10 NIEUWS
In en rond Amsterdam waren in de Tweede Wereldoorlog dertien Joodse
werkkampen. Ze waren het voorportaal voor deportatie naar Auschwitz en Sobibor.
Die historie is nu terug te zien in de expositie Tewerkgesteld in het Amsterdamse Bos.
»Het Boschplan
was al in de jaren 30
een project voor
werkverschaffing
'Vreeselijk onrecht'
Salomon Mandaat - in
overall en met een
hand in de zij - kijkt
met betekenisvolle
blik recht in de ca
mera. Hij is gefotografeerd met
een groep mannen met kruiwa
gens in het Amsterdamse Bos.
Hij staat naast zijn neef Coen
van der Glas, wiens handen een
kruiwagen omklemmen. Van
der Glas is, net als andere man
nen, keurig in het pak. Sommi
gen hebben een das om en op
andere foto's draagt een van de
mannen zelfs een zakhorloge.
Opmerkelijke kleding voor het
werk dat de tewerkgestelden
moesten doen: sloten en putten
graven.
,,Deze mannen waren boven
de 45 jaar en moesten werk doen
waarvoor ze totaal niet geschikt
waren. Als je de foto's ziet, dan
zie je de mannen altijd goede
kleding dragen. Ze waren totaal
niet uitgerust om in dit soort
omstandigheden te werken'',
zegt Lion Tokkie, die al jarenlang
onderzoek doet naar Joodse
werkkampen in Nederland.
Mandaat, diamantslijper en la
ter piccolo en chauffeur bij So
ciëteit Odeon, was een van de
gemengde gehuwde mannen die
in 1944 tewerkgesteld werden in
het Amsterdamse Bos. In 1942
kreeg hij een Sperre (vrijstelling
van deportatie), omdat hij chauf
feur en portier werd voor de
Joodsche Raad. Hij bracht vanuit
'Joodsch lokaal' Café de Paris in
de Amsterdamse Beethoven-
straat eten naar de opgepakte Jo
den in de Hollandsche Schouw
burg. Toen de verzamelplaats
leeg raakte, werd hij werkloos.
Hij werd in het werkverschaf
fingsproject het Amsterdamse
Bos, het Boschplan, tewerkge
steld. Hij behoorde tot de laatste
groep Joden die er moest wer
ken.
Het Amsterdamse Bos, het
Boschplan, was al in de jaren 30
een werkverschaffingsproject. In
de oorlog besloot de Duitse be
zetter er werkloze Joodse man
nen aan het werk te zetten. Deze
Joden werden eind 1941 opgeroe
pen om zich in de Diamantbeurs
aan het Weesperplein te laten
keuren. Het vereiste aantal van
1400 werd echter niet gehaald,
omdat velen zich met valse ver
klaringen van (Joodse) artsen
lieten afkeuren. De bezetter be
sloot daarop ook Joden in te zet
ten die nog betaald werk had
den, zoals musici, diamantbe
werkers, kleermakers en boek
houders die niet gewend waren
aan zwaar werk.
In het Boschplan moesten ze
sluizen en bruggen bouwen, pa
den en wegen aanleggen, dijken
verzwaren en sloten trekken. ,,Ze
werden in kleine groepen van
zes tot acht man aan het werk
gezet, zodat ze geen stampei
konden maken'', zegt Tokkie.
Een van hen was Levie de Lange
uit Amsterdam-Noord, vader
van vijftien kinderen. Het gezin
leefde in grote armoede. De
Lange was vaak zonder werk.
Zijn vrouw kreeg twee keer per
maand een loonstrookje thuis.
In het najaar van 1942 werden
de 45 Joodse werkkampen door
de Grüne Polizei omsingeld. De
mannen, hun vrouwen en kin
deren werden naar Westerbork
weggevoerd en gingen vandaar
naar Auschwitz en Sobibor.
Slechts een enkeling wist te ont
snappen.
De Lange: 'Het liep tegen vijven
Plotseling zagen we aan
weerszijden van de dijk kerels
met helmen en geweren opdui
ken. Aan ontkomen viel niet te
denken. Met een SS'er voor en
een achter ging het terug naar
het Centraal Station. Onderweg
werd niet gesproken, alle gezich
ten stonden op donker en versla
gen. We maakten ons niet de
minste illusie.'
De Lange werd met zijn vrouw
Henriette en veertien kinderen -
hun oudste zoon Israël had een
Sperre - vanuit Westerbork naar
Auschwitz gedeporteerd. Zijn
vrouw en kinderen werden di
rect na aankomst vermoord. Hij
zelf werd geselecteerd voor
dwangarbeid en zou uiteindelijk
de oorlog overleven.
Begin 1944 werden de ge
mengd gehuwde mannen opge
roepen het werk voort te zetten.
In het Boschplan moesten zij de
kanovijver verbreden en een
sloot ('de jodensloot') en een vij
ver ('de jodenput') graven en op
Schiphol-Oost bomkraters vol
storten en start- en landingsba
nen repareren.
Tijdens bombardementen moch
ten de Joden niet schuilen. Zes
Joodse mannen die even pau
zeerden in een greppel werden
beschuldigd van sabotage. Het
zestal werd naar Auschwitz ge
stuurd, onder hen saxofonist
klarinettist Henri Emile Mossel,
die een muziekhandel dreef bo
ven Tuschinski, en diens goede
vriend Wolf Willy Fuldauer. De
laatste schreef in een briefje aan
zijn vrouw: 'We hebben vijf mi
nuten pauze genomen na 3A dag
hard werken. Ons wordt nu ten
laste gelegd 'arbeidsweigering'. Je
weet zelf te goed dat zooiets fan
tasie is. Het is een vreeselijk on
recht wat met ons gebeurt, maar
we zijn machteloos.'
Op Dolle Dinsdag, 5 september
1944, kwam er een einde aan de
tewerkstelling. Salomon Man
daat en Coen van der Glas waren
een van de weinige overlevenden
van alle Joodse tewerkgestelden.
De kleinzoon van Mandaat
vertelt dat zijn grootvader na de
oorlog kelner bij café Het sterre
tje was en later een Belgische
snackbar op de Zeedijk runde.
Over zijn tijd in het Joodse werk
kamp sprak hij met geen woord
meer, zegt kleinzoon Loek Man
daat.
vrijdag 3 september 2021
GO
Expositie
In het kader van 75 jaar bevrij
ding toont het Amsterdamse Bos
van 2 september 2021 tot en met
3 april 2022 in de Boswinkel de
expositie Tewerkgesteld in het
Amsterdamse Bos - Joodse
werkkampen in en rond Amster
dam 1941 - 1944. Er zijn ook een
wandelroute en een podcast.
Joodse werkkampen:
de zwarte kant van
het Boschplan
De mannen droegen vaak nette kleding. Ze waren totaal niet
uitgerust voor het werk. foto priveverzameling van der aa
Hanneloes Pen
Amsterdam
Tewerkgestelden moesten
sluizen en bruggen bouwen,
wegen en sloten aanleggen en
dijken verzwaren. foto anp
