ZEELAND GEBOEKT
Kijken waar
anderen
niet kijken
12 ZEELAND
Marguerite Porete, een gelovige vrouw, maar ketter volgens de kerk. Haar
leven eindigde begin 14de eeuw op de brandstapel in Parijs. Toch bleef haar boek
Spiegel van de eenvoudige zielen door de eeuwen heen een bestseller. Nu is het
voor het eerst in het Nederlands vertaald. Door de uit Middelburg afkomstige Anke
Passenier.
Het gebeurde op de Place de Grève,
sinds 1803 Place de l'Hótel-de-
Ville genoemd, in hartje Parijs.
De Franse begijn Marguerite Po
rete werd daar in 1310 op de
brandstapel gezet. Een begijn, een vrome, reli
gieuze vrouw. De grootinquisiteur van Parijs
had haar schuldig bevonden aan ketterse
praktijken. Haar wijdverspreide boek Spiegel
van de eenvoudige zielen werd ook in het vuur
gegooid. De doodstraf van Marguerite werd
succesvol voltrokken, maar haar boek over
leefde. Zonder dat de naam van de schrijver
bekend was, bleef het populair in kringen
waar over meer dan alleen het aardse werd na
gedacht. Pas in 1946 kon de Italiaanse historica
Romana Guarnieri bewijzen dat Marguerite
Porete de auteur was. Daarmee was de mid
deleeuwse begijn voor altijd terug op het we
reldtoneel.
De 'Spiegel' bleef dus zeven eeuwen lang in
leven. Het werk was beschikbaar in diverse
edities, in het oud-Frans, Latijn, Italiaans, En
gels. Sinds deze zomer is de tekst ook in een
Nederlandse versie beschikbaar. De uit Mid
delburg afkomstige Anke Passenier zorgde
voor de vertaling en een uitgebreide inleiding
waarin de geëxecuteerde begijn en haar werk
in hun tijd worden geplaatst.
Mystiek van de vrije geest
Marguerite Porete: een vrouw rond 1250 gebo
ren in Henegouwen, ze woonde in Doornik en
Kamerijk. Waarschijnlijk groeide ze op in een
rijke familie, volgens Anke Passenier mogelijk
zelfs in adellijke kringen. Ze kon studeren en
werd een verkondiger van 'de mystiek van de
vrije geest'. Er zijn geen afbeeldingen van haar
overgeleverd. Het bij dit artikel afgedrukte
schilderij De Annunciatie van Antonello de
Messina uit circa 1475 geeft een indruk van
hoe een gelovige en gestudeerde vrouw er
mogelijk heeft uitgezien. Marguerite trok heel
Frankrijk door om haar toehoorders en lezers
de weg naar de ware mystiek te wijzen. ,,Het
draaide om de eenwording met God", zegt
Anke Passenier. ,,Algemeen gesproken kun je
zeggen dat je die verbintenis met God kon er
varen als je bijvoorbeeld door meditatie in ex
tase geraakte. Marguerite beweerde dat je na
die extase, als je weer terug was in het dage
lijkse leven, een blijvende verbintenis hield
met God. Omdat je tijdens die extase 'niets'
was geworden. Je vindt die ideeën terug bij de
hedendaagse bevindelijken. Daar hoor je zin
nen als: hij kroop door het
kippenhok van ellende,
Marguerite
was in haar tijd
een soort
goeroe, een leermeesteres
voor zowel gewone mensen
als ook voor universitair
geschoolden
toen kwam het licht van God. Eerst moet je je
zelf helemaal niets vinden, via meditatie, en
in dat niets word je toch ook weer God. Mar
guerite was in haar tijd een soort goeroe, een
leermeesteres voor zowel gewone mensen als
ook voor universitair geschoolden."
Franciscus van Assisi
In die 11de, 12de, 13de eeuw gistte het volop in
de katholieke kerk. De protestantse Reforma
tie, die voor een schisma binnen het christen
dom zou zorgen, was nog ver weg. Onder in
vloed van vernieuwers als Franciscus van As-
sisi werd een leven in eenvoud en armoede
het ideaal. De kerk volgde de nieuwe ontwik
kelingen met argusogen. Al te grote afwijkin
gen van de officiële leer werden bestreden.
Het uitroeien van de Katharen in de 13de eeuw
is daarvan het beroemdste voorbeeld. Ook
vrouwen mengden zich in het religieuze debat
en verenigden zich in kleine groepen die een
teruggetrokken, sober bestaan leidden. Zij
werden begijnen genoemd. In de tijd dat Mar
guerite Porete op de brandstapel belandde,
stond de paus op het punt om die vrouwenbe
weging te verbieden. Dat gebeurde niet veel
later.
Anke Passenier werd in 1956 in Middelburg
geboren. Na de middelbare school vertrok ze
op haar 18de naar Utrecht om theologie te stu
deren. In de doctoraalfase stuitte ze in 1986 op
Marguerite Porete. ,,Oud-Frans met mystieke
terminologie, dat was wel een worsteling",
zegt ze nu. Maar Marguerite liet haar niet
meer los. Bij tijd en wijle bleef ze bezig met de
vertaling van Le mirouer des simples ames anien-
ties, in het Nederlands Spiegel van de eenvou
dige zielen. Afgelopen jaar rondde ze het geheel
af en mag de publicatie de bekroning worden
genoemd van een langdurig en intensief on
derzoek. Veel was er in de archieven niet over
de geleerde begijn te vinden, alleen de oor
konden van het ketterproces en enkele passa
ges uit kronieken waren bewaard gebleven.
Anke Passenier: ,,Marguerite is opgepakt van
wege haar ideeën. Maar er speelde ook een
machtsstrijd tussen de Franse koning en de
paus. In dat licht was Marguerite een pion in
een politiek spel. Ze werd verbrand in het cen
trum van Parijs, het huidige Place de l'Hótel-
de-Ville, je kunt er nog altijd naar toe."
In de inleiding wordt de 'Spiegel' omschre
ven als 'een geliefde gids voor het geestelijk le
ven'. Dat gold toen en in latere eeuwen. Maar
nu? Anke Passenier: ,,Het is een boek voor ie
dereen die geïnteresseerd is in mystiek. Je
moet iets hebben met mystieke vraagstukken
over hoe je in verbinding komt met God. Ook
als je geen theologie hebt gestudeerd is de
'Spiegel' een meditatief werk waar je rustig
van wordt."
Zeeuwse schrijvers
Het is geen kunstboek als an
dere kunstboeken. O ja, de
plaatjes zijn fraai en de ti
tel is saai. Maar verder is Oek de
Jong in zijn De magie van het beeld
allerminst voorspelbaar. In het
voorwoord van deze bundel met
oorspronkelijk in het Museumtijd
schrift verschenen columns is de
toon nog slaperig. Het gaat
over 'schoonheid die niet te analy
seren valt' en 'uiteindelijk blijft
het ongrijpbaar'. Maar al snel blij
ken de schrijver Oek de Jong en de
kunsthistoricus Oek de
Jong klaarwakker. Hij geeft zich
zonder aarzeling over aan tref
fende analyses en grijpt
de schoonheid moeiteloos.
Kunst is
voor hem
niet iets wat
ver weg is,
verbannen
naar het re
servaat
van een mu
seum, gevan
gen in een
lijst. In de
eerste beschouwing uit dit boek
vraagt hij, de auteur van Opwaai
ende zomerjurken, aandacht voor de
beroemde foto van Marilyn Mon
roe met opwaaiende jurk. In een
loflied op Rome verwijst hij met
een welgemeend 'zo is het maar
net' naar een andere befaamde ro
man van zijn hand, Cirkel in het
gras, waarin hij beweerde dat je in
deze stad 'de meeste
schoonheid per vierkante meter'
aantreft. Maar hij neemt je ook
mee naar de metro van New York
en naar het eiland Lanzarote dat
door de vereende activiteiten van
vulkanen en de kunstenaar César
Manrique het huidige aanzien
heeft gekregen.
Vaak zoekt hij naar de personen
achter de kunstenaars, en mis
schien nog vaker naar de vrouwen
achter deze mannen: de ongeluk
kige geliefden van Picasso, het mo
del van Matisse. Hij schrijft niet
over schilder Carel Willink maar
over diens echtgenote Mathilde
Willink. Uiteraard signaleert hij,
de schrijver met de Zeeuwse ach
tergrond, met veel plezier 'haar
zware Zeeuwse accent'. In de Ha-
gia Sophia in Istanbul tuurt hij
niet omhoog, maar gluurt hij om
laag: 'Ik ben een liefhebber van
dit soort vloeren, van anonieme en
in de loop der eeuwen glad gewor
den stenen'. Kijken waar anderen
niet kijken, daarin is hij bedreven,
en dat maakt hem tot zo'n uitste
kende kunstschrijver. Ontmoet de
kunstenaars, ontmoet Oek de
Jong.
woensdag 1 september 2021
GO
Wekelijkse rubriek met boeken over Zeeland
en boeken van Zeeuwse schrijvers
Marguerite moest branden
Jan van Damme
- Anke Passenier
A Antonello
da Messina:
De Annuncia
tie, circa
1475.
Marguerite Porete:
Spiegel van de een
voudige zielen,
ingeleid en vertaald
door Anke Passenier -
Uitgeverij Boekenbent,
306 pagina's, 29,95
euro.
Marguerite Porete
Mario Molegraaf
Oek de Jong: De magie van het
beeld- Uitgeverij WBOOKS, 152
pagina's, 19,95 euro.
