Gewetenloze avonturier R. Rasp
Baron Münchhausen
e schiep
Toerisme is motto van
de zevende Horeca
Legende van leugenbaron
vergalde rustieke leven
van onopvallend edelman
Vertellingen
groeiden op
in drie landen
WAARHEID
ACHTERHAALD
12
Geniale tekenaar
Oud geslacht
Integendeel
M-h-s-n
Munten verduisterd
In handen
Eerste tien jaren
Ook anoniem
Verbitterde baron
Geen plezier
Mislukking
Kinderverlamming
in Brits Guyana
Somerset Maugham
adopteert zijn 60-
jarige secretaris
12
DAGBLAD DE STEM VAN ZATERDAG 29 DECEMBER 1962
(Van een bijzondere
De waarheid over Von Münchhausen
Die woorden hebben veel van een inner
lijke tegenstrijdigheid. De naam „Münch
hausen" is immers voor ons het symbool
geworden van de karikaturale leugenaar
door dik en dun. Wanneer Münchhausen
zich met de waarheid gaat verbinden,
houdt hij dan niet op, Münchhausen te zijn?
Hyronymus von Münchhausen, de held van
zoveel over de gehele wereld bekend gewor
den komische leugen-verhalen, heeft werke
lijk bestaan. Daarover is nooit twijfel ge-
Zó zag Freiherr Karl Friedrich Hie- weest. Maar beantwoordde hij werkelijk aan
ronymus von Münchhausen er werke- j
lijk uit: de keizerlijk-Russische rit- ,,e voorstelling die wij nu van hem hebben
meester der curassiers naar een schil- Heeft hij zijn verbluffende avonturen zelf
neergeschreven? Wij zullen aanstonds zien,
dery van W. Kubbernuss.
medewerker)
dat het antwoord op beide vragen „neen"
luidt. Maar hoe was dan de werkelijkheid?
Het merkwaardige feit doet zich voor, dat
een van de meest opzienbarende „best sel
lers" uit de wereldliteratuur der laatste 150
jaren bijna tot aan vandaag een mysterie kon
blijven. Over de oorsprong van populair
geworden figuren als Don Quichotte, Robin
son Crusoë en Gulliver heerst maar weinig
onzekerheid. Zelfs een oer-oude volksfiguur
als Tijl Uilenspiegel laat nauwelijks nog
ruimte voor ontdekkingen. Met de baron
van Münchhausen is het anders. De verha
len waarin hij een rol speelt zijn bijna twee
eeuwen oud; de waarheid over Münchhausen
is echter jonger dan de H-bom.
In Duitsland zou het tot 1923 duren, eer de tekst van de oudste Duitse
uitgave toegankelijk werd door een woordgetrouwe herdruk. Tot dat
ogenblik was die oudste tekst in openbare en universiteitsbibliotheken
niet te vinden. Opnieuw bleek hoe boeken, die eens in een oplage van
duizenden exemplaren werden verspreid, soms binnen honderd jaar
van de aarde schijnen te verdwijnen. Latere uitgaven van „Münch
hausen" vormden door de vele veranderingen en toevoegingen geen
deugdelijke basis voor wetenschappelijke bestudering. Dr. Erich Eb-
stein, die aan de hand van een uitermate zeldzaam exemplaar de
woordgetrouwe herdruk van de eerste uitgave verzorgde, voltooide
in 1923 eindelijk ook het Duitse onderzoek naar de merkwaardige ont
staansgeschiedenis van het boek. Maar hij miste de volledige gegevens
over de meest beslissende episode, die zich in Engeland afspeelde.
De man die de legendarische Münch
hausen schiep: Rudolf Erich Raspe,
geleerde en zwendelaar, geoloog en
oplichter, op 47-jarige leeftijd, toen
hij de beroemde leugen-verhalen
schreef, naar een portretmedaillon
door de Engelsman J. Tassie.
In Frankryk hebben de illustraties van
Doré ervoor gezorgd, dat de fantastische
baron gestalte kreeg die Münchhausen in
de gehele wereld tot legende maakte.
Niemand minder dan de dichter Théophile
Gautier (1811-1872) zorgde voor de ver
taling van de tekst en schreef er een
inleiding bij over het karakter van
Münchhausen, die nog niets aan raakheid
verloren heeft. Maar Gautiers vertaling
berustte op latere Duitse bewerkingen
en ongewild wisten beide Franse kunste
naars het spoor van de werkelijke Münch
hausen nog verder uit.
Het zou tot 1924 duren, eer Henri de
Curzon voor een vereniging van boeken
liefhebbers (Société des Médécins Biblio
philes) de eerste Franse vertaling maak
te naar het Engelse origineel. De Curzon
voegde er een uitvoerig essay aan toe
over het ontstaan der Münchhausen-ver-
halen. Maar die studie wemelt van de
fouten.
Pas in 1950 heeft John Carswell met zijn
Doek „The Pospector" voor het eerst de
hoogst belangrijke Engelse episode in de
ontstaansgeschiedenis van „Münchhausen'
volledig onthuld. Zijn onderzoek van dit
gedeelte was uitermate grondig en ver
helderend. Maar hij legt even eenzijdig
beslag op Münchhausen voor Engeland,
als dr. Ebstein het voor Duitsland deed,.
Intussen kan men nu zeggen, dat in Duits
land, Frankrijk en Engeland 't gehele ma-
teriaal groepsgewijze beschikbaar is. On
misbare schakels, die nog maar kort ge
leden ontbraken, zijn aangevuld. De tijd
is rijp voor 'n overzichtelijke samenvat
ting.
Wie en hoe was de werkelijke baron
van Münchhausen? De geniale Franse te
kenaar Gustave Doré (1830-1883) vestigde
voorgoed zijn reputatie als illustrator met
de meesterlijke prenten, die hij bij Gau
tiers Münchhausen-vertaling van 1853
maakte. Doré gaf ook een portret van de
baron ,dat sindsdien zelfs in encyclopae-
dieën als „het" portret staat afgedrukt:
Münchhausen met de pruik, met het
avontuurlijk wapperende staartje, Münch
hausen met een grote, gebogen neus, met
opgedraaide knevel en vooruitstekend
sikje; het klassiek geworden type van de
bluffer voor wie geen leugen onwaar
schijnlijk genoeg is. Op onverbeterlijke
wijze trof Doré het konterfeitsel van de
vermaarde Münchhausen der leugen-ver
halen. De échte Münchhausen tekende hij
niet; om de eenvoudige reden, dat hij
hem niet kende en niet belangrijk vond.
De werkelijke Münchhausen was dan ook
heel wat minder opvallend.
Het oer-oude geslacht der Münchhau-
sens is nog altijd niet uitgestorven. De
20e eeuwse dichter Börries von Münch
hausen behoorde er toe. Hij legde 'n unie
ke verzameling van meer dan 300 ver
schillende uitgaven der Münchhausen-
verhalen.
Al in de 14e eeuw onderscheidde
men een „witte tak" en een zwarte
takin het geslacht der Münchhau-
sens. Freiherr Karl Friedrich Hiero-
nymus von Münchhausen stamde uit
de laatste. Hij werd op 11 mei 1720
geboren en bereidde zichals zoveel
zonen van kleine landedellieden in
die dagen, op een militaire loopbaan
voor. Op zijn 19e was hij vaandrig,
op zijn 20e luitenant in een Russisch
cavalerie-regiment in Riga, onder op
perbevel van prins Anton Ulrich van
Braunschweig.
Münchhausen heeft werkelijk enige veld
tochten tegen de Turken meegemaakt,
waarvan wij in sommige Münchhausen-
verhalen de afspiegeling vinden. En hij
had een aandeel in de belegering van
Oczakov. Maar er is geen enkele reden
om aan te nemen, dat hij een held of 'n
groot strateeg zou zijn geweest. Ondanks
alle krijgservaring wordt hij pas op zijn
30e jaar bevorderd tot ritmeester. En al
een paar maanden later heeft hij genoeg
van het leger.
Einde 1750 keert hij „naar huis" terug,
naar het onaanzienlijke vaderlijke land
goed in Bodenwerder, ongeveer 50 km
ten zuiden van Hannover, dat hij van nu
af gaat beheren. Hij zou er 77 jaar oud
worden, maar leeft in het onbeduidende
dorp verder de hele rest van zijn leven
zonder één werkelijk avontuur, geluk
kig getrouwd met zekere Jacobine von
Dunten en nu en dan bij een fles wijn
pratend met een kleine groep vrienden.
Een onopvallend man, zonder bijzondere
talenten, zonder grote daden en zonder
andere verlangens dan die naar een rus
tig bestaan.
Zijn latere roem heeft hij nooit gewenst.
Integendeel. Maar nu hij ondanks zich
zelf onsterfelijk is geworden, bewaart
men zijn geboortehuis in Bodenwerder
als een bezienswaardigheid. Het oude
landhuis gelegen in een fraaie tuin, is
na de tweede wereldoorlog gerestaureerd
en doet tegenwoordig dienst als raadhuis.
Boven de hoofdingang leest men: „Friede
ernahrt, Unfriede versehrt". Men zou
het vrij kunnen vertalen met: „Vrede
baat, oorlog schaadt", een nobele spreuk,
maar allerminst zo demonstratief-krijgs-
haftig als de Münchhausen der vertel
lingen. De rechtervleugel van het huis be
vat nog steeds wat er over is van Münch-
hausens schamele bezittingen: zijn pijp
en de leunstoel waarin hij die rookte,
zijn degens en pistolen, zijn kruithoorn
en jachtgeweren, zijn snuifdoos en ta
bakszak, zelfs kleren van zijn vrouw.
Aanvechtbaarder is, dat de wanden vol
hangen met voorstellingen van de leugen
verhalen, die de laatste levensjaren van
de arme baron hebben vergiftigd, en dat
in zijn werkkamer zelfs een kanonskogel
ligt van de soort waarop Münchhausen
nimmer heeft beweerd door de lucht te
zijn gevlogen.
In 1781, als baron van Münchhausen al
61 jaar oud is en al 31 jaar uit actieve
militaire dienst, verschijnen in een ano
niem en weinig verheffend humoristisch
tijdschrift, het „Vademecum voor vrolijke
lieden", een paar dwaze leugen-verhalen.
Ze zijn heel beknopt en duiden de held
ervan slechts aan met de medeklinkenrs
M-h-s-n-. Maar dat is al erg genoeg. Zijn
vrienden kunnen van die letters gemak
kelijk de naam Münchhausen maken. Dat
doen ze dan ook, want in die verhalen
is de kern terug te vinden van overdrij
vingen, waaraan de baron zich in intieme
kring wel eens schijnt te hebben schul
dig gemaakt, maar die hij evenmin ge
drukt wilde zien als de meeste henge
laars hun vissers-latijn.
Wie had die verhalen in het „Vade
mecum" geschreven? Men weet het nog
altijd niet. Waarschijnlijk is, dat Münch-
hausens lijfknecht en jachtopziener Rö-
semayer zyn mond heeft voorbijgepraat
en iets heeft overgebriefd van wat de
baron na een paar glazen wijn wel eens
in de vriendenkring opdiste. Véél was
het overigens niet. Münchhausen zou de
zaak nog wel te boven zijn gekomen, als
het bij dat „Vademecum" en de letters
M-h-s-n- gebleven was.
Maar nu verschijnt voor de beklagens
waardige baron het ongeluk ten tonele in
de gedaante van Rudolf Erich Raspe. De
ze Raspe was in 1737 in Hannover geboren
en dus 17 jaar jonger dan Hieronymus
von Münchhausen. Tijdgenoten schilderen
Raspe als een lange, gebogen gestalte
met een spitse neus, rossig haar en klei
ne ogen. In de 58 jaren van zijn leven
was hij afwisselend dichter, oudheidkun
dige, oplichter, industrieel chemicus, spi
on en geoloog.
Raspe was verstandelijk uitermate be
gaafd. Hij studeerde rechten en oudheid
kunde, bekwaamde zich oudertussen in
het bedrijf van zijn vader in de mijnbouw
en hield zich druk bezig met letterkun
de. In de wetenschap van zijn tijd was
weinig waarvan hij niet althans het be
langrijkste wist. Maar hij was een man
zonder karakter. Zijn heldere geest zou
hem tot een der grootsten van zijn eeuw
hebben gemaakt als hij aan zijn persoon
lijke ambities de beperkingen had kun
nen opleggen die de mensenmaatschappij
van iedereen verlangt. Raspe was daar
voor innerlijk te zwak. Het ontbrak hem
aan voldoende geweten om onder moei
lijke omstandigheden eerlijk te blijven,
en hij bezat niet voldoende durf om een
echte misdadiger te worden. Men zou
hem waarschijnlijk het beste karakteri
seren met het éne woord: onbetrouwbaar.
Energie en ijver had hij zeker, maar hij
miste morele ruggegraat.
Op zijn 30e jaar was hij door zijn gro
te oudheidkundige kennis curator gewor
den van het belangrijke museum van de
landgraaf van Hessen-Kassei. Hij maakte
zich uitermate verdienstelijk door het
reorganiseren en catalogiseren van deze
collectie. Maar hij deed ook nog iets
anders in het nauw gebracht door schuld
eisers, verkwanselde hij een groot deel
van de kostbare muntenverzameling die
aan zijn zorgen was toevertrouwd. Ge
ruime tijd kon hij de verduistering ge
heim houden. Maar juist door zijn eigen
nauwkeurige catalogus van de verzame
ling had hij zich hopeloos vastgewerkt
Aanbiedingen voor goedbetaalde betrek
kingen, die hem uit de financiële moei
lijkheden hadden kunnen redden, moest
hij afwijzen. Dan had hij immers het mu
seum van Hessen-Kassei aan een opvol
ger moeten overdragen en de ontbreken
de zeldzaamheden zouden op grond van
de catalogus zijn gemist.
Korte tijd daarna miste men ze toch.
Om niet in de gevangenis te raken moest
hij te paard uit Kassei vluchten. Het ar
restatie-bevel van de landgraaf vervolgde
hem tot Berlijn. Met achterlating van zijn
vrouw en zijn twee kinderen week hij
uit naar Amsterdam en niet lang daarna
stak hij over naar Engeland. Daar leid
de hij een ellendig bestaan, hoewel hij
in verbluffend korte tijd volmaakt Engels
leerde schrijven. Hij was toen 38 jaar
en stond op de drempel van wat de bes
te tijd van zijn leven had kunnen wor
den.
In zijn onderhoud trachtte hij te voor
zien door het vertalen van boeken. In
tussen verwachtte hij alles van gratie
verzoeken, die het hem mogelijk zouden
maken naar Duitsland terug te keren,
maar die nooit zouden worden ingewil
ligd. Raspe bleef tot zijn dood een balling.-
Erger was het voor hem, dat ook in
Engeland zijn misdrijf hem overal bleef
vervolgen. Telkens scheen het, of hij zich
op een nieuw gebied weer een toekomst
zou kunnen opbouwen. Maar juist als hij
het weer tot iets had gebracht, zorgde
deze of gene er met een onthulling over
zijn verleden voor, dat hij onmogeliik
werd. Zo sleepte zich zijn bestaan voort
van de ene ij dele verwachting naar de
andere.
Engeland beleefde in die dagen de
opkomst van de industrie, die onder meer
het gevolg was van de stoommachine
van Newcomen en Watt. Uitvindingen wa
ren toen niet zo deugdelijk door paten
ten beschermd als tegenwoordig. Franse
en Duitse spionnen speurden in Engelse
mijnen en fabrieken. Engelse spionnen
„werkten" op het vasteland. De atoom-
spionage in onze dagen is maar kinder
spel, vergeleken bij de omvangrijke in
dustriële spionage in Engeland omstreeks
het jaar 1780.
In die spionage raakt ook Raspe be
trokken. Maar alweer mist hij de moed er
een winstgevend bedrijf van te maken,
en de zedelijke kracht er tegenin te gaan.
Hij tracht van twee wallen te eten en
lijdt daarbij maar al te vaak honger In
de kopermijnen van Cornwall doet hij
belangrijk en verdienstelijk werk voor de
grote Britse industrieel Matthew Boul-
ton .Een paar jaar later steekt hij zich
Münclihausens geboortehuis, tevens
zijn sterfhuis, is na de tweede wereld
oorlog gerestaureerd en doet thans
dienst als stadhuis van Bodenwerder.
Het ligt in een fraaie tuin. De rechter
vleugel van het oude landhuis bevat
vele herinneringen aan de vermaarde
baron.
in Schotland in een grote mijnzwendel,
juist als hij zich bezighoudt met het
schrijven van zijn belangrijkste weten
schappelijke werk. Zo staan goed en
kwaad in Raspe's leven voortdurend zij
aan zij.
Het is deze man, die in een van zijn
ogenblikken van geldnood een exemplaar
van het „Vademecum voor vrolijke lie
den" in handen kreeg. Raspe's biograal
John Carswell neemt zelfs aan, dat het
Raspe zelf was, die de verhalen met de
letters M-h-s-n "schreef. Een fiet is, dat
Gerlach Adolf von Münchhausen, een
oudere neef van de latere held der leu
gen-verhalen, als peet aan Raspe's wieg
had gestaan en dat Raspe ook Hierony
mus von Münchhausen ontmoet had en
met hem de maaltijd gebruikt. Beide
Münchhausens hadden hem nooit anders
dan vriendelijk bejegend.
Het is typerend voor de gewetenloze
avonturier Raspe, dat hij zich niet ont
zag, de naam van die bevriende Münch
hausens te verbinden aan de bundel leu
gen-verhalen, waarvan de held evengoed
een willekeurige fantasie-naam had kun
nen dragen. Wraakzucht kwam er niet bij
te pas. Raspe wilde alleen op snelle en
gemakkelijke manier aan wat geld ko
men. Hij liet hem eenvoudig onverschil
lig, of Münchhausens naam daarvan scha
de zou ondervinden.
in 1785 stelde hij zijn manuscript ter
hand aan de kleine Londense uitgever
Smith in Fleetstreet. Zijn naam bleef
op het titelblad onvermeldt. Raspe
schaamde zich voor dit werkstuk, niet
vanwege misbruik van de naam Münch
hausen, maar om de geringe literaire
betekenis die hij er aan toekende. De
ironie van het lot heeft gewild, dat juist
deze schepping tot in de verste uithoeken
van de aarde vermaard werd en bleef,
terwijl niemand nog de naam Raspe zou
kennen op grond van de geschriften
waarop de schrijver zelf zo trots was.
„De wonderlijke reizen en avonturen
van baron van Münchhausen" zijn wer
kelijk een meesterstuk. Niet eens zo
zeer om de inhoud van de leugen-verha-
De prent de Gustave Doré bij één der
bekendste Münchhausen-verhalen
maakte: Münchhausen heeft de achter
ste helft van zijn paard in de slag
verloren.
len zelf, waarvan het gegeven dikwijls
bij vroegere schrijvers terug te vinden is.
Maar wel omdat hier een onsterfelijk
type werd gecreëerd, waaraan later door
anderen oneindig veel nieuwe verhalen
konden worden opgehangen, een type dat
niemand minder dan de filosoof Scho
penhauer in zijn „Welt als Wille und
Vorstellung" in een adem noemt met
Don Quichote.
Raspe is nog getuige geweest van het
fantastische succes, dat zijn Münchhau
sen-verhalen al in de eerste tien jaren
van hun bestaan beleefden. Voor een vol
gende druk voegde hij nieuwe verhalen
aan de oude toe.
Maar bij dit alles is hij er zich
niet van bewust geweest, dat de
Münchhausen van zijn verhalen in
karakter en zelfs in uiterlijk (lange,
magere gestalte, grote, gebogen neus)
meer geleek op de zwendelende en
in fantastische bedenksels zwelgen
de avonturier Raspe, dan op de te
ruggetrokken edelman Münchhau
sen in Bodenwerder. En wie goed
leest, vindt in de komische vertel
lingen van de leugen-baron veel te
rug van de bitterheid in Raspe's
hart over de eigen mislukkingen.
Voor de brave Hieronymus van Münch
hausen in Bodenwerder was het intussen
verre van aangenaam, dat hij plotseling
in heel de wereld bekend werd als de
grootste leugenaar van alle tijden. Want
in een ommezien verbreidden Raspe's
verhalen zich door heel Europa. Al in
1790 verschenen ze zelfs in Amerika,
waar men toen op het punt van de letter
kunde niet erg vooruitstrevend was. De
narigheid begon voor de echte Münch
hausen pas goed bij het verschijnen van
de Duitse uitgave, die ditmaal niet meer
alleen de letters M-h-s-n vermeldde,
maar de naam Münchhausen voluit.
De verantwoordelijke man daarvoor was
de dichter Gottfried August Bürger
(1747-1794), dezelfde die de grondslag leg
de voor de bloei van de Duitse ballade
„in de volkstoon" en die een der mede
scheppers werd van een nieuwe, onge
kunstelde dichterlijke taal. Terwijl men
in Engeland Raspe voor de auteur houdt
van de anonieme leugen-verhalen in het
hier al eerder genoemde „Vademecum
voor vrolijke lieden", schrijft men ze in
Duitsland veelal toe aan Bürger. Als die
laatste veronderstelling op waarheid be
rust, is het wel een wonderlijke kron
kel der historie, dat Bürger zich in 1786
aan het vertalen zette van de Engelse
Münchhausen-verhalen die op de basis
van zijn eigen produkten tot stand waren
gekomen.
Hoe dan ook: Bürger zorgde voor de
eerste Duitse „Münchhausen". Hij be
perkte zich niet tot het vertalen van Ras
pe's werk alleen, maar breidde de tekst
uit en schreef er eerst acht, later nog
eens acht verhalen van eigen vinding bij.
Daaronder bevinden zich verscheidene
van de allerbekendste. Zo bijvoorbeeld
het verhaal van Münchhausens reis op
een kanonskogel, van zijn sprong te paard
door een rijdende koets, van zijn redding
uit het moeras door zich op te trekken
aan zijn pruik, van de haas met acht po
ten. In totaal is bijna het derde gedeelte
van de Duitse tekst er door Bürger bij
gemaakt.
Ook hier was het succes enorm. En ook
hier hield de verantwoordelijke auteur
zich angstvallig op de achtergrond. Even
als het Engelse origineel verscheen de
Duitse vertaling anoniem. Op het titel
blad trachtte men zelfs de schijn te wek
ken, dat het boek in Londen was gedrukt.
Bürger had daarvoor een bijzondere re
den. Hij stond bekend als een vrolijke
kwant en zijn wonderlijke streken deden
vele ernstige professoren in Göttingen
bij herhaling de wenkbrauwen fronsen.
Bürger moest uit eigenbelang met veel
gevoeligheden rekening houden. Zou zijn
aandeel in de Münchhausen-uitgave be
kend geworden zijn, dan zouden daardoor
zijn eigen colleges aan de Göttinger uni
versiteit onmogelijk zijn geworden. Pas
vier jaar na Bürgers dood heeft zijn
vriend, de arts Ludwig Christoph Althof
onthuld, wie die dwaze vertellingen uit
het Engels vertaalde en met eigen be
denksels vermeerderde. En het zou nog
tot 1902 duren eer men de Duitse .Münch
hausen" voor het eerst een plaats waar
dig keurde in een uitgave van Bürgers
verzamelde werken.
De gevoelens van de echte Münchhau
sen werden ook door Bürger in geen
enkel opzicht ontzien, in zijn anonieme
voorwoord noemt hij niet alleen Hiero
nymus met naam en toenaam, maar hij
vermeldt ook diens woonplaats en kleine
hebbelijkheden. Men moet wel aannemen
dat hij om welke reden dan ook de
ongelukkige baron met opzet belache
lijk heeft willen maken.
En dat is hem maar al te goed gelukt.
Juist omdat elke volgende druk door de
uitgevers steeds werd aanbevolen als een
soort hogeschool voor de kunst van het
liegen, kon Freiherr Hieronymus von
Münchhausen zelfs met veel gevoel voor
humor de publicatie niet als een grap
opvatten. Een gevoel voor humor bezat
de brave baron niet in het geringste.
Toen de Duitse editie verscheen, was hij
66 jaar oud. Hij voelde zich terecht in
ieders ogen onmogelijk geworden. Waar
hij kwam wees men hem na. Iedereen
wist, dat baron Hieronymus von Münch
hausen „zijn" avonturen niet zelf op
schrift had gesteld. Hij miste zowel het
talent als de ambitie tot schrijven en ont
kende ook nadrukkelijk, de auteur te
zijn. Juist daardoor echter sloegen de
verhalen op hem terug. Elk ervan spot
te met zijn kleine overdrijvingen, door ze
tot in het oneindige te vergroten. Tot
dusverre was hij de geziene heer van het
Bodenwerder geweest. Voortaan werd hij
ook in zijn eigen, bescheiden wereld
een belachelijke figuur.
lijke baron met „zijn" legendarische
uiterlijk niets gemeen had dan de voor
die tijd karakteristieke kledij. Ook in
nerlijk verschilt de Münchhausen der
verhalen hemelsbreed van de werkelijke.
Zo véél humor de leugen-baron der ver
halen aan de dag legt, zo weinig humor
kent de ongelukkige Hieronymus van Bo
denwerder, die er ongewild het voorbeeld
van was.
Het Vademecum voor vrolijke lieden"
van 1781 en het vervolg daarop van 1783
geven wel reeds duidelijke toespelingen
op de naam Münchhausen door er de es
sentiële medeklinkers van te vermelden.
Ze bevatten ook de stof van vele ver
tellingen, die wij thans nog altijd in de
avonturen van de leugen-baron aantref
fen. Maar er is geen sprake van, dat er
al iets van het „type" uit zou spreken.
Wie deze vermakelijke, maar onbeduiden
de anecdoten ook geschreven heeft, ze
zouden zeker de eeuwen niet hebben ge
trotseerd.
Door echter deze losse stukken op ge
niale wijze met elkaar te verbinden en de
virtuoos liegende held tot een wezen van
vlees en bloed te maken, is de avontu
rier Rudolf Raspe de eigenlijke schepper
van de legendarische baron van Münch
hausen geworden.
De dichter Bürger vertaalde Raspe's
Engelse tekst in het Duits. Met het door
Raspe geschapen „type" als uitgangspunt
voegde Bürger vele verhalen aan het
origineel toe. Bovendien versterkte hij
door woordkeus en stijl het Duitse ka
rakter, dat aan de Franse vertaler, Théo
phile Gautier, bijzonder opviel.
De verbitterde Hieronymus von Münch
hausen begon proces na proces om herstel
van zyn eer en goede naam. Maar hij
liep storm tegen een blinde muur. Over
al waren „De reizen van baron Münch
hausen" anoniem verschenen. Hü moest
vechten tegen onbekende vijanden en dat
zou zelfs voor de legendarische leugen-
baron teveel zijn geweest. De wet maak
te in die dagen bovendien een gerech
telijk optreden tegen de uitgevers prak
tisch onmogelijk. Zo bleef de strijd van
de echte baron tegen zijn fantastische
schim een hopeloze zaak.
Wanneer wij het in onze tijd eindelijk
in volle omvang toegankelijk geworden
materiaal overzien, kunnen wij „de waar
heid over „Münchhausen" als volgt sa
menvatten.
De legendarische leugen-baron heeft
uiterlijk vooral in Frankrijk gestalte ge
kregen door het werk van Gustave Doré.
Het psychologische indringingsvermogen
van deze ongeëvenaarde illustrator heeft
de visuele aanvulling geleverd die
Münchhausen als „type" voltooide. In
dit opzicht is voor onze sterk visueel
ingestelde tijd (men denke slechts aan
de moderne beeld-romans) het aandeel
van Doré in de Münchhausen-legende
stellig nog oneindig belangrijker dan dat
van Cruickshank (1869), de befaamdste
der Britse Miinchhausen-ilustratoren, en
van Th. Hosemann (1840), die in Duitsland
de bekendste Münchhausen-prenten le
verde.
Een vergelijking met de (zeldzame) au
thentieke portretten van Hieronymus van
Münchhausen bewijst wel, dat de werke-
Geen van de onmiddellijk bij de eer
ste uitgaven van Münchhausens vermeen
de avonturen betrokkenen heeft van het
boek veel plezier of profijt beleefd, met
uitzondering van de uitgevers, die er de
ene druk na de andere van verkochten.
Rudolf Raspe heeft van zyn uitgever
nooit meer dan een mager honorarium
ontvangen. Terwyl zijn Münchhausen een
triomftocht door de wereld maakte, moest
hy zijn geluk telkens in nieuwe, fantas
tische ondernemingen beproeven,, die
zondre uitzondering mislukten. In 1794
zocht hjj in Ierland, in de omgeving van
Killarney, naar nieuwe kopermijnen. Hij
kreeg er vlektyphus en stierf, 58 jaar
oud.
Geen vrienden of familieleden volgden
zijn baar. Men begroef hem op het klei
ne kerkhof van Killeagy Chapel, aan de
voet van een heuvel in het merengebied
van Killarney. Een grafsteen wilde nie
mand bekostigen, waardoor het graf thans
onvindbaar is.
Van de schepper van Münchhausen
bleef niets over dan een aantekening in
het kerkhof-register.
Bürger kreeg voor zijn Münchhausen-
bewerking niet alleen geen enkel hono
rarium, maar ondervond van zijn uitge
ver, Dieterich in Göttingen ook bijzon
der weinig dankbaarheid. Blijkbaar voel
de deze uitgever zich sterk, omdat Bür
ger er zoveel belang bij had als auteur
onbekend te blijven, vooral toen Hierony
mus Von Münchhausen met processen
begon. Na de twist onttrok de uitgever
aan Bürger zelfs de verzorging van de
derde druk. Er is een brief bewaard ge
bleven, die Bürger op 3 april 1791 aan
Dieterich schreef. Daarin leest men onder
meer:
„Ik heb je de Münchhausen voor niets
afgestaan en je overigens menige kleine
dienst bewezen waarvoor je een vreem
de had moeten betalen. Hoe weinig waar
de ik daaraan ook mijnerzijds hecht, toch
is het voor jou niet zonder aantrekkelijke
voordelen geweest".
Deze regels bewijzen duidelijk zowel
Bürgers aandeel in de legendarische
Münchhausen als het geringe genoegen
dat er hem tenslotte van restte. Bürger
stierf in Göttingen, in hetzelfde jaar als
Raspe. Het is opnieuw een vreemde spe
ling van het noodlot, dat de twee ano
nieme scheppers van de leugen-baron bij
na gelijktijdig van het aardse schouwto
neel verdwenen, de echte en de valse
Münchhausen in een strijd op leven en
dood achterlatende.
Baron Hieronymus van Miünchhausen
zag zijn laatste levensjaren in Boden
werder door die strijd vergald. Zijn pro
cessen liepen alle op een mislukking uit.
Hij smaakte zelfs niet de voldoening te
weten dat hij zijn beide vijanden Raspe
en Bürger overleefde. Hun aandeel in
zijn ellende kende hij immers niet eens.
Meer en meer trok de belachelijk ge
worden oude man zich in de eenzaam
heid terug. Hij vermeed zijn weinige
vrienden en zocht nog slechts de rust in
eigen huis. Des te zwaarder trof hem on
der deze omstandigheden in 1790 het over-
lijderj van zijn vrouw Jacobine. Beroofd
van de laatste steun in zijn ouderdom
ging de zeventigjarige moeilijke jaren
tegemoet. Zijn tweede huwelijk in 1794
dus op 74-jarige leeftijd met een ze
kere Bernhardine van Brunn gesloten
is een vertwijfelde poging, iets van zijn
huiselijk geluk te herwinnen. Maar ,Bahr-
ne" Brunn was een intrigante, wier le
venswandel veel aanstoot gaf. Zij trouw
de de baron alleen om zijn geld en bracht
hem slechts zorgen, schande en armoede.
Op 22 februari 1797 overleed de „ech
te" baron von Münchhausen in Boden
werder. bijna 77 jaar oud. Zijn stoffelijke
resten werden overgebracht naar een fa
miliegraf in een klooster te Kemnade. De
„valse" baron heeft het in alle opzich
ten van de „echte" gewonnen. Hij werd
onsterfelijk.
(Van onze correspondent)
Met de zevende „Horecava", welke
van 7 tot 10 januari in het RAI-gebouw
wordt gehouden, wordt het derde ten
toonstellingsjaar in het nieuwe gebouw
ingezet. Als motto voor de Horecava
1963 is gekozen ,,het toerisme", dat zo
wel nationaal als internationaal een be
langrijke inkomstenbron vormt voor het
Horeca-bedrijf.
Met de bevordering van het toerisme
is deze bedrijfstak dan ook zeer ge
diend. Zelf echter kan het Horecabedrijf
ook het toerisme bevorderen. Hoe dit
kan geschieden wordt getoond op een
voorlichtingsstand van ruim 400 m2 op
de grens van de Europa- en Noordhal.
Dit toeristisch centrum zal d.m.v. een
aantal draaiende podiums de bezoekers
de binding tonen tussen Horecabedrijf en
toerisme. De Horeca-vakbeurs is van
een standoppervlakte in 1957 van netto
3400 m2 uitgegroeid tot een expositie van
12000 m2 netto in het komende jaar. In
zes jaar is het aantal exposanten toe
genomen van 120 tot 270. Op de zevende
Horecava nemen de stands van keuken
apparaten en koeltechniek de grootste
oppervlakte, namelijk 3400 m2, in be
slag. Verder tonen de stands talloze
aspecten van het Horecabedrijf zoals
In Brits-Guyana heerst kinderver
lamming. Tot dusver zijn 129 gevallen
geregistreerd, waarvan zeven met dode
lijke afloop. De V.S. verlenen hulp bij
het bestrijden van de ziekte.
dranken, inrichtingen, levensmiddelen,
waaronder conserven en soepen, servies-
en bestekgoed. ijsmachines en produk
ten, muziekautomaten, automaten en
textiel.
Dat de plaats van de Horecava als de
plaats van het jaarlijkse ontmoetings
punt voor de Horeca- en andere bedrij
ven steeds belangrijker wordt, komt wel
tot uiting in een geregeld groter worden-
de belangstelling van de organisaties
van werkgevers. Dit keer zullen alle
vrije organisaties zijn vertegenwoordigd.
De 88-jarige Britse schrijver Somerset
Maughan heeft zijn 60-jarige secretaris
Alan Searle als zijn zoon geadopteerd.
Volgens Britse bladen werd het „kind"
7 juni geadopteerd.
Volgens het Britse blad Daily Sketch
heeft Maughan een civiel geding aange
spannen tegen zijn dochter, de 47-jarige
lady John Hope. Volgens het blad tracht
Maugham haar te onterven, omdat zij
niet zijn echte dochter zou zijn Het gaat
om een bedrag van 700.000 Engelse pon
den, Volgens de schrijver is lady John
Hope een dochter van zijn vroegere
vrouw en haar vorige man.
Lady Hope heeft naar aanleiding van
de onthulling in Londen gezegd dat zo
ver het haar aanging, zij de wettige
dochter van Somerset Maugham was.
Volgens de Daily Sketch heeft Searle
verklaard dat Maugham hem ongeveer
een half miljoen pond zou nalaten.