DE WATERSNOOD 1953 IN WOORD EN BEELD
Aanzwellende golfslag
van
naastenliefde
Ook winst en zegen in de herinnering
T
OOK HIER KWAM TOEN
HET WATER....
Limburg eiste een belangrijk aandeel
op
Het Nederlandse Roode Kruis
lieger-
HAES
linck
SILVA-
:rvaet
eemaes
Reddingsvloot op weg naar het geteisterde gebied
DE VERLIESLIJST: GROOT EN GRAUW
FEEBEWOGEN DAGEN
Er viel een man de kleine winkel binnen
Beroep van Vader-Bisschop
10
11
DAGBLAD DE STEM VAN DONDERDAG 31 DECEMBER 1953
11
rt
irhaven
Littekens
HEL provinciaal bestuur, gesteund
door zijn ambtenaren heelt, met
de Commissaris der Koningin aan het
hoofd zich geen rust gegund en aller
lei activiteiten ontplooid.
Alle steden hielpen
zonen
ndel
N.
:he Zn.,
edrijf
t
N.
iuller
ïufacturen
t
N.
esbroeck
:r-colet
.itaart
vrienden en
c
sn zonen
ïdrijf
n.
rt
K
Kuitaart
z.n.
Penneman
wjaar
ketbakker
Tel .2
SRE-STORM
te Kuitaart
cliëntèle en
ïuwjaar.
OECKAERT-
Praet
aden en
:hten
Tel. 3
iten, familie
11e opzichten
jaar.
•v. Puyvelde
vrienden en
Z. N. toe.
Lange-
uispolder,
Lerneming
n binnen- en
[and
19 Tel. 5
iden en cliën-
wjaar
onze cliëntèle
den een voor-
ig Nieuwjaar,
e Rechter
«bedrijf
Tel. 27
IR—FERKET
straat 30
ant
vrienden en
i voorspoedig
INE-
1DRIJF
aat 29
eikant. tel. 33
vrienden en
UW JA AR
ftSSENS
Tel. 38
rijder
'nden en ken-
1 G.N.
.RSSENS
Tel. 9
rijder
nden en ken-
:n G.N.
rijwielhandel
Heikant. Aan
iëntèle Z.N.
MAN
rijder
leikant, wenst
en en beken-
iwjaar.
v. Goethem
akerij
ïinrichting
irichting
cant
begunstigers,
Zalig Nieuw-
MNDEN
'enhandel
LI, Heikant
en cl. Zalig
draat 88
HEIKANT
i en klanten 'n
lukkig Nieuw-
lelenbedrijf
Vllerberghe,
1 4, tel. 18
St. Jansteen
en, bekenden
nten een voor
jaar.
derij
larding'"
Tel. 44
St. Jansteen
lachte clientèle
en en beken-
jnt en omstre-
uwjaar.
'nv.ji-u
'ike,; I I
«««Hg
-
-
-
mml
«v-,-
■rnmmm
IS NIET SLECHTS met zwarte letters,
tlat het stormrampjaar 1953 in de
annalen der Zeeuwse historie zal worden
opgetekend; er komen minstens evenveel
gouden bij. Want al is de verlieslijst groot
£)e ontzetting, welke de rampnacht van 1 Februari bracht, behoeven
we niet meer te schilderen. Te levendig staan di felbewogen dagen
nog in ieders memorie; te goed weten we nog, hoe met de woeste golven
een zee van ellende over zovele van onze gewesten meekwam; hoe vele
duizenden van huis en haard werden verdreven en honderden en ellen
dig einde vonden. Ruim vijfhonderd doden had Zeeland te betreuren;
bijna 'n derde van het totaal aantal slachtoffers.
en grauw: in de reacties daarop zit zoveel
winst en zegen, dat in de herinnering, naast
rouw en droefenis ook dankbaarheid en
vreugde staan.
YY/ONDEN werden geslagen waarvan
er velen nog niet geheeld- zijn.
Van het Zeeuwse land werd ruim
twintig, procent overstroomd; duizen
den ha. goede landbouwgrond wer
den in hun structuur aangetast of
grondig bedorven. Ongeveer 1000 ha.
boomgaard werd geïnundeerd met in
hoofdzaak waardevolle aanplant. Het
aantal verdronken runderen bedroeg
ruim 8000.
De schade aan zeeweringen, gebou
wen, wegen, voorraden, huisraad, ma
chinerieën en werktuigen liep in de
millioenen. Het was verbijsterend en
leek hopeloos.
LICHTZIJDE
TAOCH tegenover die donkere kant
staat de lichtende zijde.
Even enorm als de ellende was het
hulpvaardige medeleven in eigen ge
west en daarbuiten.
Een voorbeeld uit duizenden. Zon
dag 1 Februari stroomden vierdui
zend daklozen Goes binnen. Na een
beroep op de burgerij van de burge
meester werd geheel vrijwillig onder
dak aan allen verschaft en kon niet
eens op alle aanbiedingen worden in
gegaan.
De inzamelingen van kleding en
geld was een doorlopend succes wat
een schop kon vasthouden liep naar
de bedreigde dijken 't Rode Kruis had
maar een kik te geven en had hulp te
over; autobezitters waren dag en
nacht in touw; militairen stonden
schouder aan schouder met min of
meer ervaren dijkwerkers. Reddings
ploegen in iedere vorm trokken de
wateren op; heel het volk leefde mee.
Eén dag na de ramp kwam Prinses
Wilhelmina in opdracht van de Ko
ningin reeds naar ons geweest later
kwam de Koningin en de Prins her
haaldelijk zelf en ministers en Ka
merleden volgden dit hoge voorbeeld
zorgvuldig na.
GEEN RUST
Uit alle delen van het land
zijn schepen van allerlei soort
naar het Zuidwesten gedirigeerd
om te helpen bij het lenigen
van de nood, in de eerste plaats
bij het evacueren van de dui-
zendenl andgenoten, die nog op
bedreigde plaatsen zitten. Een
overzicht uit de lucht van de
stroom schepen op de Ooster-
Schelde op weg naar Zierikzee.
(Luchtopname A.N.P.-foto).
ETER VIEL een man de kleine winkel binnen....
Die morgen van de Eerste Februari, toen don
kere wolken het leed en de strijd bedekten van zo
veel mensen, die vochten tegen het wilde water:
toen de dag nog niet was gevormd, viel er in een
kleine winkel in de nabijheid van Fijnaart plotse
ling een man binnen. Hij had geen kousen aan. Zijn
broekspijpen waren nat. Hij was op van de zenuwen
en hij huilde. Hij moest worden verzorgd door enkele
mensen, die met elkaar stonden te praten, maar die
geen plan de campagne konden samenstellen om iets
te redden!
Die versufte man vroeg om boten, maar er waren
geen boten!
Hij werd op een stoel gezet bij een zacht branden
de kachel. Hij kreeg een kop warme koffie en een
klopje op zijn schouders van een kapelaan, die troos
tend rondging. Met het hoofd in zijn handen blpef
die man zitten, wel een half uur lang en toen vertel
de hij wat hij had gezien.
,,Ik dacht, had ik nou maar een boot, dan zou ik
naar die mensen kunnen toevaren, maar ik had geen
boot. Ik schoof mijn kousen van mijn voeten en ik
ging in het water staan, maar ik durfde niet verder,
ik hoorde op het water alleen maar een gehuil, soms
!uid overstemd door een gekraak- Mijn ogen konden
liets ontdekken. Ik bleef minuten staan, maar ik zag
liets. Ik stapte uit het water terug, want ik durfde
liet langer aan de rand van de golfslag te blijven. De
golven werden feller en sloegen hoger. Had ik nou
naar een boot, maar ik had niets. Ik ging terug naar
de weg. Ik tuurde vanaf de hoge dijk over de water
vlakte, waarop enkele lampjes glinsterden van de
schaarse straatverlichting. Ik keek naar een school
gebouw, dat langzaam wegzakte in het water. Ik
hoorde, dat er iets tegen het schoolgebouw opsloeg.
Ik zag een man, gezeten op de nok van een drijvend
dak. Ik ijlde er heen enik ontdekte enkele
mannen, die vanuit een raam van de school de man-
van-het-drijvende-dak grepen. Ik weet niet hoe zij
het klaar hebben gekregen, maar de man-van-het-dak
is boven gekomen, levend. Hij huilde en liep razend
door het schoollokaal, waarin het water begon te
stijgen.
„Mijn vrouw en kinderen", rien die man. „Daar zijn
zij!" Hij wees naar het water. ..Had ik nou maar een
boot gehad!"
HET SPATTE UIT ELKAAR
F)e boot van een man was een drijvend dak, waarop
zijn vrouw en kinderen zaten. Het spatte uit el
kaar tegen het nieuwe schoolgebouw, het werd ver
splinterd en weggeslagen en alleen de vader kon
zich redden door zich vast te klampen aan het pui
van een raam. Terwijl hij werd opgetrokken zijn le
ven werd gered, verdronken zijn vrouw en kinderen
en vluchtte zijn poldervriend een winkel in. Hij kon
dit schouwspel niet langer aanzien. Hij kon toch niets
doen. Het duurde een half uur voordat hij kon zeg
gen, dat hij niets kon doen. Er verstreek nog een
half uur en toen hoorde de man-zonder-kousen, dat
zijn dochter, die hij veilig had gewaand, was ver
dronken.
Dat was in een andere polder niet ver van Fijnaart!
De Rijks- en Prov. Waterstaat (le
den wonderen; gemeente- en polder
besturen ontzagen geen moeite en wat
scheepvaart en spoorwegen presteer
den grenst aan het ongelofelijke.
Naast de noodlottige dagen van de
eerste week in Februari, staan de
gulden data van triomf .Enige roepen
wij in het geheugen terug:
21 April: De fel omvochten dijk bij
Rilland-Bath gedicht: 23 April: Pol
der Waarde van de zee afgesloten;
9 Mei: Eerste gat in dijk bij Kruinin-
gen gesloten; 21 Mei: Eerste goederen
trein stoomt door de geïnundeerde
polder Kruiningen; 4 Juni: Operatie
..Levensstrijd" geslaagd; 13 Juni:
Tweede gat bij Kruiningen geblok
keerd; 22 Juli: Dichting bij Stevens-
sluis gelukt; 24 Juli: Laatste stroom-
gat bij Kruiningen overmeesterd: 27
Juli: De Kruiningers beginnen hun
gevecht tegen de modder; 3 Augustus:
De personentreinen rijden weer door
de Kruiningenpolder: 18 Augustus:
De „zeeslag" bij Schelphoek begint
met beteugeling van de Gemene Geul;
19 Aug.: Klompegeul bij Schelphoek
gesloten; 27 Aug.: Het laatste gat bij
Schelphoek afgegrendeld: Schouwen
gered; 10 Sept.: De Bailley-brug bij
Kruiningen, waarmee de watertoevoer
naar Beveland was intact gehouden,
kan weggerold worden; 30 Sept.: Zee
weringen van Walcheren en Brede
Watering zo goed als veilig gesteld;
16 Oct.: Tweede Kamer aanvaardt de
milde Rampschadewet; 23 Oct.: Kust
van W. Z.-Vl. weer in orde; 30 Oct.:
Eindstrijd bij Ouwerkerk begint; 6
Nov.: Overwinning bij Ouwerkerk in
de „Viermaal Phoenix"; 24 Nov.: Uit-
maling van Vier Bannen begonnen.
Eind November: Schouwen droog en
in de maand December het droogval
len van Duiveland.
T~NE Langstraat kan evenmin als
West-Brabant of Zeeland het jaar
afsluiten, zonder dat de herinnering
boven komt aan wat er op 1 Februa
ri van dit jaar in deze streek gebeur
de. Men boort weer het wilde huilen
van de wind die nacht en morgen;
men herinnert zich het angstig ont
waken en de nog ontstellender ont
dekking daarna: het water!
Het water, van oudsher ook in de
Langstraat gevreesd, sloeg de hele
West-Langstraat en het Land van Al-
tena in zijn kwaadaardige ban. Het
water baande zich een weg door ka
potgeslagen dijken van de Kop van
het Land tot aan Waalwijk toe. Men
herinnert zich, hoe men die vroege
Februari-morgen het zo vertrouwde
polderland van de West-Langstraat
en het Land van Altena veranderd
zag in een woest golvende zee, waarin
mens en dier vochten om het leven.
Men ziet weer die Waspiksedijk, waar
overheen het kolkende water spoel
de met ontstuimig geweld huizen mee
sleurend ;men ziet weer het dorp
Raamsdonksveer, waar Pontonniers
zwoegden om te redden wat er te
redden viel in de overspoelde straten.
Daar op Sandoel was het een hel. Men
denkt weer aan die bijna radeloze on
wetendheid over het lot van de Bies-
bosschers, die de eerste morgen zo
graag geholpen zouden zijn door die
van Made en Drimmelen, maar wat
de eerste uren niet kon, omdat die
storm maar aanhield en er geen schip
de haven uit kon; men weet dan weel
de nood van Hank en Dussen en al die
kleine dorpen in de Westhoek van
het Land van Altena; men ziet weer
voor zich de stallen vol verdronken
vee, waarom een harde boer tranen
over z'n wangen lopen; men denkt te
rug aan de ravage in Hoóge- en Lage-
Zwaluwe vooral. Het zijn honderden
beelden, troosteloos en triest, die op
je aankomen, onuitwisbaar in de geest
geprent als zij zijn, na de vele toch
ten, die men maakte door het nood-
gebied.
ER IS MEER
[VA AAR men herinnert zich meer.
Gelukkig wel. Want men ziet de
ontzagwekkende hulp van alle kant
en door iedereen geboden. Men ziet
de gemalen in Nieuwendijk met die
honderden noodgemalen op gang ko
men; men ziet de dijkgaten dichten;
de hulpcolonnes optrekken naar
drooggevallen dorpen, de troosteloze
huizen schoonmaken; goederen arri
veren. Het gaf allemaal nieuwe moed,
ondanks dat men vanonder het puin
de doden borg en in eindeloze rijen
het dode vee langs de wegen lag. Ge-
evacueerde bewoners der getroffen
dorpen keerden terug. Men herinnert
zich de vele gesprekken, die men met
hen had, het verdriet om alles wat
verloren ging, maar tegelijkertijd toch
ook de vreugde om wat ze hadden
behouden: het leven.
Nu sluiten we dit rampjaar af.
Maar niet zonder met voldoening de
West-Langstraat en het Land van Al
tena te overzien, waar het leven zich
hervonden heeft in zijn normale gang.
Niet zonder dankbaarheid ook om al
le steun bij het herstel, dat dank zij
grote hulp van velen uit binnen- en
buitenland, zo snel kon zijn.
IANG vóórdat de onheilsmare van de overstroming algemeen
1 bekend was in ons land, was het Nederlandse Roode Kruis
reeds aan de arbeid. De Colonnes van het Rode Kruis Korps
in het rampgebied en in de onmiddellijke omgeving' daarvan
waren voor een deel reeds in de nacht uitgerukt om hulp te
bieden in de grote nood.
De overal ingerichte rampendepots
verschaften het nodige, materiaal om
de geredde slachtoffers voorlopig vei
lig, droog en warm onder te brengen
en in de inderhaast opgerichte nood
ziekenhuizen werden de zieken en
gewonden liefderijk verpleegd. Alle
afdelingen van het Nederlandse Roode
Kruis bleken paraat.
Direct na de ramp bleek ook de
internationale Rode Kruis-solidariteit.
zendingen kwamen per auto, trein,
schip en vliegtuig naar ons land als 'n
voorziening in de eerste nood. Daarna
werden de bekende hulpverlenings
plannen gemaakt, die resulteerden in
de uitreiking van textielpakketten
aan circa 28.000 gezinnen, in de be
schikbaarstelling van pl.m. 500 „pre
fabricated" huizen en in de uitreiking
Een helper van het Rode Kruis Korps
heeft zich ontfermd over twee verla
ten jonge evacueetjes in OssendrechV.
van landbouwwerktuigen en -gereed-
schappen aan de getroffenen in het
rampgebied.
Bovendien werden uit Zweden door
bemiddeling van het Jeugd Rode Kruis
inventarissen voor 40 getroffen kleu
terscholen gezonden. Het Zweedse
Rode Kruis heeft tevens grote bedra
gen beschikbaar gesteld voor het op
richten van een Rode Kruis-zieken-
huis te Zierikzee en voor de bouw
van een vleugel voor de verpleging
van kinderen aan het ziekenhuis in
Dirksland.
IT ET is in de dagen rond de Watersnoodramp
van 1 Februari 1953 in velerlei toonaar
den gezegd en geschreven: de enige, blijde
herinnering aan deze ramspoed is ae weerga
loos spontane hulp, welke de getroffen be
volking van de Zeelandse en Zuid-Hollandse
eilanden uit eigen land ontving. Zoals het
zoute water het rampgebied met een over-
rompelende golfslag overspoelde, zo reageerde
ook het niet getroffen deel van het Nederland
se volk met een voortdurend hoger aanzwel
lende golfslag van charitas en naastenliefde.
Verdeeld naar politieke en confessionele over
tuiging, was het Nederlandse volk één in zijn
steun.
j imbl iig heeft in deze veelzijdige
hulpverlening een belangrijk aan
deel voor zich opgeëist. Reeds toen de
eerste berichten er op duidden, dat
de overstromingen een ontstellende
omvang hadden aangenomen, deed
Vader-Bisschop een beroep op stfn
kudde om in gebed en meditatie gees
telijke steun voor rte rampzalige
eiland-bevolking van God af te sme
ken. Mgr. Lemmens kondigde tevens
een collecte aan. welke spoedig in al
le parochiekerkeen van Limburg zou
worden gehouden om ook materiële
steun te verlenen.
De oproep van het Ned. Rode Kruis
om goederen te verzamelen was door
de Limburgse afdelingen goed ver
staan. In alle grote steden werden
reeds op Zondagmorgen mobiele co-
Ionnes gerequireerd, waarin de goe
deren, voornamelijk kiedingstukken.
naar het centrale depot in Den Haag
vervoerd zouden worden. Met groot
succes werd een beroep gedaan op
jong en oud om goederen op te ha
len bij de inwoners, die enkele uren
tevoren op de komst van deze collec
tanten waren voorbereid. Binnen en
kele uren waren vele tientallen ton
nen goederen verzameld in daarvoor
speciaal ingerichte Rode Kruis-depots
Op deze gedenkwaardige Zondag reed
van Heerlen uit des avonds om elf
uur de eerste 3-tonner gevuld met
textiel naar Den Haag. Dit was de eer
ste vrachtwagen uit Limburg, welke
Den Haag bereikte.
Het ophalen van textiel leverde
geen grote moeilijkheden op. Het re-
quireren van vrachtwagens en des
noods personen-wagens was iets min
der gemakkelijk. Dank zij de grote
welwillendheid van de auto-bezitters,
vertrok niettemin binnen 24 uur na de
oproep van het Rode Kruis een ster-
tocht van vrachtwagens uit alle ste
den en dorpen van Limburg naar Den
Haag, waar men met grote waarde
ring herhaaldelijk over de Limburgse
steun sprak. Een preciese organisatie
ontbrak echter, waardoor de goede
bedoelingen soms falikant uitliepen
De Gouverneur van Limburg, mr. di
Houben, riep de Limburgers dan ook
met succes op de initiatieven zoveel
als mogelijk te bundelen.
Ongeveer drie dagen duurde deze
exodus van vrachtwagens naar Den
Haag.
pLEN colonne uit Kerkrade met
prachtig geselecteerd textiel was
juist onderweg, toen het Ned. Rode
Kruis verzocht om de verzamelde goe
deren tot nader order in de eigen ge
meenten op te slaan. Hieraan werd
onmiddellijk gehoor gegeven. Grote
winkelmagazijnen stelden hun depots
beschikbaar.
Doch niet alleen met goederen, ook
financieel heeft Limburg inzake het
Rampenfonds een hartig woordje mee
gesproken. Krant°n stelde haar ko
lommen beschikbaar voor het storten
van bedragen, waarvan een gretig ge
bruik werd gemaakt. Alleen op deze
wijze reeds werden enige tienduizen
den guldens opgehaald. Dan waren
daar verder de collectes in de kerken,
de straatcollectes, de verenigingen en
clubs, die in eigen verband geld in
zamelden. Op deze manier haalde de
Limburger gemiddeld drie tot vier
maal zijn portemonnaie te voorschijn
voor het goede doel. En hij deed dat
telkens opnieuw met graagte. In een
minimum van tijd. was de bijdrage
van Limburg in het rampenfonds op
gelopen tot enkele honderdduizenden
guldens. Daarna volgden de gemeen
ten, die bedragen van f 10.000 tot f 200
op de begroting plaatste voor het
Rampenfonds. Zangkoren, muziekge
zelschappen, zoals harmonieën en fan
fares gaven diverse uitvoeringen,
waarbij de voornaamste verenigingen
en orkesten voor gingen. In de grote
steden werden concerten georgani
seerd enz. enz.
DE MIJNWERKERS
'T'OEN de eerste verschrikkelijke do
dencijfers werden gepubliceerd,
was dit voor de Limburgse bevolking
een stimulans om met kracht en vol
harding de hulpverlening voort te
zetten.
De mijnwerkers zetten een belang
rijke stap in de goede richting door
hun kostbare vrije Zaterdag op te of
feren voor de getroffen bevolking. Dit
was naastenliefde van de bovenste
plank, want de mijnwerker heeft zijn
vrije Zaterdag, waarvoor de organisa
ties jarenlang gestreden hebben, bo
venal lief. Toch vertrokken de kom
pels Zaterdags in de suizende lift
kooien naar beneden ^oor een volle
8-urige werkdag. De verdiensten van
de extra-uren, in totaal f 1.00 000, gin
gen naar het Rampenfonds. Toen nog
maals een beroep werd gedaan op de
mijnwerkers, werd weer gul en spon
taan een enkele uitzondering daar
gelaten aan de oproep van de
werkersorganisaties gehoor gegeven.
Weer vloeiden f 1.000.000 het Rampen
fonds toe. Wat de mijnwerkers deden,
deden ook de beambten. Ook zij ston
den gul een bepaald percentage van
het salaris af. Zo werd de actie van
de Limburgse mijnindustrie een mas
sale uiting van medeleven met de ge
troffen bevolking.
Het is zonder meer duidelijk, dat
Limburg zijn plicht en meer dan zijn
plicht heeft gedaan. Want behalve de
materiële en financiële steun gaf het
blijmoedige Limburg in deze dagen
een morele steun, welke door geen
enkele provincie kon worden opge
bracht.
In de kranten van Woensdag 4 De
cember werd namelijk een bericht ge
publiceerd, dat de gezamenlijke car
navalsverenigingen hadden besloten
dit jaar de carnavalsviering af te ge
lasten. Er was tussen de belangrijkste
carnavalsverenigingen lang en breed
over dit besluit gediscussieerd. Niet,
dat door welke vereniging ook gewei
gerd werd aan deze oproep gehoor te
geven! De vraag was echter, waarme
de de getroffen gebieden het meest
gebaat waren, öf met een totaal afge
lasten van de carnaval, öf met een ge
deelte van de opbrengst, welke de car-
navalvierders in de kas der horeca
bedrijven zouden deponeren.
GEEN CARNAVAL
The Battle
ol the Floods
YY/ELKE schadepost de horeca-be-
drijvcn hiervoor inzake het goede
doel hebben moeten boeken, laat zich
denken. Temeer, daar de uitgestelde
zomer-carnaval ir. verschillende ge
meenten gehouden, een compleet fi
asco is geworden.
Hoezeer Limburg meeleefde met de
getroffen gebieden, mag blijk^a uit
het feit, dat de Limburgse pers in die
dagen geen aandacht had voor de vier
gehuchten in de omgeving van Vaals,
welke door de metershoge sneeuw
volledig geïsoleerd lagen.
Na twee dagen werd deze benarde
situatie gesignaleerd, waarna honderd
werklozen spoedig voor een „bevrij
ding" zorgden. Dit markante feit is
bijzonder tekenend voor de intense
belangstelling, welke de Limburgse
pers had voor de berichten uit de on
der water gelopen gebieden.
Intussen kwam eer aan de hulpver
lening geen einde. Toen een oproep
door de radio werd gelanceerd om
manschappen voor het dichten van
de dijken werden honderden Limburg
se Jagers uit de kazernes van Roer
mond. Venlo en Maastricht in vrijwil
lig afgestane vrachtwagens naar Zee
land en Zuid-Holland gereden.
Het stikstofbindingsbedrijf in Ge
leen zond 50.000 zakken naar Zeeland
om het dichten te bespoedigen.
Op deze voortreffelijke wijze heeft
Limburg onder leiding van de kerke
lijke en wereldlijke autoriteiten zich
aangesloten bij de inderdaad ontzag
wekkende hulpverelening in die da
gen. Bij alle ellende van het getrof
fen volksdeel blijft de herinnering
hieraan de schoonste uit de rijke his
torie van dit gewest.