke ba
gatelle, er was echter niemand in het door het bericht geschokte Europa, die in de aanslag een
aanleiding tot oorlog zag. Zeer zeker was er niemand, die kon vermoeden, dat hij zulke ramp
zalige gevolgen zou hebben.
Zelfs in Oostenrijk, dat reeds jaren op een gelegenheid wachtte Servië te kunnen opslokken,
kwam het onheilstelegram onverwacht en ongelegen. „Om te kunnen mobiliseren tegen Servië
moeten wij een andere gelegenheid afwachten", antwoordde graaf Berchtold, de Oostenrijkse
minister van Buitenlandse Zaken tot de chef van de generale staf, die onmiddellijk maatrege
len eiste. Toch zou het „Schot van Serajewo", op 28 juni 1914, in de hele wereld weerkaatsen.
De aanslag werd het begin van de Eerste Wereldoorlog, waarbij achtentwintig landen in zes
continenten werden betrokken. Zijn veldslagen werden geleverd van China tot de Afrikaanse
kust en op zee van Jutland tot de Falkland-eilanden. Vorstenhuizen werden omvergeworpen,
grenzen gewijzigd, staten van de landkaart geveegd. Een hele generatie van miljoenen men
sen Sneuvelde, meer dan in alle oorlogen ooit tevoren. Politieke verhoudingen werden volko
men veranderd, de Verenigde Staten werden de eerste onder de wereldmachten, revolutio
naire machten en nieuwe sociale theorieën ontketenden het communisme. Wat meer was, de
bloedige ramp van 1914-1918 droeg de kiem van een nog grotere tragedie: de Tweede Wereld
oorlog.
De moordaanslag op de Oosten
rijkse troonopvolger.
In de weken, die op „Serajewo"
volgden flitsten ultimatum en te
gen-ultimatum door Europa. Oos-
tenrijk-Hongarije stelden Servië
verantwoordelijk voor de moord
op de troonopvolger en verklaar
den het staatje de oorlog, Rusland
mobiliseerde om Servië te be
schermen, Oostenrijk dreigde
daarop tegen Rusland te marche
ren, Duitsland verzekerde Oosten
rijk, dat het op Duitslands trouwe
steun kon rekenen, indien de
strafexpeditie tegen Servië op een
conflict met Rusland zou uitlo
pen. Frankrijk onderstreepte, dat
het zijn bondgenoot in een oorlog
terzijde zou staan. Engeland zwoer
de neutraliteit van België met ge
weld van wapenen te verdedigen.
Duitsland sloeg deze waarschu
wing in de wind en beriep zich op
„Kriegsnotwendigkeit", betoogde
dat het zich bij de verdediging van
zijn hoogste belangen niet mocht
laten weerhouden door een „vod
je papier". Dat vodje papier, zoals
Reichskanzler Bethmann het
noemde, was het ook door Duits
land ondertekende neutraliteits
verdrag van 1839, waarin de zelf
standigheid van België door de
grote mogendheden was gegaran
deerd.
De oorlogsdreiging werd in die
julimaand 1914 voelbaar langs al
le grenzen. De plotseling geschrok
ken regeringen wrongen zich in
allerlei bochten om de ramp af
te wenden. De militaire staven
hielden eikaars activiteiten ge
spannen in het oog en eisten, in
verband met hun onverbiddelijke
tijdschema's snelle beslissingen uit
vrees van ook maar één uur ach
terstand op de vijand te krijgen.
De staatshoofden zagen zich voor
afschuwelijke dilemma's geplaatst.
Zij begrepen, welke gevolgen hun
beslissingen met zich zouden mee
brengen en probeerden een stap
terug te doen. Maar de militaire
machinerieën wonden elkaar op
en sleepten nieuwe noodzakelijke
beslissingen en steeds alarmeren
der maatregelen der staatslieden
achter zich aan.
Vijf weken, nadat een 19-jarige
gymnasiast Gavrilo Princip in Se
rajewo zijn dodelijke schoten los
te, waren' Oostenrijk en Hongarije,
Servië, Rusland, Frankrijk, Bel
gië en Groot-Brittannië officiëel
in oorlog.
Het was een oorlog, die ten koste
van miljoenen levens, tot de wa
penstilstand van 11 november
1918 duurde, en waarvan Von
Molkte, chef van de Duitse gene
rale staf op de eerste gevechtsdag
aan zijn Oostenrijkse collega
schreef: „Hij zal voor de eerst
volgende honderd jaren de gang
van de wereldgeschiedenis bepa
len."
De klokken van Serajewo sloegen
tien uur toen de autokolonne met
de vorstelijke bezoekers de Appelkai
langs de Miljacka-rivier insloeg.
Juist op St.-Vitusdag, de dag dat
zich elke nationaal bewuste Ser
viër de pijnlijke nederlaag van 28
juni 1389 tegen de Turken herin
nerde, wenste aartshertog Frans
Ferdinand, als besluit van de gro
te manoeuvres van het Oostenrijk
se leger, triomfantelijk de Bosni
sche hoofdstad te bezoeken. Oosten
rijk had Bosnië in 1909, tegen de
zin der grote mogendheden inge
palmd en de radicale Serviërs die
het land als een deel van hun land
bleven beschouwen, zagen in de
Oostenrijkse troonopvolger een ge
hate onderdrukker.
Reeds enkele jaren tevoren had de
Oostenrijkse geheime politie mel
dingen gekregen van beraamde aan
slagen op de aartshertog. Ook nu
hadden opnieuw geruchten over 'n
„Der Kaiser"
Deutsehland über alles"
moordpoging Wenen bereikt. Zijn
adjudant waarschuwde Frans Fer
dinand dan ook dringend van een
bezoek aan Bosnië af te zien. De
man, die liever gevreesd dan be
mind werd, en waarvan tijdgeno
ten schreven dat hij ,,een duistere
fanaticus was uit de tijd der In
quisitie, een door macht bezeten
autocraat", wenste zijn reisplannen
echter niet te wijzigen. „Natuurlijk
zullen er samenzweerders zijn doch
daarom kan ik mij toch niet onder
een glasstolp plaatsen", wees hij zijn
adjudant terecht.
Onder de menigte, die langs de
rivierkade, deels juichend, deels ver
beten stond toe te kijken, bevonden
zich zoals later uit een onder
zoek bleek minstens zes samen
zweerders.
Zij waren allen leden van het Groot-
Servisch Geheim Genootschap „De
Zwarte Hand", waarvan vele hoog
geplaatste officieren en ambtena
ren lid waren. Overste Dragutin, de
leider van „De Zwarte Hand" had
hen met zorg uitgekozen en hun
voorzien van revolvers, handgrana
ten en ampullen cyaankali. De jon
gemannen waren bereid hun leven
voor de Servische zaak te geven.
Na de moordaanslag moesten zij
zichzelf doodschieten of vergiftigen,
zo luidde de opdracht van Dragutin,
die hen vanuit Servië het Oosten
rijkse Bosnië had binnengesmok
keld.
Bom mist rijtuig
Even voorbij de Cumurjabrug
sprong plotseling een jonge man uit
de menigte en slingerde een bom in
de richting van de vorstelijke be
zoekers. In de verwarring, die ont
stond kon de dader, de twintigjari
ge boekdrukker Nedeljko Cabrino-
vic door het politie-escorte spoedig
worden gearresteerd. De jonge Ser
viër, die later voor zijn daad tot
twintig jaar dwangarbeid werd
veroordeeld, had zijn moordenaars
werk echter te haastig uitgevoerd.
De bom ketste op de autokap en
miste haar doel. De „keizerlijke en
koninklijke hoogheid" werd in het
geheel niet getroffen, zijn echtge
note zeer licht gewond. Een der ad
judanten liep zware letsels op.
Na van de schrik te zijn bekomen
gaf de aartshertog koel maar ge-
ergerd het bevel de voorgenomen
route voort te zetten. Hij volstond
er mee, de burgemeester, die van
de hele aanslag nog niet op de hoog
te was, tijdens de officiële ont
vangst op het raadhuis bars in de
rede te vallen: „Wat heb ik aan
al die praatjes? Ik kom op bezoek
in Serajewo en men ontvangt mij
met bommen. Het is een schan
daal".
Ondanks het ernstige incident wens
te de vorst met een hautain ge
baar het vastgestelde programma
af te werken. Zijn principe was,
dat het koningschap een door God
gewilde instelling was en dat het
gewone volk het gezag of gedrag
der monarchen noch kon wijzigen,
noch beïnvloeden.
Opnieuw reed de stoet langs de ri
vieroever, richting museum. De
stemming was voelbaar geladen.
„Mij dunkt, wij kunnen vandaag nog
enkele kogeltjes verwachten",
merkte Frans Ferdinand wrevelig
op.
Dodelijk salvo
Het dodelijke salvo, waarvan de
echo in alle continenten weerkaat
ste, werd even later afgevuurd
door de 19-jarige student Gavrilo
Princip. Hij trof de hertog dode
lijk in de halsslagader, waarop de
ze kermend in elkaar zakte. De
hertogin kreeg een schot in het on
derlijf. Terwijl het bloed uit zijn
mond stroomde fluisterde de troon
opvolger tot zijn echtgenote: „So-
pherl, Sopherl.sterf niet.. Blijf
leven voor onze kinderen".
In zijn officieel bericht noteerde de
politiecommissaris: De koninklijke
auto reed onmiddellijk naar
het dichtstbijzijnde overheids
gebouw. Artsen waren zeer spoe
dig aanwezig. Zij konden niets meer
uitrichten. Vijftien minuten na aan
komst waren hunne koninklij
ke hoogheden overleden.
De moordenaar had intussen de cy
aankali ingenomen, die echter zijn
uitwerking miste. Hij liep weg, werd
in de drukke straat ingeslo
ten, door een aantal toeschouwers
mishandeld en even later door de
politie weggevoerd. Princip toonde
tijdens het proces niet het minste
berouw.
Hij zou de wereldbrand, die hij on
bewust had doen opvlammen niet
overleven. Na vele kwellingen over
leed hij op 1 mei 1918 in de ge
vangenis van Theresienstadt bij
Praag.
Veel later, toen aan vele fronten
bloedige gevechten werden gele
verd, bracht een onderzoek aan 't
licht dat de Servische regering in
Belgrado van de plannen op de hoog
te was geweest, maar geen enke
le stap heeft ondernomen om de
aanslag te verhinderen. Na de 2e
wereldoorlog, nadat Servië inmid
dels Joego-Slavië was geworden,
liet maarschalk Tito op de plaats
van de koningsmoord een marme
ren gedenkplaat aanbrengen met de
woorden:
„Op deze historische plek gaf Ga
vrilo Princip het sein tot de Ser
vische vrijheid". De brug waar
de wereldschokkende gebeurtenis
plaatshad, wordt nog steeds naar
de samenzweerder genoemd. De
koningsmoordenaar was een natio
nale held geworden.
Eigen vlees en bloed
Hoe was de politieke en zo licht
ontvlambare situatie in die met
pluche versierde en met na-
maakgoud omrande jaren van
de eeuwwisseling? Historici schrij
ven boven deze periode thans de
titel: het tijdperk van de gewa
pende vrede.
De tegenstelling Frankrijk - Duits
land vormde sedert 1871 de kern
van alle internationale verhoudin-
£en- In.dat jaar had FrarUarijk 'n
smadelijke nederlaag geleden en 't
belangrijke industriegebied Elzas-
Lotharingen, „een stuk van 't eigen
vlees en bloed van Frankrijk" aan
Duitsland moeten afstaan. Sedert
deze smartelijke dag droeg het
Straatsburg-monument op de Parij-
se Place de la Concorde een rouw-
sluiter. Frankrijk was bovendien
de eerste plaats onder de Europe
se mogendheden verdrongen.
Duitslands ijzeren kanselier Bis
marck, de schepper van het kei
zerrijk, beseffend hoe gegriefd dat
Frankrijk zich voelde, wilde elke
revanche van die kant verijdelen
en Duitsland beveiligen door 'n stel
sel van neutraliteitsverdragen, ver
bonden en ententes. Tevens zorgde
hij voor een correcte koers met
die andere grote Europese macht:
Engeland.
In het machtige eengeworden Duits
land rond de eeuwwisseling regeer
de keizer Wilhelm II. Handel en nij
verheid, mijnbouw en scheepvaart
hadden een ongekende bloei en wer
den slechts in de Verenigde Sta
ten en Engeland geëvenaard. De
Duitse economie nam zo'n hoge
vlucht dat het rijk in 25 jaar tijd
zonder schokken een bevolkingsaan
was van 48 tot 67 miljoen mensen
kon opnemen. De Duitse weten
schap eri cultuur stonden in de we
reld in hoog aanzien en golden als
toonaangevend.
Duitse trots
Alleen in buitenlandse zaken had
Wilhelm II geen gelukkige hand.
Bismarcks politiek was in het al
gemeen continentaal gericht. De
keizer koesterde echter grootsere
plannen, hij wilde „Weltpolitik" be
drijven. In bewuste tegenstelling met
de in 1890 aan de dijk gezette Bis
marck („Een jong renpaard en 'n
oud trekdier kunnen niet in één
span lopen") volgde de keizer een
„Neue Kurs". De drijfveer van de
nieuwe wereldpolitiek was het aan
geboren wantrouwen van Wilhelm
II tegen Engeland, dat hij verdacht
van „Einkreisung" van Duitsland.
Hij werd in dat wantrouwen ge
steund door militaire filosofen die
het „recht" van Duitse expansie
wetenschappelijk verdedigden en
vooral door Duitse industrieba
ronnen, die door middel van „Denk
schriften" de keizer aan 't ver
stand trachtten te brengen, welke
buitenlandse industriecentra en hoe
veel ingelijfde buitenlandse ar
beidskrachten bevorderlijk waren
voor de verdere roemrijke ontplooi
ing van het rijk.
In het kader van de nieuwe bui
tenlandse koers nam Wilhelm II
o. a. het initiatief tot het bouwen
van een reusachtige oorlogsvloot,
en bedierf daarmee de goede ver
houding met Engeland. waarnaar
Bismarck altijd zo zorgvuldig had
gestreefd. Engeland, dat geen aspi
raties had op het vaste land, wenste
echter op zee de alléénheerschap-
pij te behouden.
Ook werd het Duitse leger op bevel
van de keizer technisch en nume
riek steeds hoger opgevoerd en ge
perfectioneerd tot de geweldigste
oorlogsmachine, die de wereld ooit
had aanschouwd.
Een ander gevolg van de keizer
lijke politiek was, dat hij Rusland
nadat hij enkele ongelukkige en
mislukte toenaderingspogingen on
dernomen had losliet. Van de
nieuwe verhoudingen profiteerde de
„Erbfeind" Frankrijk door 'n ver
bond te sluiten met Rusland en de
vriendschap met Engeland en Ita
lië te herstellen. Ook reikten Rus
land en Engeland onder leiding
van Frankrijk elkaar de hand en
regelden op vreedzame wijze en
kele Aziatische kwesties.
Inderdaad mocht der Kaiser na
vijftien jaren buitenlands geharre
war van een „Einkreisung
Deutschlands" spreken. Maar dat
was dan voornamelijk het gevolg
van zijn eigen onhandige manoeu
vres.
Bovendien maakte de luidkeels van
alle daken geschreeuwde Duitse
trots, de steeds scherper wordende
concurrentie van de Duitse handel
en industrie op de wereldmarkt en
het van 's morgens tot 's avonds
uitgejubelde „Deutsehland, Deutseh
land ueber alles" vele Europeanen
en vooral de Fransen schichtig en
benauwd. Zij vreesden een Duitse
hegemonie in Europa.
„Drang nach Osten
Natuurlijk waren er meerdere te
genstellingen in Europa. Tegenstel
lingen, die alle voortsproten uit
imperialis tis cher adic a al-nationa-
tische en economische motieven.
Een daarvan bestond tussen Oos
tenrijk en Rusland en vond zijn
oorsprong in expansiepolitiek op de
Zo vermeldden de kranten van 29
juni 1914 de moordaanslag, die tot
een werelddrama van vier jaren
voerde.
Balkan. De twistappel vormde Ser
vië, dat Oostenrijk als een voorpost
wenste in te lijven. Rusland, dat
verzwakt door de Japanse oorlog,
de inlijving van Bosnië en Herzego-
wina in 1909 niet had kunnen voor
komen, had Servië tot zijn bescher
meling verklaard en hield dreigend
het zwaard" in de richting van We
nen.
Dan was er de toenemende Duit
se „Drang nach Osten", waarvan in
het keizerrijk in geschriften en in
spreekbeurten vaak openlijk gewag
werd gemaakt en die Rusland om
trent Duitslands bedoelingen niet
geruststelde. Bovendien zag de
tsaar met weerzin, dat de keizer
zich opwierp als beschermer van
het Turkse rijk om economisch en
politiek vaste voet te krijgen in
Voor-Azië.
Lont aan kruitvat
Het gevolg van al deze tegenstel
lingen was een groeiend onderling
wantrouwen, voortdurende inter
nationale spanningen. De mogelijk
heid tot oorlog was praktisch elk
jaar aanwezig. De Europese volke
ren waren inderdaad vredelievend,
en noch het Duitse, noch het Brit
se, noch het Franse of Russische
volk wensten oorlog, maar kleine,
invloedrijke kringen, die aan alle
kanten het remise der politiek be
speurden, vooral in de autocratisch
geregeerde landen, Rusland, Oos
tenrijk en Duitsland, drongen en
stuurden aan op een beslissing
met de wapenen.
In deze gespannen jaren waarin
de man en de vrouw in de straat
zich meestal onwetend en onbe
zorgd koesterden in de zon van een
behaaglijke burgerlijke welvaart
droeg het stelsel van internatio
nale verbonden en ententes 't ge
vaar in zich, dat een gewapend
conflict onmiddellijk een kettingre
actie tot gevolg zou hebben en
zich izou uitbreiden over geheel
Europa.
Overal lag het kruit opgehoopt.
Het was slechts de vraag waar de
lont door moedwil of onvoorzichtig
heid zou worden ontstoken.
DE DUITSE ECONOMIE had in de
jaren rond de eeuwwisseling een
enorme vlucht genomen. Duitse
kwaliteitsprodukten veroverden de
buitenlandse markten, Duitse we
tenschap en cultuur stonden over
de gehele wereld in hoog aanzien.
In 1900 was een van Duitslands be
langrijkste filosofen gestorven,
Friedrich Nietzche. Zijn wijsgerige
opvattingen vonden grote weer
klank. Hij brak met alle zedelijke
en godsdienstige beginselen en stel
de tegenover de „Sklavenmoral"
van 't christendom de „Herrnmo-
ral", alles wat het leven dient, ver
heft en versterkt is goed. Nietzche
was ook de geestelijke vader van
de „Uebermensch", die het opper
ste doel van de cultuur uitmaakt
en, die door geen regels van zede
lijkheid gebonden en door niets of
niemand gehinderd, de nieuwste,
hoogste waarde in zich verenigt.
„Der Wille zur Macht" was vol
gens Nietzche het hoogste levens
beginsel.
Hoe vooraanstaande Duitse profes
soren zonder moeite over de supe
rioriteit van hun volk dachten en
hoe over het recht om anderen te
overheersen, moge blijken uit on
derstaande citaten.
J. CROLLA
Vnter den Linden, 31 juli 1914: afkondiging van de mobilisatie in Duitsland.
VERBAASD zag het buitenland
j ons een Europese grootheid wor-
J den, die oude vastgeroeste ideeën
Z over machtsverhoudingen dreig-
2 den te overschaduwen. Dat was
2 het, dat om ons heen de kwade
hartstochten van nijd en afgunst
wekte; wat de aanleiding werd tot
smadelijke pogingen ons door
overmacht te doen stikken; wat
1 de marskramersziel der ontaarde
Engelse natie de moed gaf de we-
2 reld tot oorlog op te hitsen.
2 Prof. dr. Otto van Gierke op IS
J september 1914.
ALS DE ENGELSE marine-offi-
cier thans door een mooie, goed
afgewerkte verrekijker tuurt, dan
ergert hij zich over het feit, dat de
lens in Jena werd geslepen. De
2 kabels, die verbindingen door de
2 zeeën trekken, zijn voornamelijk in
l Charlottenburg vervaardigd. De
kwaliteit van de Duitse arbeid
wringt hem.
Prof. UVrich von Wvlamowitz-
Moelendorff op 27 aug. 1914
ALS BESCHEIDEN VOLK van
dichters en denkers in het be-
nauwde, samengeperste hart van
J Europa, wilde men ons graag dul-
den. Dat zouden ze wel willen; on-
ze universiteiten en studie-inrichtin-
gen overbevolken, deel hebben aan
de verworvenheden van onze gees-
telijke en sociale inspanningen;
van ons leren en afkijken om het
dan als wapen tegen ons te hante-
2 ren. Jawohl, wij zijn er trots en fier
op het geestelijke, culturele leiding-
gevende volk van de wereld te zijn.
Maar ook het Duitse militarisme,
dat niets anders is, dan de onover-
winnelijke bescherming van het va-
2 derland door het gehele gewapen-
2 de volk, zullen onze buren moeten
2 erkennen. Daarom laten wjj in
vertrouwen en geduld, maar ook in
2 volle zelfverzekerdheid, het wa-
pengeluk van onze legers aan de
rechtvaardige God over.
Prof. dr. Wilhelm Kahl, hoog
leraar in het Kerkelijk Recht,
aan de Universiteit te Berlijn.
2 MEN VOERT OORLOG TEGEN
onze vlijt, tegen onze discipline
enorgartimtorische talenten, te-
2 gen ons economische en weten-
2 schappelijke arbeid, men voert
2 oorlog tegen de Duitse geest.
2 Het is dezelfde geest, die van onze
legers het machtigste oorlogsin-
strument heeft gemaakt en onze
economie tot zo'n grote successen
heeft geleid.
2 Prof. dr. Max Sering op 6 no-
2 vember 1914.
2 ENGELANDS handels-vijandschap
2 heeft, zoals een Engels tijdschrift
1 het in 1898 reeds voorspelde, de
grootste wereldoorlog ontketend,
2 die de wereld ooit zag. Omdat de
Z Engelsen ons niet konden evena-
ren in gewetensvol denken, vol-
hardend handelen, in discipline,
de bron va.n onze organisatie; om-
J dat wij hen hebben overtroffen in
2 de ijzer- en staalindustrie, de che-
2 mische industrie en op nog zoveel
2 andere gebieden, daarom hebben
j zij deze oorlog doen ontbranden.
j En ander middel kennen zij niet,
zij kennen geen op cultureel ni-
2 veau staande concurrentie.
2 Prof dr. Alois Rieh,l op 23 ok-
2 tober 1914.
