KLOKKEN-MAKEN NOG EEN
MIDDELEEUWS BEROEP
Electrotechniek 125 jaar oud
Gewonnen Tourkostuum
In een simpele ruimte zonder machines
I BASIS VOOR HUIDIGE GROTE INDUSTRIEËN
Michael Faraday maakte een
bijna Amerikaanse carrière
Blijvend nieuw:
The King of King Sizes
T oon en klankkleur moeten
steeds bewaard blijven
Begonnen als
krantenjongen
Het gewicht bepaalt
de toon
Amerikaans leger
bouwde raketbaan
DAGBLAD DE STEM VAN ZATERDAG 1 SEPTEMBER 1956
Sovjet-troepen helpen
bij de graan-oogst
MUNTER
helikopter
BLOEMENCORSO
Michaël maakte een welhaast Amerikaanse carrière. Hij begon toch j
immers ook als krantenjongen en klom op tot millionair. Weliswaar
niet in ponden of dollars, maar wel in physische en chemische bekwaam- I
hedjen, die hij zich door zelfstudie gepaard gaande aan een buiten- èri AaiTè-Rixtel staat de klokkengieterij van Petit en Fritsen, een stukie
gexboon groot talent eigen maakteMaar laten wij de grote uitvinder j Middeleeuwen midden in het Brabantse land. Een werkplaatsje, simpel van
vaii dè wieg tot het graf volgen en zo kennismaken met de levensloop i r"lmte rn machinepark. De mensen die er werken, hebben in hun ogen de
e trots van hun vak en in hun handen die feelinr en gevoeligheid die nniii.
van een dergenen, die de weg baanden voor een periode van rijke in- rijn voor het kiasseprodukt: de klok. Het enige moderne gereedschap is de
dustriële en technische bloeij snelroterende amarilstecn die dan ook alleen maar dient voor de eerste ruwe
schoonmaak van de klok.
kleine stoornis in de regelmaat van
het gieten kan ook nu weer al het
werk ongedaan maken. Daarom moet,
in zo'n snel tempo gegoten worden.
Een lange dag blijft nu de pas
gegoten klok in het hart van de klok
kengieterij onder het zand bedolven.
Sneller uitgraven zou een te vlugge
afkoëling tot gevolg hebben, waar
door kwaliteit en klank van de klok
de schoonheid, ofschoon zij niets met
de klank van de klok te maken heb
ben. De klok trilt namelijk allen van
de voet tot aan de schouders. Van
daar de typisch-Amerikaanse eis voor
do produktie van de carillonklokken
(iedere Amerikaanse stad die 'n beet
je voor de dag wil komen, wil tegen
woordig een carillon)lever ons klok
ken zonder kop. Iets wat toch niet
meeklinkt hoeft er immers niet aan
te zitten. Dat is niet efficiënt.
Geen lucratief bedrijf
Na gepoetst te zijn heeft de klok
stem. maar nu pas begint de ver
scherpte controle. De grondtoon klopt
Het verhaal, als zou er ergens het
geheim van de samenstelling van een
bepaalde klok gestolen zijn, moet
naar het rijk van de fabelen worden
verwezen. Geen enkel normaal mens
zal op het idee komen op het ogen
blik een klokkengieterij te gaan be
ginnen en 'n meester-klokkenmaker
zal er zien wel voor wachten de ge
heimen aan anderen te ontfutselen.
Natuurlijk geven de herstelwerk
zaamheden van de vernielingen uit
de oorlog op het ogenblik werk ge
noeg en ook de Amerikaanse rage
om overal carillons neer te hangen,
brengt volop werk mee.
Maar een groot-bedrijf imklokken...?
Geert kijk op.
Michael Faraday zag het levens
licht op 22 september 1791. Hij was
het derde kind uit een in Yorkshire
in Noord-Engeland gesloten huwelijk
tussen de toen nog jonge smid en een
bevallige vrouw. Yorkshire heeft Mi
chael vrijwel niet gekend, want al
gauw verhuisde de nijvere smid naai
de Britse hoofdstad. En Faraday
boerde er zo goed, dat hij al zijn kin
deren een lagere schoolopleiding kon
laten genieten. Dat was in een tijd,
waarin lezen en schrijven nog tot de
luxe wetenswaardigheden behoorden,
al heel wat.
Toen Michaël dertien was, werd het
werken geblazen. Hij kwam in de
leer bij een boekbinder en zijn eer
ste werk bestond uit het rondbren
gen van boeken en van kranten. De
kranten waren voor het tengere loop
jongetje meer dan vellen bedrukt pa
pier. Voor hem sprak de inhoud en
het kwam menigmaal voor, dat hij
alle artikelen gelezen had voor hij
zijn laatste bezorgadres had bediend.
Zijn weetgierigheid bleef niet onbe
kend en Michaëls baas bezorgde de
pientere, vooruitstrevende knaap al
gauw een plaats in de werkplaats om
het bindersvak te leren.
Zelfstudie
Michaël temidden der boeken. Boe
ken, die voor hem leefden: stuk voor
stuk, al had hij een speciale voor
keur voor de werken, die chemische
en natuurkundige problemen behan
delden. Het bleef trouwens niet bij
het bestuderen van die werken al
leen.
De jonge Farraday wist, dat als
hij op dit terrein vooruit wilde ko
men, bij diende te blijven. Hij spaar
de zorgvuldig om de niet goedkope
voordrachtavonden bij te wonen en
eenmaal binnen het gehoor van be
roemde geleerden nam hij de ge
legenheid te baat om hun visie op al
wat hem boeide, zorgvuldig te noteren
en de gedemonstreerde proefnemin
gen uit te schetsen.
Eenzelfde aktiviteit spreidde de jon
ge Faraday ten toon, toen Sir Hum
phry Davy, de eerste directeur van
het Koninklijk Instituut, dat zich be
zighield met wetenschappelijke onde-
zoekingen, een lezing hield. Davy
boeide hem, betoverde hem bijna.
Michaëls zinnen waren er op ge
zet eenmaal onder deze man te
mogen werken. Hij schreef een
brief en vroeg om het nederigste
baantje. Er kwam geen antwoord.
De Londense smidszoon zette door
hij schreef zijn aantekeningen van
de bewuste voordrachtavond or
dentelijk in een cahier, verluchtte
het met de schetsen der proefne
mingen en brak met deze wel
merkwaardige sollicitatiebrief het
hart van zijn geliefde geleerde. Fa
raday werd. helper op het Konink
lijk Instituut en de jaren, die hij
op zijn benoeming tot assistent van
Davy moest wachten zijn op de
vingers van één hand te tellen.
Snelle carrière
Michaël maakte naam. Met Davy
reisde hij langs de bekendste weten
schappelijke centra in het oude Euro
pa. Davy vertrouwde hem een aan
tal
mingen toe. Hij kreeg zelfstandigheid
en een eigen werkterrein. Niemand
was verbaasd, dat de carrière van
de self-made-knaap werd afgesloten
met de benoeming tot opvolger van
Davy.
De man nu, die jaren aaneen in
vrije tijd en uit oude boeken weten
schap had moeten puren, had nu de
beschikking over een arsenaal van
apparatuur en werkruimten. En wie
Faraday de ruimte gaf, kon verze
kerd zijn van verrassende resultaten.
Hij wist het ook nu nog zo belangrijke
benzol uit vette olieën af te splitsen,
maakte chloor- en koolzuurgassen
vloeibaar. Maar hoe opzienbarend de
ze successenreeks zich ook uitbreid
de: Faraday's coup d'état op natuur
kundig gebied zou nog volgen. En
toch was de ontdekking van de elek
tromagnetische inductie een ont
dekking, die de weg effende voor een
snelle elektro-technische ontwikkeling
min of meer een toeval.
Inductie
Faraday had namelijk steeds met
grote interesse de proefnemingen van
Ampère gevolgd. Ampère had waar
genomen, dat wanneer door twee
evenwijdig naast elkaar gespannen
draden een gelijkgerichte stroom
loopt, de draden elkander aantrek
ken. Dat zij elkander evenwel afstoot
ten, indien men de stroom in tegen
over gestelde richting liet gaan. Fa-
Misschien juist dank zij deze Mid
deleeuwse werkwijze is deze klokken-
gieterij een bedrijf met wereldnaam
en dat niet alleen omdat de naaste
buurlanden zelf geen klokkengieterij
bezitten en daarom aangewezen zijn
op Nederland. De werkwijze, die nu
al door de eeuwen op dezelfde rus
tige manier blijft geschieden, blijkt
de enige te zijn, waarbij toon en
klankkleur van de klok behouden kun
nen blijven. Geoefende musici beoor
delen het eindprodukt en geen enkele
klok verlaat het bedrijf of door vele
proeven moet vastgesteld zijn dat
de «klok een waardige en
welluidende stedestemme zal zijn, of
zij nu dienst moet gaan doen als
carillon, of als luiklok.
Het voornaamste is, dat het ge
wicht juist is afgewogen en de ge
vormde en gegoten klok nog steeds
uiterst nauwkeurig aan dit vastge
stelde gewicht beantwoordt. Dat ge
wicht immers is bepalend voor de
toon waarin de klok zal klinken. Een
klok met een gewicht van 240 kg,
bijvoorbeeldl zal steeds een B' weer-
J geven en omgekeerd, zal een klok
i die B' klinkt, altijd 240 kg wegen.
Alleen de handen van de mens zijn
j precisie-instrument genoeg, om een
feilloze klok te vormen, die een har-
monieuse klank in grond- en bijtonen
I kan produceren.
liet ogenblik, waarop Michaël Faraday de elektro-magne
tische inductie ontdekt.
„Valse klok"
Met de nauwkeurigheid van een
mathematicus bouwt de vormmaker
in steen de klokkekern op. Een houten
mal is hierbij zijn enige houvast. Om
de steenlaag heen komt een laag be
ton en daaromheen een laag grafiet,
die later het aankleven van het me
taal om de kern moet voorkomen.
Ook het bijflikken van deze valse
klok" gebeurt met de hand.
In leem wordt nu om de kern heen
de vorm van de klok gebouwd. Ook
dit gebeurt met de hand en in de
buitenste laag blijven duidelijk de
regelmatige vingervegen van de
kunstenaarshand te zien. Het dro
gingsproces van deze leemlaag moet
uiterst secuur gebeuren en daarom
vergt het nogal ivat tijd. Invloed
van vocht zou de vorm en daardoor
de klankkleur van de klok kunnen
bederven. Alleen de grootste nauw
keurigheid en herhaaldelijke con
trole gunnen ervoor zorgen, dat de
vorm behouden en bruikbaar voor
de gietoven blijft.
Opschriften en versieringen van
de klok worden nu met houten vor
men op de binnenzijde van de mantel
aangebracht. Het klokkenlijf zelf biedt
plaats genoeg. In de vorm is een
gietgat uitgespaard, dat straks als
inlaat voor het gloeiende metaal moet
dienen. Na het drogingsproces wordt
de vorm waarin steeds de kern
blijft, naar de oven gebracht. Voor
zichtig wordt het gevaarte op de gro
te zandplaat neergelaten. Hier is
ruimte genoeg om meerdere klokken
tegelijkertijd te gieten. Met een be
hoorlijke tussenruimte kunnen zij er
broederlijk naast elkaar staan, zon
der dat dit enige invloed op het pro
ces uitoefent.
üm en op de mantels van de klok
ken wordt een stevige zandlaag aan
gebracht, die goed wordt aange
stampt, waardoor geen mogelijkheid
voor verschuiving of vormverande
ring wordt vrijgelaten.
Vanuit de enorme oven zijn afzon
derlijke pijpleidingen naar iedere klok
aangebracht.
Wanneer 4000 kg metaal nodig is
(in de samenstelling van 80 procent
koper en 20 procent tin) moet de
oven zes uur lang gestookt worden
om het metaal op de juiste warmte
graad (ongeveer 1200' Celsius) te
krijgen. Hiervoor moet maar even
4 ton hout aangesleept worden. Een
enorme vlammentong van achteruit
de oven bestrijkt het metaal.
Een dubbele stooktijd en een dub
bele hoeveelheid hout waren er no
dig om de zwaarste klokken van Ne
derland, de 8000 kg. wegende Utrecht
se Dom-klok en de even zwaar we
gende klok uit de St. Servaas in
Maastricht, te kunnen gieten.
Gieten zonder sloornis
Als dan eindelijk het materiaal op
de gewenste hitte is gebracht, is het
gieten in een tijd van ongeveer vijf
minuten gebeurd. Met grote kracht
wordt het gloeiende metaal door de
pijpleiding naar de klok gedreven en
door het gietgat van onderen uit tus
sen kern en mantel gestuwd. Een
nadelig zouden beinvloed worden. Dat
uitgraven gebeurt pas de daarop
volgende dag en ook dan nog heeft
het metaal een hitte van ongeveer
80' C..Om de afkoeling zo veel mo
gelijk te vertragen wordt de kern
in de klok gelaten waardoor de span
ningen op het klokkelichaam, die
de klankrijkheid bepalen, behouden
blijven.
Nog is op de half-verkoolde buiten
wand van de mantel het vingerspoor
van de vormer te zien. Een snel
roterende amarilsteen maakt het eer
ste glanzende spoor in de zwart-ge-
blakerde klokkewand En met regel
matige borstelhalen begint dan de
schoonmaker de goudende glans in
gelijke banen op het klokkelijf te
brengen. Drie volle dagen werk vóór
de klok de vereiste glans heeft ver
kregen. Kop en schouders delen in
wel; die is door het gewicht bepaald,
maar de bijtonen zijn daarmee niet
altijd in volkomen harmonie. Materi
aal kan niet meer toegevoegd worden
wel kan door vijlen de juiste klank
kleur worden verkregen, maar dan
juist bestaat het gevaar dat het ge
wicht van de klok wordt verminderd,
waardoor ook de grondtoon de juiste
hoogte verliest. Het oor van de vak
man, met jarenlange ervaring, ge
steund door de overlevering uit ver
vlogen eeuwen, zal hier uitkomst moe
ten brengen. En brengt die dan ook.
Oï er werkelijk geld te verdienen
valt in het klokkenbedrijf?
Zeker, vrij veel mensen vinden er
een behoorlijk bestaan, vooral als
men daar het personeel in de sme
derij, - een nevenbedrijf van de klok
kengieterij, ook nog bijtelt, maar een
lucratief bedrijf is het zeker niet.
Drie dagen lang schuurt de klok-
kenpoetser met de vlakke amaril
steen, om op het hele klokken-
lichaam. de gouden glans te krijgen
Strijdkrachten van het Amerikaanse
leger hebben in het noorden van Ca
nada een raketbaan gebouwd. Door
middel van de afgevuurde raketten
hoopt men een beter inzicht te krij
gen in de toestand van de atmosferi
sche lagen op meer dan 200 km hoog
te.
Ogenschijnlijk was smidszoon Michaël Fa
raday geen gouden toekomst beschoren. Ko
mende uit een gezin van twaalf kinderen,
mocht hij van zijn vadr, die een goed am
bachtsman was, niet meer verwachten dan
een lagere schoolopleiding. En dat was al veel
in een tijd, waarin menige zesjarige reeds de
handen uit de mouwen stak om mee te ver
dienen. De miljoenen hand- en hoofdarbei
ders, die op de dag van vandaag in elektro
technische monsterindustrieën méér dan een
dikbelegde boterham verdienden, leiden een
vorstenleven tegenover het karige bestaan,
dat de Faraday's moesten voeren. En toch: de
irme smidszoon legde de basis voor die wel
vaart van nü. Want door zijn ontdekking van
de elektromagnetische indictie 125 jaar ge
leden werden deze bedrijven mogelijk.
raday nu wilde deze invloed meten
en daartoe wond hij een draad van
zestig meter rond 'n blok hout en een
draad van dezelfde langte daarnaast.
Langs beide leidde hij een stroom,
terwijl hij het ene uiteinde van de te
induceren draad met een batterij ver
bond. de andere met een galvanome
ter. Hij schakelde de stroom in, maar
er gebeurde niets.
Verstoord over zoveel tegen
slag verbrak hij de stroomke-
ten. En zie: tot zijn grote ver
bazing sloeg nu de naald van
de galvanometer wél uit. Hij
herhaalde de proefneming en
swam telkens tot dezelfde con
clusie: namelijk, dat een elek
trische stroom in één draad
geen elektrische stroom doet
ontstaan in een andere, daar
naast gelegen draad, maar dat
dit wel het geval is, indien
men, bijvoorbeeld door de
stroomketen te veranderen, de
stroomsterkte verandert.
Twee wetten
Faraday had hiermede de basis ge
legd voor de elektrotechniek en voor
de allereerste toepassing daarvan,
de dynamo. Deze vondst liet hij vol
gen door onderzoekingen op ander
gebied. De chemische werking van de
elektrische stroom onderwierp hij
aan nauwkeurige onderzoekingen. Zij
resulteerden in twee wetten, die nu
nog voor velen een bekende klank
hebben. Begrippen als elektrolyse,
ion, kathode, anode, elektrode enzo
voorts: het zijn creaties van Faraday,
die op 25 augustus 1867, dus 89 ja
ren overleed en met een eenvoudige
zerk op de rustplaats te Highgate
werd ter aarde besteld. Het is goed,
om in deze tijd van elektrotechni
sche vooruitgang, de man te geden
ken, die door noeste arbeid dit alles
mogelijk maakte: Michaël Faraday,
de krantenkongen, die als geleerde
stierf.
Volgens berichten uit Moskou heeft
men in Siberië militaire hulp ingeroe
pen om de buitengewoon rijke oogst
van dit jaar, die vooral in sommige
gebieden van de provincie Kazakh
stan door een hevige regen wordt
bedreigd, binnen te halen.
Overigens loopt de oogst bijna overal
in het land gevaar, behalve in de
Oekraine. Reizigers uit Siberië zeg
gen dat de tarwevelden onder water
staan. Eerder dit jaar leek het of de
graanoogst in Siberië de meest op
timistische verwachtingen nog zou
overtreffen, maar nu schijnen zware
verliezen ten gevolge van de regens
onafwendbaar. In zuid-west-Siberië
zou in gehele gebieden oogstrijpe tar
we door de regen zijn plat geslagen,
voordat de dorsmachines bij het ko
ren konden komen. Op andere plaat
sen zou het koren al staan rotten.
Soldaat (hospik) J. A. de Poorter
uit Boschkapelle won een splinter
nieuw burgerfkostuum in de Tour
de France-prijsvraag en hier reikt
de heer Herrebout van magazijn
..De Schaar" te Terneuzen de ge
lukkige winnaar zijn fraaie prijs
uit, behalve een prima kostuum nog
een overhemd en een das. Als sol
daat de Poorter weer burger de
Poorter is, zal hij er keurig bij lopen.
'(Advertentie)
vv,-
!PiiiilS
Morgen vliegt de
boven het
te ZIJND ERT
Ook in Brabant
ziet iedereen het
met eigen ogen
en ondervindt het
weer opnieuw bij
iedere sigaret:
HUNTER King Size is
