Sterrenkundige Kees de Jager
18
Kees de Jager, de nestor van de Nederlandse
sterrenkunde, viert donderdag zijn 100ste verjaardag. Hij
blikt terug: van zijn tijd als onderduiker in de sterrenwacht
tot aan het moment dat hij 'Pluto de titel planeet ontnam.
'Zonnevlammen
waren toen net
ontdekt. Ik ging
daar onderzoek
naar doen'
Pr|'--
ANS HEKKENBERG EN JIM JANSEN
ees de Jager heeft
veel betekend
voor de Neder
landse sterren
kunde. Hij door
grondde gehei
men van de zon,
stond aan de
wieg van het
ruimteonderzoek en schreef een
boek over de zwaarste sterren in
het heelal. Minstens zo indruk
wekkend is zijn kleurrijke leven.
De Jager werd geboren op Texel,
verhuisde al snel naar toenmalig
Nederlands-Indië. Toen hij als 19-
jarige terugkeerde voor studie,
kondigde WO II zich aan. In die ja
ren verloor hij zijn hart aan de zon.
,,Dat gebeurde op Texel. Ik was vijf
jaar oud. Mijn vader wees me op
de lucht waar het noorderlicht te
zien was. Het was schitterend. Het
wekte mijn interesse voor de ster
ren. Toen mijn ouders me vroegen
wat ik van Sinterklaas wilde heb
ben, koos ik voor een boek over
sterrenkunde. Het werd een twee
dehands exemplaar van De wonde
ren des hemels. Mijn overbuur
meisje, die jaren later mijn vrouw
werd, zei weleens: 'Altijd als ik je
zag, liep je met dat boek onder de
arm.' Het heeft nog steeds een ere
plaats in mijn boekenkast.''
U begon uw studie sterrenkunde
in 1939. Hoe ervoer u de oor
logsjaren?
,,In 1943 eisten de Duitsers dat alle
Nederlandse studenten een loyali
teitsverklaring ondertekenden.
Wie dat niet deed, moest naar
Duitsland om te werken. Met een
vriendje die ook sterrenkunde
studeerde, doken we onder in een
kamertje in de sterrenwacht Son-
nenborgh. Dat mocht van de di
recteur. We waren doodstil tot 6
uur 's avonds. Dan gingen we naar
de keuken om eten te maken.
's Nachts leerden we in de biblio
theek sterrenkunde. De volgende
ochtend, vanaf 8 uur, zaten we
weer in ons kamertje. We zaten
daar tot 1945.''
,,De Utrechtse sterrenwacht had
een nieuw instrument: een spec-
trograaf voor zonne-onderzoek.
(Dat is een apparaat dat licht op
splitst in zijn verschillende golf
lengten, waardoor je de eigen
schappen van een ster kunt ach
terhalen, red.) Mijn professor
Marcel Minnaert begon er als een
van de eerste zonnefysici ter we
reld mee te werken. Ik volgde dat
pad. Ik schreef mijn proefschrift
over waterstoflijnen in het spec
trum van de zon. Ik vond uit hoe
je het temperatuurverloop in de
buitenste laag van de zon kon be
palen. Op het oppervlak is het
5000 graden Celsius. Ik wist de
temperatuur op verschillende
diepten daaronder te achterhalen.
Toen mijn proefschrift klaar was,
promoveerde ik cum laude. Zon
nevlammen waren toen net ont
dekt, uitbarstingen op het zonne-
oppervlak. Ik ging daar onderzoek
naar doen. Met onze spectrograaf
bepaalden we de temperatuur van
zo'n uitbarsting. We dachten dat
die zo'n 15.000 graden was.''
Paspoort
1939 studie sterren
kunde in Utrecht
1945 'assistent buiten
bezwaar' bij zonnefy
sicus Marcel Minnaert
1952 promotie
1960 hoogleraar as
trofysica Utrecht
1961 oprichter en eer
ste directeur van het
Laboratorium voor
Ruimteonderzoek in
Utrecht
1963 directeur van de
Utrechtse sterren
wacht Sonnenborgh
1970 Secretaris-gene
raal van de Internatio
nale Astronomische
Unie
1972-1978 en 1982
1986 voorzitter van
COSPAR (Committee
on Space Research),
de internationale or
ganisatie voor weten
schappelijk ruimteon
derzoek
1986 Emeritaat
,,Ik kreeg financiering om een la
boratorium voor ruimteonder
zoek te stichten (tegenwoordig
het SRON Netherlands Institute
for Space Research, red.). Ons eer
ste doel was om röntgenstraling
te meten met een apparaat op een
Europese satelliet. Dit type stra
ling wordt uitgezonden door he
mellichamen met heel hoge tem
peraturen. Als er op de zon een
zonnevlam plaatsvindt, gaat dat
gepaard met hoge temperaturen,
en dus met veel röntgenstraling.
Door die röntgenmetingen kwa
men we erachter dat de tempera
tuur van een zonnevlam oploopt
tot een miljoen graden. Ook za
gen we dat een zonnevlam slechts
tien seconden duurt.
,,Eind jaren 70 meldde Nasa dat
zij een zonnesatelliet ging lance
ren, de Solar Maximum Mission.
Die zou ons onderzoek verder
kunnen helpen. Kun je details van
een zonnevlam zien? Is zo'n ding
echt een miljoen graden? Nasa liet
wereldwijd kandidaten voorstel
len indienen voor instrumenten
op de satelliet. Toen ons voorstel
voor een röntgendetector werd
aangenomen, was er feest in
Utrecht.''
ZATERDAG 24 APRIL 2021 GO
A
Herinnert u zich de eerste keer
dat de sterrenhemel indruk op u
maakte?
De sterrenkunde won het van de
natuurkunde toen u uw proef
schrift ging schrijven. Op welk
onderwerp richtte u zich toen?
Kees de Jager in 1953, een jaar na zijn promotie. fotopersbureau anefo
Prof. dr. Cornelis
(Kees) de Jager
Eind jaren 50 kwam de ruimte
vaart in opkomst. Hoe beïn
vloedde dat uw carrière?
