de Tweede Wereldoorlog samen in bijzonder archief
J
1
1
it
I IO
19
SLUITU AAN BIJ DE
□uden sind hier
nicht mü'nscht
Zijn woning in
Amsterdam had
een inpandige
doorgang naar
de bibliotheek
goge als Anne en Margot, waar ze
onder meer Hebreeuws leerden.
Ook zaten ze op dezelfde Montes
sorischool. Otto Frank was een
huisvriend. De neutraliteit van
Nederland maakte het bestaan
van het Jewish Central Informa
tion Office, zoals de bibliotheek
toen heette, steeds lastiger. Pre
mier Hendrik Colijn verzocht
Wiener zijn activiteiten te staken.
Wiener opereerde relatief onge
zien, maar zijn impact was gigan
tisch. In 1935 verklaarde een rech
ter in Zwitserland, mede door zijn
hulp, de Protocollen van de Wijzen
van Sion tot ‘schadelijk’, ‘overdui
delijk bedrog’ en ‘ridicule onzin’.
Twee nazikopstukken lieten deze
teksten in Bern circuleren, waarin
Joden worden afgeschilderd als
duivelse wezens die in het geniep
complotten smeden om de wereld
te domineren.
De Kristallnacht in november
1938 veranderde de situatie dras
tisch. Wiener kreeg via zijn kana
len verslagen van ooggetuigen
van Duitse en Oostenrijkse Joden.
In één zo’n document, nu opge
slagen in Londen, beschrijft een
vrouw haar persoonlijke drama in
Wenen. Nazi’s sloegen de boel
kort en klein, bezorgden haar va
der een hoofdwond en dwongen
haar om haar huis vervolgens te
delen met andere Joodse families.
Zonder bezittingen, een wo
ning vol gebroken glas en een ge
tormenteerde ziel ondertekent
deze ‘Gisa’ de brief met weinig
hoop. Wiener begreep onmiddel
lijk dat de wreedheden van de na
zi’s zich als een olievlek over het
continent zouden gaan versprei
den. Zijn archief ging in zijn ge
heel naar Londen. Zelf verhuisde
hij ook naar het Verenigd Konink
rijk, in de hoop dat zijn gezin hem
snel kon volgen.
Un, mum and dad van zijn hand
uit. Zijn moeder, Mirjam Wiener,
hielp hem voor haar dood in 2017
een eind op weg.
Anders dan de familie Frank
verschuilde de in Amsterdam
achtergebleven Wieners zich niet.
Stukje bij beetje knepen de nazi’s
hun bewegingsruimte af, totdat
ze op 20 juni 1943 na een razzia op
transport naar doorgangskamp
Westerbork werden gezet. Na ze
ven maanden kwamen de vier in
Bergen-Belsen terecht. Daar, al
dus Ruth in haar dagboek, zagen
ze Anne en Margot Frank, overge
plaatst uit Auschwitz, arriveren.
De Paraguayaanse paspoorten
brachten hier alsnog redding. De
Wieners mochten na een langge
rekt proces naar het neutrale
Zwitserland reizen per trein. Voor
‘Grete’, zoals Margarete beter be
kend stond, kwam dit te laat. Uit
gemergeld door het weggeven van
haar rantsoenen aan haar doch
ters, stierf ze al snel na aankomst.
Haar kinderen, relatief gezond,
namen de boot naar New York.
man in Theresienstadt zien, ter il
lustratie. In dit getto annex con
centratiekamp in voormalig Tsje-
choslowakije beschrijft hij de gru
welijkheden van de Holocaust,
totdat zijn verslag halverwege een
zin stokt. Waarom hij precies
moest stoppen, is onduidelijk.
Wel is bekend dat hij snel daarna
naar Auschwitz is overgebracht.
Paspoorten
Via zijn contacten regelde hij
valse Paraguayaanse paspoorten
voor Margarete en hun drie kin
deren, maar die kwamen te laat.
„Toen de nazi’s Nederland bin
nenvielen, zaten ze klem”, vertelt
kleinzoon Daniel Finkelstein aan
de telefoon. De senator, journalist,
columnist, biograaf van oud-pre-
mier David Cameron en bestuurs
lid van voetbalclub Chelsea be
schrijft gedetailleerd wat volgde.
Finkelstein, 3 jaar oud toen zijn
grootvader overleed in Londen,
heeft de gangen van zijn be
roemde familielid uitgespit voor
een boek. In juni komt Hitler, Sta-
Kruis overboord
Voor ze Ellis Island bereikten, be
sloot een van de dochters het
Ijzeren Kruis van Wiener, verkre
gen voor betoonde dapperheid in
WOI, door een patrijspoort over
boord te gooien. De Amerikanen
zochten naar gevluchte nazi’s on
der de passagiers. „Alfred vond
dat, hoe gek dat ook klinkt, vrese
lijk”, vertelt directeur Toby Simp
son. „Hij was oprecht trots op zijn
strijd voor zijn geboorteland, on
danks het naziregime dat later
volgde.”
De keuze voor de Verenigde
Staten was gepland. Wiener zat
daar al enige tijd om gebruik te
maken van de kanalen in Zuid-
Amerika om informatie te verza
melen. In Londen kon dat niet
meer, vanwege de wurggreep van
de Duitsers. Zijn werk, na de oor
log weer opgepakt in het Verenigd
Koninkrijk, kostte hem veel, maar
was van onschatbare waarde.
Simpson laat in de Holocaust Li
brary een dagboek van een Joodse
Eichmann
Het materiaal van Wiener en zijn
medewerkers diende tijdens de
Neurenberger Processen als be
wijs om nazi’s te veroordelen. Tij
dens het proces van SS’er Adolf
Eichmann in Jeruzalem, na diens
arrestatie in i960 in Buenos Aires,
fungeerde Wieners precieze do
cumentatie als handvat tijdens de
ondervragingen.
Een terugkeer naar de Jan van
Eykstraat was geen optie meer.
Voor de Holocaust Library
vormde Londen Wieners perma
nente uitvalsbasis. Kleinzoon
Finkelstein weet van zijn moeder
dat Wiener in Engeland vaak be
zoek kreeg van Otto Frank uit
Amsterdam. Zijn tantes Eva en
Ruth belandden dankzij hun
partners uiteindelijk in de VS.
Mirjam bleef wel in Londen.
„Aan Nederland heeft ze, net als
Alfred, geen vieze smaak overge
houden”, stelt Finkelstein. „Drop
en hagelslag lagen tot op hoge
leeftijd binnen handbereik. In
Amsterdam voelden ze zich thuis.
Toen Joodse kinderen met gele
sterren moesten rondlopen, kre
gen ze snoep van de bevolking.
Als je er van een afstand naar
kijkt, kun je vragen stellen bij de
gevolgen van de neutraliteit van
Nederland. Dan krijg je een iets
minder rooskleurig beeld.”
Finkelstein noemt zijn grootou
ders ‘spectaculaire en zeer dap
pere mensen met een ongekend
vooruitziende blik’. Zijn opa beti
telt hij als een ‘superintellectueel’.
Het onderzoek van Wiener in
Amsterdam leidde tot het belang
rijkste en grootste onderzoeks
centrum ter wereld. Een gedenk
teken, zo schreef Simpson in een
brief aan Halsema, zou niet mis
staan.
Finkelstein weet al waar zo’n
plaquette moet hangen. „Op de
voordeur van Jan van Eykstraat 16.
Mijn grootmoeder haalde zijn
naambord weg, voor het geval de
nazi’s op zoek gingen naar Alfred.
Zo’n bord, na al die jaren, weer
ophangen, zou een passend eer
betoon zijn.”
VL
ZATERDAG 3 DECEMBER 2022
20 Mi
Ie Kcrsbhi:
1
22
Affiche van de Nederlandsche
Unie, die opriep tot eenheid on
der de Duitse bezetter.
Legpuzzel, bedoeld om woorden en symbolen mee te vormen die een
relatie hebben met de Führer en de nationaal-socialistische partij, zo
als de swastika en de naam ‘Hitler’.
De gele sterren van stof met het
opschrift ‘Jood’, die Joden op
hun kleding moesten naaien.
Een kaartspel met Adolf Hitler
en andere nazi kopstukken in de
hoofdrol.
Een bord met de tekst ‘Joden
niet welkom hier’, langs de
Duitse autoweg in 1935.
1. Alfred Wiener in
zijn werkkamer.
2. Margarete, de
echtgenote van
Wiener. Ze stierf in
concentratiekamp
Bergen-Belsen.
Haar drie dochters
overleefden wel.
3. De Jan van Eyk-
straat in Amster
dam. Op nummer 16
werkte Wiener aan
zijn bibliotheek.
4. Dochters Ruth,
Mirjam en Eva Wie
ner in New York, in
1946. Eva en Ruth
belandden later de
finitief in de Ver
enigde Staten.
5. Mirjam Finkel-
stein-Wiener (links)
met haar man en
schoonfamilie. Zij is
de moeder van au-
teur Daniel Finkel
stein, die bezig is
aan een boek over
zijn opa, met de titel
Hitler, Stalin, mum
and dad.
6. Het dagboek van
Ruth Wiener dat ze
bijhield tijdens haar
verblijf in Ber
gen-Belsen.
FOTO'S WIENER HOLOCAUST LI
BRARY COLLECTIONS
DECEMBER 1H>
19 ZONDAG
7
