HOE HET BISDOM BREDA ONTSTAAN IS
B
van Nederland in de loop der eeuwen
De kerkelijke indeling
Goedwillende predikanten in Breda bijeen
II DAGBLAD DE STEM VAN DINSDAG 12 MEI 1953H
Aug. C. J. Commissaris
Aantal geestelijken
in 1853
DE
DE 7
4 TWENTHE
jotj r!
>u/-~
Z. H. EXC. MGR JOS. BAETEN
Bisschop van Breda
REDA LAG in het kwartier van Antwerpen, de
grote wereldhaven, waar de zetel kwam van
de bisschop. Hoewel het kwartier van Antwerpen
ingevolge de Tachtigjarige Oorlog in tweeën ge
deeld werd en de Baronie van Breda met het Mar-
kiezaat van Bergen op Zoom als generaliteitsland bij
de Republiek der Verenigde Nederlanden kwam te
behoren, bleven ze toch deel uitmaken van het bis
dom Antwerpen. Een verlaten deel weliswaar, waar de
bisschoppen niet mochten komen, de kerken waren
afgenomen en de Katholieken verdrukt werden, maar
waar ze toch konden blijven profiteren van het kerke
lijk apparaat Van het bisdom als latijnse scholen, het
groot seminarie, kloosters en abdijen, benodigd voor
de eredienst.
LS IEMAND in 1553, 1653 of
U
t753 Eet vermoeden zou lieb-
ben uitgesproken, dat B'reda nog
wel eens de zetel zou kunnen worden van
een bisschop, zou zijn bewering dezelfde
ongelovige glimlach ontlokt hebben als
wanneer iemand tlians zou beweren, dat
Roosendaal of Bergen op Zoom wel eens de
zetel zouden kunnen worden van een uni
versiteit. Waarmee wij overigens geenszins
willen zeggen, dat dus Roosendaal en Ber
gen op Zoom maar goede moed moeten hou-
Door de sluiting van de Schelde (1585-
1795) schrompelde Antwerpen langzamer
hand ineen tot een provinciestad. Zozeer
zelfs, dat Napoleon de stad op zich niet
aanzienlijk genoeg meer vond om er het
bisdom omwille van de stad alleen te laten
voortbestaan. Zo werd ook het bisdom
Antwerpen het slachtoffer van de nieuwe
Napoleontische kerkelijke indeling van
zijn rijk, dat ook de Zuidelijke Nederlan
den (België) omvatte. Eén indeling die
meer dan vijftig kleinere bisdommen op
ruimde en hun gebied indeelde bij grote
nieuwe bisdommen. Het gebied van Ant
werpen kwam bij het aartsbisdom Meche-
len. De werking van het Concordaat van
1801, dat deze regeling bevatte, eindigde
evenwel aan de Nederlandse grens.
De Bataafse Republiek was nog niet bij
Frankrijk ingelijfd. Voor de kerkelijke
indeling betekende dit, dat de Baronie van
Breda en het Markiezaat van Bergen op
Zoom los kwamen te staan van elk kerke
lijk bestuursverband.
Ware de laatste bisschop van Antwer
pen, Mgr. de Nelis, niet in 1798 overleden
of had hij nog een opvolger gekregen,
dan zou die zich zeker gevestigd hebben
in het Bataafse deel van zijn verloren bis
dom. Maar nu was er niemand om er het
kerkelijk bestuur voort te zetten.
NA DE UITWIJKING en dood van Mgr.
de Nelis was het bestuur van het bis
dom Antwerpen in handen geweest van
een college van vicarissen. Twee van die
vicarissen woonden in Breda: pastoor
Ignatius van Gils en Adrianus Oomen, die
voor de kerkvervolging in Frankrijk
België zijn pastoorsplaas Gierle bij Turn
hout had verlaten en was teruggekeerd
naar zijn geboortedorp Teteringen.
Apostolisch Vicariaat
yOEN OOK de seminarie-opleiding te
Antwerpen door de kerkvervolging
was stilgevallen, nam Adrianus Oomen
het initiatief om die in Breda voort te
zetten (1798). De vicarissen te Antwerpen
vonden dit een bedenkelijk geval, dat ge
vaarlijk kon worden voor de eenheid van
het bisdom. Maar voordat het seminarie
te Antwerpen weer geopend kon worden,
was het bisdom zelf van de kaart ver
dwenen.
Ignatius van Gils en Adrianus Oomen
hebben zich toen met een verzoekschrift
tot de H. Vader gericht, om in het bestuur
van het Bataafse deel van het voormalige
DE VIJF BISSCHOPPEN die Breda bestuurden na het J
herstel der Bisschoppelijke Hiërarchie en voor de Bis-
schopswijding van Mgr. Jos. Baeten. Van links naar rechts:
Mgr. Johannes van Hooijdonk (18531868).
Mgr. Joannes van Genk (18671874).
Mgr. Henricus van Beek (18741884).
Mgr. Petrus Leijten (18851914).
Mgr. Petrus Hopmans (19141951).
den. Breda,Ween klein baroniesladje, met
nog geen tienduizend inwoners, gelegen in
een uithoek van het grote hertogdom Bra- t
hant, kwam dan ook in 1559, bij de nieuwe
kerkelijke indeling van de Nederlanden,
niet in aanmerking, 's Hertogenbosch wel,
al was het niet veel groter en lag het óók aan
de rand. Maar Den Bosch was de hoofdstad
van een der vier kwartieren van Brabant,
van de uitgestrekte Meierij. Als zodanig
werd het in 1559 bestemd voor een bis
schopszetel.
door f s,
bisdom Antwerpen te voorzien
door de benoeming van een Apos
tolisch Vicaris (1802).
Ook toen weer hebben de gewe
zen vicarissen te Antwerpen een
tegenbetoog naar Rome gezonden,
dat het niet gewe..st was het Ba
taafse deel zelfstandig te maken,
omdat het bisdom Antwerpen „na
de oorlog" natuurlijk hersteld zou
worden. De H. Vader dacht anders
over „na de oorlog" dan de Ant
werpse vicarissen en benoemde
Adrianus van Dongen, pastoor te
Breda, tot Apostolisch Vicaris, 22
Maart 1803. Het was geenszins be
doeld als een definitieve regeling,
maar als een noodvoorziening. In
middels begon het Apostolisch Vi
cariaat van Breda hier toch zijn
zelfstandig kerkelijk leven.
TN 1810 heeft Napoleon, na de in
lijving van Bataafs Brabant bij
het Franse Keizerrijk, het Aposto
lisch Vicariaat van Breda weer
opgeheven, en het gebied toege
voegd aan het Aartsbisdom Me-
chelen, omdat West-Brabant werd
ingedeeld bij het Departement van
de Twee Nethen. Maar Napoleon
was de Paus niet en zijn decreet
werd door de geestelijkheid niet
erkend en zoveel mogelijk ont
doken.
Napoleon, die de Paus tyranni-
seerde, heeft geen gelegenheid
meer gehad om deze regeling te
laten bekrachtigen. Toen hij in
1813 van het toneel verdween, be
stond het vicariaat van Breda nog
voort en deed het zijn intrede in
het Koninkrijk der Nederlanden,
dat sedert 1815 Nederland en Bel
gië samen omvatte. Een rijk dat
voor vier-vijfde katholiek was,
maar een zeer zonderlinge kerk
regeling bezat, in België bisdom
men, in Noord-Brabant apostoli
sche vicariaten, in het Noorden de
Hollandse Missie, verdeeld in
aartspriesterschappen.
IRONING WILLEM I wilde voor
heel zijn rijk dezelfde kerk
regeling invoeren, en de Aposto
lische Vicariaten en Aartspriester
schappen vervangen door twee
bisdommen, dié mét de Belgische
bisdommen de ene Mechelse Kerk
provincie zouden vormen. De on
derhandelingen met Rome sleep
ten zeer lang, maar in 1827 kwam
men toch tot een concordaat. De
Mechelse kerkprovincie zou uitge
breid worden met het bisdom
's-Hertogenbosch voor Noord-
Brabant, Zeeland en Gelderland,
en het bisdom Amsterdam voor
de overige provincies.
Het Apostolisch Vicariaat van
JN HET JAAR, waarin de kerkelijke hiërarchie her
steld werd, kwam de Noórd-Brabantsche predi-
kantenvereeniging te Breda in vergadering bijeen. Het
doel was een antwoord te zoeken op de vraag: Wat
goeds is er in de R.K. Kerk, dat in de Protestantse
niet gevonden wordt, maar nochtans, te harer vol
making, zou verdienen nagevolgd te worden?
De vergadering kwam tot niet minder dan 14 pun
ten. In de Katholieke Kerk, aldus verklaarde zij, is
meer gemeenschapszin en orde; fijnere staatkunde;
daar is christendom en zedelijke vorming meer on
der de leiding der kerk; is gloeiende zucht om zich
uit te breiden en allen zalig te maken; bij haar is
meer verscheidenheid van bedieningen en de bedie
naren leven er onbekrompener; hare geestelijken
staan meer onder kerkelijke tucht en zijn nauwer met
de gemeenten verwant; de katholieken hebben meer
feesten en hunne heiligdommen zijn sierlijker en
'prachtiger; bij hen dragen ook de schone kunsten ter
stichting bij; bloeien kloosterlijke inrichtingen; wor
den de heiligen vereerd en de uitvaart der doden
plechtig gevierd.
Dit alles, zo besloot de vergadering, kan geheel of
gedeeltelijk door de Protestanten overgenomen wor
den. Want, zei men, het is een waar woord, dat prof.
Kist heeft gesproken: De Hervorming der 16e eeuw is
wei begonnen, maar nog niet voltooid.
Breda werd opnieuw met onder
gang bedreigd. Ditmaal ook door
de Paus. De opvolger van Adrianus
van Dongen, die in 1826 was over
leden, kreeg dan ook niet meer de
titel van Apostolisch Vicaris maar
Apostolisch Administrator. Johan
nes van Hooydonk immers zou het
gebied nog even besturen tot de
uitvoering van het concordaat.
Van die uitvoering is weirfig of
niets terechtgekomen, door de te
genstand van de Protestanten en
de onwil van 's Konings raads
lieden. Bij de afscheiding van Bel
gië in 1830 was men nog niet veel
verder dan in 1827. In 1830 werd
de uitvoering opgeschort tot de
definitieve regeling van de Neder
lands-Belgische kwestie. Het Apos
tolisch Vicèriaat van Breda kreeg
daardoor nog enige jaren respijt,
want de eindregeling met België
kwam eerst in 1839 tot stand. De
oude grens bleef bestaan behalve
in Limburg, waar de brokstukken
aaneengesloten werden tot de te
genwoordige provincie Limburg.
Zeeuwsch-Vlaanderen en Limburg
behoorden toen nog tot Belgische
bisdommen, resp. tot Gent en Luik.
Onverwijld deed Willem I stappen
te Rome, om de politieke schei
ding te voltooien door de kerke-,
lijke scheiding. Limburg werd tot
Apostolisch Vicariaat verheven
(1840) en Zeeuwsch-Vlaanderen
ingedeeld bij het Apostolisch Vi
cariaat van Breda (1841). Een uit
breiding die de verdere levens
kansen van het Vicariaat zeker
versterkte.
Ook de opening van een eigen Klein
Seminarie te Oudenbosch, zij het
ook nog niet met de officiële naam
van Kléin-Seminarie maar als
„Collegie", vormde een bijdrage
tot de voltooiing van het Kerke
lijk apparaat. De latijnse school
te Oosterhout, die tot 1839 zo wat
gefungeerd had als opleidings
school voor de klein-seminaristen,
kon als externaat bezwaarlijk aan
gemerkt worden als Klein-Semi-
narie.
Hadden het „collegie" van 1839
en de aanhechting van Zeeuwsch-
Vlaanderen in 1841 de bestaans
basis van het kleine Vicariaat on
tegenzeggelijk steviger gemaakt,
de plannen van Koning Willem II
om het Concordaat van 1827 nu
eindelijk eens uit te voeren en
de Katholieken uit de Missiestaat
te bevrijden door de oprichting
van bisdommen, vormden weer
een directe aanslag op het leven
van het Vicariaat van Breda. Zelfs
toen de koning terugweek voor de
felle protestantse reactie en, om
de gemoederen te bedaren, ver
klaarde, dat er in het Noorden
geen bisdommen zouden komen,
zeide hij meteen, dat er alleen
bisdommen zouden worden opge
richt in 's-Hertogenbosch en Roer
mond.
Toen Rome evenwel niets bleek
te voelen voor halve uitvoering
van het Concordaat, kwam men
voorlopig tot deze overeenkomst,
dat de Apostolische Vicarissen van
het Zuiden, van 's-Hertogenbosch,
Roermond èn Breda de bisschop
pelijke wijding zouden ontvangen
(1842). Een nieuwe bevestiging
van het Vicariaat van Breda, die
van beslissende betekenis is ge
worden. Immers, toen men na 1847
plannen begon te ontwerpen voor
invoering van het bisschoppelijk
bestuur in heel Nederland, kwam
Breda telkens weer voor op alle
ernstige indelingsprojecten.
Ontstaan als een voorlopige
noodvoorziening had het Aposto
lisch Vicariaat van Breda sedert
1803 door allerlei wisselvallighe
den heen, telkens opnieuw met
ondergang bedreigd, het leven
toch weten te rekken tot 1853, toen
het zijp plaats kreeg onder de
Nederlandse bisdommen.
DIJ HET HERSTEL der kerkelijke
hiërarchie telde katholiek Neder
land 1.203.923 zielen, verdeeld over
918 parochies.
Het aantal dienstdoende geestelij
ken was: in de Zending 435 pastoors
en 229 kapelaans, in het vicariaat
Den Bosch 219 pastoors en 197 kape
laan, in het 'vicariaat Breda
77 pastoors en 57 kapelaans en
in het vicariaat Limburg 177 pastoors
en 151 kapelaans. Voegen we daar nog
bij 91 professoren en leraren aan de
seminaries dan komen we tot 1633
geestelijken, d.w.z. een op ongeveer
740 zielen.
meerl
noem
gebot
in he
Utree
Leurt
zijn s
om d
Ieerd
gewij
werd
Leuv
benot
hij w
schop
werd
1567
Kath
Hc
der Ke\
anus t
Dungei
Na stu
chielsg
geerte
waar h
ter we
vice-pr
in 1870
het Ka
Jan. 17
benoem
ria i v.i
sen. No
caris Cd
Bosch c
bisschoj|
overleer
werd te
Groningen
LeevMnen i
Deventer
Utrecht
hlMogeniciik.
(tijde/bar
'Roermond
leche/en
sbpomiks
Nemen
/Atmht f*"*'
S i' ®h'êmerijk
GRONINGEN
I v FRIESLAND
Drenthe
5ALLAND
i
_*reenisl
ApMoorti
„OTRECHTj.
fvjsenbui
Vfcr*w<
GELDERLAND
UTRECHT
9 ft.riichit- f
Ltof»-
L BISDOM
TDEN BOSCH ^31
'«OTPjW»
c <iinneke\
VICARIAAT
i/AN DÉN
'BOSCH
i '(1662)1
«tupuiiU
BISDOM I
'f?qARMOND
KEULEI
ANTWERPEN r
BISDOM*
GENT
Jr BISDOM
fi
aartsbisdom lu|k
mechelen
nE DE
stel
mus v.
te Schil
werd hi
teerd U
hij ben
schot. H
reeds ki
30 Maai
de Kath
kanunni
noemini
Den B<
vrucht b
22 Dece
then be
]~)E Vil
stel
Frans Di
geboren
deerde
St. Mid
7 Juni
wijd. Hi
sor aan
rector
kweeksci
De kerkprovincies en bjsdommen van 1559. De drie tegen
woordige Nederlandse zuidelijke bisdommen behoorden tot
de kerkprovincie Mechelen, die verdeeld was in zeven
suffragaan-bisdommen. Het overige Nederland had als
aartsbisschopszetel Utrecht, met daarnaast nog vijf sug-
fragaan-bisdommen. In die tijden zetelden binnen de tegen
woordige Nederlandse grenzen acht bisschoppen.
De kerkelijke indeling van Nederland ten tijde van de
Republiek. Het Calvinistisch deel van Nederland is missie
land geworden. Het tegenwoordige gebied van het bisdom
Breda is gesplitst in drie delen, die elk tot een ander bis
dom behoren: het Brabantse deel behoort tot het bisdom
Antwerpen, Oostelijk Zeeuwsch-Vlaanderen tot het bisdom
Gent en Westelijk Zeeuwsch-Vlaanderen tot het bisdom
Brugge.
De kerkelijke indeling van 1801-1851. Deze indeling
hield verband met de stichting van de Bataafse Republiek
en het optreden van Napoleon. Antwerpen is verdwenen
(Is bisschopstad en ondergebracht bij het bisdom Meche-
'en. Breda als behorend tot de Bataafse Republiek valt nu
buiten het Belgische kerkelijke gebied (Kerkprovincie
Mechelen), maar Zeeuwsch-Vlaanderen is nog bij de Bel
gische kerkelijke indeling betrokken.
De Nederlandse Kerkprovincie sedert 1853. Nederland
is nu geen missieland meer, de bisschops-residenties zijn
vastgesteld en de indeling in een aartsbisdom en vier bis
dommen werd een feit. De vier hier afgedrukte kaartjes
zijn met goedvinden van de Uitgeverij L. C. G. Malmberg
vervaardigd naar tekeningen, in het bezit der genoemde
uitgeverij.
-1 V-IMB.-!
K - V
•t
f- v.-'*. i
I L"'k
1 V*.'
".'LUXEMBURG
'A. f
i i
(i root S em/nóriën
Klein - Seminaries)
