Reis door het universum van het
18
De mensheid zonder muziek is ondenkbaar.
Zij is een van zijn belangrijkste wapenfeiten.
Musicoloog Michael Spitzer maakt in De muzikale mens
een swingende reis door de lange geschiedenis van de
muziek. Van de allereerste toon tot een computersymfonie
'Muziek is
onlosmakelijk
verbonden met
ons ontstaan
als soort'
HANS VAN ZON
De eerste noot op aarde?
Een E (mi). Zij werd
voortgebracht door
een sabelsprinkhaan,
zo'n 165 miljoen jaar
geleden. Een fossiel van zo'n in
sect, gevonden in Mongolië,
bracht Chinese wetenschappers
op het idee hoe de sabelsprink
haan dat deed. Hij wreef met een
zaagrand van de ene vleugel tegen
een plectrum op de andere. En wat
te denken van het liefdesleven van
een mug. Als hij op zoek is naar
een maatje produceert hij met zijn
vleugels een geluid met een fre
quentie van 600 Hertz, het equi
valent van een D. ,,Alles wat wij
zingen is daar slechts een voetnoot
bij'', zegt Michael Spitzer, auteur
van De muzikale mens. Zijn muziek
mag dan wel die van dieren over
stijgen, ook zonder de mens blijft
de aarde een muzikale planeet.
Walvismuziek
De Britse hoogleraar, verbonden
aan de universiteit van Liverpool,
schetst een lange tijdbalk voor
muziek. Die begint met trilling.
Dankzij vibratie kunnen bijvoor
beeld sprinkhanen, walvissen en
mensen horen, onder wie dove
musici als de Schotse percussio-
niste 'Dame' Evelyn Glennie. Met
de sabelsprinkhaan uit de Jura-
tijd, 165 miljoen jaar geleden, komt
de trilling erbij, een fundamentele
vaardigheid voor het maken van
muziek. Honderd miljoen jaar la
ter volgt de melodie. Het oudste
fossiel van een syrinx (het stemor
gaan van vogels) is van een eend
achtige vogel, gevonden in Antarc
tica. Daaruit kan worden afgeleid
dat de vogel niet alleen een inge
wikkeld lied kon zingen maar ook
beschikte over muzikale vermo
gens om het lied te begeleiden.
Het vierde belangrijke moment
kondigt zich aan 50 miljoen jaar
geleden, voordat Homo sapiens
zich meldt. Er ontstaat een muzi
kale cultuur, liederen kunnen ver
anderen. Er wordt een 'traditie'
opgebouwd. Een voorbeeld is de
walvismuziek. Hun liederen zijn
langer, rijker en 'meer liedachtig'
dan die van vogels, aldus Michael
Spitzer. Hun liederen worden ge
bruikt voor een soort culturele
uitwisseling. Bultruggen geven
met geluid aan waar ze vandaan
komen. Onderweg veranderen
hun liederen doordat ze nieuwe
melodieën oppikken van andere
soortgenoten. Maar de mens zingt
het hoogste lied. Dat is te danken
aan de ontwikkeling van het men
selijk lichaam. Een spraakkanaal
en het vermogen permanent op
twee benen te lopen onderscheidt
de mens van de primaten. Dat
geeft hem het unieke vermogen
om ritme te begrijpen en na te
bootsen. Vanaf zijn eerste kieke
boe en de eerste liedjes op de
schoot van zijn ouders. Muziek
speelt een belangrijke rol in het
opgroeien van de mens. Boven
dien leert hij zichzelf om gereed
schappen te maken. Daarmee kun
nen instrumenten worden ge
maakt.
Volgens Spitzer is het vroegst
bekende muziekinstrument zo'n
40.000 jaar oud. Het is gevonden
in Geissenklösterle, in Zuidoost-
Duitsland. Het gaat om een fluit,
gemaakt van bot van een gier. De
vijf gaten vormen een toonladder,
ver voor de ontwikkeling van de
eerste 'officiële' toonladder, die
van de Italiaanse monnik Guido
d'Arezzo in de 11de eeuw.
Volgens Michael Spitzer is de
Soemerische prinses en hoge
priester Enheduanna (2285-2250
voor Christus) de oudste compo
nist in de wereldgeschiedenis. Zij
stichtte met lied en gedicht de Ba
bylonische godsdienstige muziek
traditie die een inspiratiebron
werd voor joodse psalmen, de
hymnen van Homerus en ja, ook
voor Johann Sebastian Bach. In
zijn cantate 'Wachet auf doet hij
een beroep op het gedachtegoed
van Enheduanna, aldus de Britse
musicoloog.
Doedelzak
Net als Ludwig van Beethoven aan
het einde van zijn Zesde Symfonie
teruggrijpt naar Afrikaanse mu
ziek- en dansinvloeden waarmee
Europa in de 15de eeuw kennis
maakte. Het zijn twee van de vele
intrigerende passages die Spitzer
opstapelt in De muzikale mens. Hij
schetst dat de doedelzak oorspron
kelijk een instrument uit het Mid
den-Oosten is, springt even vlug
van Whitney Houston naar Ri
chard Wagner als van muziek van
de Azteken naar K-pop.
Dat de mens door de eeuwen
heen anders omgaat met muziek,
legt ook de crisis rond Covid-19
weer bloot. Aanvankelijk is mu-
ziek een vast onderdeel van ons
dagelijks leven, 'een weergave van
de harmonie in een samenleving',
aldus de musicoloog. Muziek en
dans verbinden mensen, zijn een
groepsbeleving, sociale smeerolie.
Maar die actieve deelname is ver
anderd in een passieve consump
tie. Vooral in het Westen. We leu
nen op Spotify, op afspeellijsten
met livemuziek als extra compo
nent. Maar als die livemuziek op
droogt door lockdowns en andere
maatregelen dan blijkt hoe het
muziekleven van de mens is ver
schraald. Om te genieten van mu
ziek is hij afhankelijk geworden
van een kleine groep die muziek
maakt. Eerst werd muziek oraal
doorgegeven van generatie op ge
neratie. Een traditie die een mu
ziekcultuur overigens kwetsbaar
maakte.
Zo weten we niets meer van de
muziekcultuur van de Maya's en
de Azteken omdat de Spaanse ver
overaars die overlevering letterlijk
een kopje kleiner maakte. De om
slag kwam toen de musicus werd
gecreëerd, er een speciale groep
kwam die muziek kon maken. Bo
vendien kwam er muziek op pa
pier die speciale training be
hoefde. De geschiedenis van mu
ziek zat niet langer m de mens,
maar is te zien op muziekpapier.
ZATERDAG 22 MEI 2021 GO
WETENSCHA
Hoe muziek bij de mens
