10 UITVAART
Het lijkt een zwart-witte tegenstelling, maar eigenlijk is
de overgang van leven naar dood een grijs gebied. Een
patholoog, forensisch arts en celbioloog nemen ons
mee langs de reis van het sterven, van uur tot uur.
achtergrond
TEKST JETTE PELLEMANS FOTO GETTY
Vóórdat iemand gaat
Het verschil tussen leven en dood
voltrekt zich niet in een vinger
knip. Al vóór het daadwerkelijk
overlijden is soms aan het lichaam
te zien dat het gaat sterven, zegt
forensisch patholoog Bela Kubat,
verbonden aan het Maastricht
UMC. ,,De ademhaling en de hart-
actie worden zwakker een paar
uur voor het overlijden. De fre
quentie wordt trager en de pomp-
functie van het hart wordt minder
goed.''
Aan het uiterlijk valt volgens
Kubat nog niet veel te zien. ,,Hoog-
stens dat mensen een beetje blauw
worden. Als je minder ademt en
het bloed dus minder zuurstofrijk
is, kun je daar een wat paars-blau-
wige huid van krijgen. Net zoals
wel eens gebeurt als je koude vin
gertoppen hebt.''
De dood zelf
Dood is dood, zou je zeggen -
maar zo simpel ligt het toch niet.
Zo kun je klinisch of biologisch
dood zijn. De klinische definitie
houdt in dat de abc-functies,
ademhaling, bewustzijn en
(bloed)circulatie, afwezig zijn,
maar reanimatie nog mogelijk is.
Zonder reanimatiemogelijkheid is
iemand biologisch dood. Écht
dood dus.
Als dat gebeurt, valt acuut onze
spierspanning weg, weet Sieb van
Kuijk, forensisch arts bij GGD IJs-
selland. ,,Dat is duidelijk te zien op
twee plekken: de nek en de ogen.
Normaal houden je nekspieren je
hoofd recht, zelfs als je in diepe
coma bent, maar na overlijden is je
nek helemaal slap - je kunt het
hoofd een tikje geven en dan valt
het naar de andere kant.'' In het
oog, vervolgt Van Kuijk, houdt
normaal een klein spiertje de pu
pil mooi rond in vorm. ,,Als je bent
overleden, kun je op de pupil
drukken en 'm vervormen tot een
soort boontje. Bij leven is dat niet
mogelijk. Dat zijn voor ons belang
rijke indicatoren om te controle
ren of iemand echt dood is.''
Of doodgaan is als in een vredige
slaap zakken of dat het pats-boem
zwart wordt, is één groot vraagte
ken. Voor iedereen natuurlijk,
maar ook voor de forensische ge
neeskunde. ,,Het is wel bekend dat
mensen die in coma liggen, soms
waarnemingen hebben'', zegt fo-
Het is opvallend dat
de cellen na over
lijden nog uren leven,
ook al stopt het hart
met kloppen
rensisch patholoog Bela Kubat. ,,Ik
heb vroeger gewerkt op de afde
ling neurologie. Daar lag een pati
ent in coma, waar ze gelukkig ook
weer uitkwam. Nadien vertelde ze
dat ze mij - in die coma - heeft ho
ren praten en ook wat ik zei. Dat
klopte. Sindsdien zeg ik nooit
meer dat iets onzin is; want er is
veel wat we eigenlijk nog niet
weten.''
Binnen een uur na
overlijden
Oké, we weten het zeker: iemand
is biologisch dood. Wat gebeurt er
dan? ,,Eén van de eerste dingen die
je ziet, is dat de huid verbleekt'',
zegt Kubat. ,,Het bloed zakt weg
uit de haarvaatjes en dat maakt dat
je een bleek en vaal gelaat krijgt.
Dat gebeurt al na een minuutje of
wat.'' Dat bloed zakt door de
zwaartekracht naar de laaggelegen
delen in het lichaam; de rug of de
buik. Daar krijg je dan een paars
rode 'lijkvlek'. Dat effect begint na
een half uur ongeveer.
De lijkvlekken kunnen overi
gens ook andere kleuren hebben.
Van Kuijk: ,,Bij een vergiftiging
met koolstofmonoxide krijg je
knalrode lijkvlekken: kersenrood
haast. Heel karakteristiek. En ben
je vergiftigd met landbouw- of in
sectengif, dan worden de lijkvlek
ken soms bruin of groen.''
Na 2 tot 8 uur
Ga je wat verder inzoomen, dan is
het opvallend dat de cellen van het
menselijk lichaam na overlijden
nog uren leven - ook al stopt het
hart met kloppen. ,,Die cellen zijn
niet heel actief natuurlijk, want ze
krijgen geen voedingsstoffen
meer, maar het duurt wel een paar
uur voordat ze echt dood zijn'',
weet bioloog Corette Wierenga
van de Universiteit Utrecht, die
gespecialiseerd is in hersencellen.
,,We gebruiken voor ons onder
zoek de hersens van dode muizen.
Dan gebeurt het wel eens dat we
onder de microscoop zien dat een
groepje hersencellen opeens héél
actief is en dan helemaal stil blijft:
als een laatste stuiptrekking.''
Maar dat die actieve cellen bij
mensen nog gedachtes zouden
kunnen voortbrengen, of gevoe
lens: dat is niet waarschijnlijk, zegt
Wierenga. ,,Voor gedachtes moet
je bij bewustzijn zijn en moeten
verschillende hersengebieden met
elkaar communiceren. Bovendien
is voor de aansturing van onze
hersenen heel veel energie nodig:
wel 20 procent van al onze energie
gaat naar onze hersens. De rest-
energie die na overlijden nog in de
hersencellen zit, is bij lange na niet
genoeg om zulke complexe acties
als 'gevoelens' uit te voeren.''
Na 12 uur
Onze cellen leven dus nog een
poosje door, maar uiteindelijk be
gint ook daar het verval. De cel-
wand valt uit elkaar en daarmee
krijgen eiwitten de ruimte die ons
eigen weefsel gaan verteren. Au-
tolyse heet dat verschijnsel. ,,Auto
DINSDAG 2 NOVEMBER 2021 GO
ussen leven
en dood
- Corette Wierenga,
celbioloog
