n
U
8 NIEUWS
KILLE ONTVANGST BUREAUCRATIE
Bij het vernieuwen
van haar zo geprezen
boek U wordt door
niemand verwacht
werd historica Michal
Citroen weer boos.
Want het spook van
de onmenselijke
bureaucratie - die
Joden na de oorlog
een trap na gaf -
waart nu nog rond.
at gebeurde
er met de
Nederlandse
Joden die na
de oorlog te
rugkeerden
uit de con
centratiekampen en uit de onder
duik? Ze moesten vooral zichzelf red
den en veel begrip was er niet, con
stateert Michal Citroen in haar boek
over deze periode. Erger: overleven
den leden na thuiskomst nog eens
extra onder een 'te weinig invoelend,
onbuigzaam bureaucratisch en kil'
overheidsbeleid.
Dat zoiets niet voltooid verleden
tijd is, bleek in de kindertoeslagenaf
faire. Weer hadden bestuurders en
ambtenaren niet het lef solidair, em-
pathisch of ruimhartig te zijn op de
momenten die ertoe deden voor de
slachtoffers. Het ontbrak aan begrip
en medeleven, juist toen hier de
meeste behoefte aan was.
Voor de trauma's van de Joden die
na de oorlog terugkeerden - onder
wie de grootvader van Michal Ci
troen, die Auschwitz overleefde -
was er 76 jaar geleden doorgaans wei
nig medeleven, laat staan opvang. De
herrijzende staat der Nederlanden
had wel andere prioriteiten en, zo
was ook besloten, hier mocht zeker
niet de indruk ontstaan dat er ie
mand mogelijk zou worden voorge
trokken. Want het opgepookte anti
semitisme was niet weg met het ver
jagen van de Duitsers. Hulp aan Jo
den lag dus gevoelig, ook al kwamen
ze uit Auschwitz. De Nederlandse
autoriteiten vreesden boosheid van
niet-Joodse Nederlanders die immers
een Hongerwinter hadden moeten
overleven en die zich benadeeld kon
den voelen. Leed werd beleefd in
bubbels, zouden we nu zeggen. Het
gaf de oorlog een 'lange en smarte
lijke nasleep'.
Maar wat hebben we van die
zwarte jaren geleerd? Minder dan je
zou hopen, constateert Citroen tij
dens een wandeling. Er zijn helaas
parallellen te trekken met wat Joodse
overlevenden (de meeste zijn inmid
dels overleden) haar vertelden over
hun traumatische ervaringen na de
terugkeer uit de vernietigingskam
pen en de nu in de media breed uit
gemeten ellende van slachtoffers in
de kindertoeslagenaffaire. De schrijf
ster kan er steeds weer boos over
worden: dit gebeurt er dus als de staat
Hoe kan dat? Je bent
alles kwijt. En dan gaan
ze ouwehoeren over
kwitanties
de meest kwetsbaren niet beschermt,
ze in de steek laat en de andere kant
opkijkt in plaats van onrecht te her
stellen.
Nee, het ene leed laat zich niet met
het andere vergelijken. De onvoor
stelbaar harteloze manier waarop de
Nederlandse overheid na de Tweede
Wereldoorlog veel Joodse overleven
den uit de kampen bejegende, heeft
natuurlijk een andere context dan die
van de kapotgemaakte ouders in de
kindertoeslagenaffaire. Maar toch.
Kwetsbare mensen krijgen als ze op
de grond liggen weer een trap na van
de staat, ziet Citroen. En dan dan heb
je niet veel aan een invoelende on
derzoekscommissie die achteraf vast
stelt dat de overheid 'liever vluchtte
in formalisme en bureaucratie dan te
luisteren en een helpende hand te
bieden'. Haar aangevulde boek gaat
nog steeds over de Joodse tragedie,
maar net zo goed over de menselijke
maat die verloren ging in zo veel
'hoofdpijndossiers'.
,,Mozes Benjamins, een Rotter
dammer, vertelde me hoe hij heel erg
ziek terugkwam uit het concentratie
kamp Sachsenhausen-Oranienburg",
zegt Citroen. ,,Vlektyfus en cholera
had hij, maar ook één grote drang: zo
snel mogelijk weer naar huis. Met
zijn streepjespak nog aan arriveert hij
in Rotterdam. En dan begrijpt hij dat
zijn gezin, zijn zwangere vrouw, zijn
schoonouders, zijn hele familieie-
dereen is dood. Behalve een broer die
hij tegenkomt, maar die zo wanhopig
is dat hij meteen naar het buitenland
vertrekt. 'Waarom ben ik hier nog?',
vraagt Mozes zich af. 'Wat doe ik
hier?' Hij wil opnieuw beginnen en
dan vraagt de schade-enquêtecom
missie die na de oorlog in het leven
was geroepen om mensen weer een
beetje op weg te helpen keihard: waar
zijn je kwitanties? Alsof die man in
Sachsenhausen een boekhouding
heeft bijgehouden. Dat soort absurde
en onvoorstelbare dingen. Hoe kan
dat? Je bent alles kwijt, je huis is ge
roofd en dan gaan ze ouwehoeren
over kwitanties."
Voor dit boek kreeg de historica be
vestigingen van verhalen die ze eer
der nog niet kon gebruiken. Amster
damse huiseigenaren die gedepor
teerd waren naar nazikampen had
den over de jaren 1943 en 1944 de erf
pacht niet betaald. Toen ze terugkwa
men kregen ze die rekening alsnog.
Dat kan gebeuren, kun je zeggen, zo
Het illustreert de
onmenselijke omgang
van de overheid met
kwetsbare mensen
ongewild kil kan ambtenarij soms
werken. Citroen: ,,Maar het was niet
alleen dat ze die openstaande reke
ning moesten betalen, ze kregen een
boete! Daar kun je toch niet bij! Die
mensen waren alles kwijtgeraakt,
hun familie werd vermoord, ze zaten
in het concentratiekamp en dan zo'n
boete. Onvoorstelbaar. Het is de illu
stratie van de onmenselijke omgang
van het overheidsapparaat met zulke
kwetsbare mensen."
Dat Nederland ouderloze vluchte
lingenkinderen uit Moria niet op
neemt, vindt ze net zo onbestaan
baar. ,,Je kunt de dingen niet een op
een vergelijken, weet ik. Maar als
Mark Rutte zegt 'dit is de grootste
crisis in Nederland sinds de Tweede
Wereldoorlog', dan denk ik, man, je
bent historicus, kijk dan eens terug
naar die geschiedenis. Dan zou je
misschien een aantal fouten niet op
nieuw maken. Hoe haal je het in je
hoofd om die kinderen niet op te ne
men? In 1938 zijn Duitse Joden aan de
grens teruggestuurd, gezinnen met
kinderen de vernietiging in gestuurd.
Daar moeten we ons nog voor scha
men."
Menselijke maat
Pijnlijk is, constateert Citroen, dat in
het onderzoek over de toeslagenaf
faire identieke bewoordingen wor
den gebruikt als die na de oorlog
werden gebezigd om het tekortschie
ten van het beleid naar de Joodse
overlevenden te kwalificeren: 'forma
lisme, bureaucratie en een gebrek aan
menselijke maat'. Dat zijn allemaal
redenen waarom het verhaal van de
terugkeer van de Nederlandse Joden
verteld moet blijven, zegt ze. ,,En dan
zijn er nog veel jongeren die het niet
weten en die niet kunnen geloven
wat ze lezen. De mensen die ik heb
geïnterviewd zijn er niet meer. Maar
hun stemmen zitten in mijn hoofd.''
maandag 3 mei 2021
GO
'Teruggekeerde Joden kregen
een boete, onvoorstelbaar'
Bob van Huët
Rotterdam
W
i*
m
- Michal Citroen, auteur
U wordt door niemand
verwacht, Neder
landse Joden na kam
pen en onderduik
door Michal Citroen
ISBN 978 90 213
4006 7 448 pagi
na's, geïllustreerd is
verschenen bij Alfa
bet Uitgevers
24,99
- Michal Citroen